ابوالصلاح حلبی
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | تقی الدین بن نجم الدین |
| تاریخ ولادت | 374 ھ، حلب |
| آبائی شہر | حلب |
| تاریخ وفات | 447 ھ، |
| مدفن | رملہ، فلسطین |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | سید مرتضی، شیخ طوسی۔ |
| شاگرد | ابن براج تے محمد بن علی کراجکی۔ |
| تالیفات | الکافی فی الفقہ، تقریب المعارف ... |
| خدمات | |
| سماجی | فقیہ، متکلم |
تقی الدین بن نجم الدین (٣٧۴-۴۴٧ ھ)، ابو الصلاح حلبی دے ناں توں مشہور چوتھی تے پنجويں صدی ہجری دے شیعہ امامی فقیہ تے متکلم نيں۔ آپ سید مرتضی تے شیخ طوسی دے شاگرد سن ۔ آپ دے مشہور شاگرد ابن براج تے محمد بن علی کراجکی سن ۔
حلبی دے فقہی نظریے کافی حد تک مکتب بغداد دے نزدیک تے سید مرتضی دے نظریاں توں متاثر نيں۔ حلبی دے مطابق، آئمہ معصومین تے آپ (ع) دے نائب ہی صرف قضاوت دی صلاحیت رکھدے نيں تے امام معصوم(ع) دے ایداں دے نائب جو قضاوت دی صلاحیت رکھدے نيں انہاں وچ درج ذیل خصوصیات ہونی چاہیے: عقل، بصیرت، ورع، عدالت، صبر تے احکام نوں جاری کرنے دا محکم ارادہ۔ حلبی دے مشہور آثار الکافی فی الفقہ تے تقریب المعارف نيں۔
تقی بن نجم الدین بن عبید اللہ حلبی المعروف ابو الصلاح حلبی فقیہ تے متکلم شام دے شہر حلب[۱] وچ پیدا ہوئے.ان دی تریخ ولادت مصدقہ و معلوم نئيں، تریخ وفات توں جے حساب کیتا جائے تاں غالباً انہاں دی پیدائش چوتھی صدی ہجری دے وسط وچ سال 347 دی نکلتی اے ۔ابوالصلاح حلبی دی شہرت تے ناں وری انہاں دی اوہ علمی لکھتاں نيں جنہاں توں تریخ دے بوہت سارے جیّد علما، محدثین، اساتذہ تے مصنفین نے استفادہ کیندا، انہاں لوکاں وچ علامه مجلسی، شهید اول، شهید ثانی، علامه حلی ورگی نابغہ روزگار شخصیتاں تے بوہت سارے ہور محققین و مصنفین شامل نيں۔ اگرچہ انہاں دیاں لکھتاں دا بیشتر حصہ ضائع ہو گیا لیکن جو باقی بچا اوہ فقہ تے کلام وچ انہاں دی عظمت دا نشان اے۔
ولادت تے وفات
[سودھو]ابوالصلاح سنہ ٣٧۴ ق وچ حلب وچ پیدا ہوئے۔ [۲] بعض مآخذ [۳] وچ آپ دی ولادت سنہ ٣۴٧ق کہی گئی اے جو احتمالاً تصحیف توں منسلک اے .[۴]
آپ نے ظاہراً اپنی تعلیم دا آغاز اپنے آبائی شہر توں ہی کيتا اے۔ حلبی شام دے اوہ عالم جنہاں وچ وثاقت، زہد تے صبر ورگی خصوصیات پائی جاندیاں سن تے آپ نوں طب تے فقہ دے علوم وچ مہارت حاصل سی۔
اور سنہ ۴۴٧ ق وچ حج دے سفر توں واپسی پر، فلسطین دے شہر "رملہ" وچ وفات پائی۔ [۵]
حصول علم
[سودھو]ابتدائی تعلیم اپنے آبائی ملک توں مکمل کرنے دے بعد اوہ ملک عراق دے شہر بغداد وچ موجود شیعہ اکابر علما توں تحصیل دے لئی گئے تے اوتھے سید مرتضی، شیخ طوسی تے سلار بن عبدالعزیز دے حلقہ درس وچ شامل رہے۔ شام توں عراق تک ابوالصلاح دے علمی سفراں دی تعدا تن بیان کيتی گئی اے۔
اساتذہ
[سودھو]ابوالصلاح دے حالات زندگی تے بیان توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے گھٹ توں گھٹ تن مرتبہ شام توں عراق دا سفر کیتا تے بغداد دے وڈے اساتذہ دے حلقہ درس وچ شامل رہنے دا اعزاز پایا.[۶]
ابوالصلاح دے بیان دے مطابق جنہاں شیوخ و اساتذہ توں انہاں نے تحصیل علم تے دورہ حدیث کیہ انہاں دے ناں درج ذیل نيں:
- سید مرتضی[۷]
- شیخ طوسی[۸]
- سلاّر بن عبدالعزیز[۹]
- ابوالحسن محمد بن محمد مفید محمد بن محمد بصروی[۱۰]
ابو الصلاح حلبی حلب توں بغداد چلے گئے تے اوتھے اُتے سید مرتضی دے پاس تعلیم حاصل کيتی۔ آپ سید مرتضی دے خاص شاگرداں وچوں سن ۔ بعد وچ سید مرتضی نے حلب دے لوکاں دے سوالےآں دے جوابات آپ دے سپرد کيتے تے حلبی حلب وچ سید مرتضی دے نمائندہ سن ۔[۱۱]
آپ دے دوسرے استاد شیخ طوسی سن جنہاں نے کتاب رجال وچ [۱۲] حلبی نوں اپنے شاگرد دے ناں توں ذکر کيتا۔ بعض نے حمزہ بن عبد العزیز سلار دیلمی نوں وی حلبی دا استاد کہیا اے۔[۱۳]
شاگرد
[سودھو]- ابوالحسن ثابت بن اسلم حلبی[۱۴]
- ابوالقاسم بن براج[۱۵]
- عزالدین عبدالعزیز طرابلسی[۱۶]
- محمد بن علی کراجکی[۱۷]
- ابومحمّد ریحان بن عبدالله حبشی[۱۸]
- عبدالرّحمن بن احمد نیشابوری[۱۹]
- الداعی بن زید حسینی آوی[۲۰]
- تراب (تواب) بن حسین بصروی[۲۱]
ابو الصلاح فقہ تے دوسرے علوم حاصل کرنے دے بعد، حلب واپس پرت آئے تے اوتھے اُتے تدریس شروع کر دتی۔ آپ نے مدرسے وچ بوہت سارے شاگرداں دی تربیت کیتی۔ آپ دے بعض شاگرد تے حدیث دے راوی درج ذیل نيں:
- ثابت بن اسلم حلبی، جنہاں نے حلبی دی وفات دے بعد آپ دی جگہ لے لی
- قاضی عبد العزیز ابن براج
- عبد الرحمان بن احمد مفید نیشابوری
- محمد بن علی کراجکی
- ابو محمد ریحان بن عبداللہ حبشی [۲۲]
فقہی نظریے
[سودھو]حلبی دے فقہی نظریے کافی حد تک مکتب بغداد دے نزدیک تے آپ دے استاد سید مرتضی دے نظریاں توں ملدے نيں۔ مثال دے طور اُتے خبر واحد دا حجت نہ ہونا [۲۳] اس دے باوجود، انہاں دونے دے نظریات وچ اختلاف پایا جاندا اے، جنہاں نوں ابو الفتح کراجکی نے "غایۃالانصاف فی مسائل الخلاف" وچ ذکر کيتا اے تے سید مرتضی دے نظریے دا دفاع کيتا اے۔[۲۴]
اگرچہ حلبی دے فقہی نظریے مشہور نظریے توں کافی حد تک سازگاری رکھدے نيں، لیکن فیر وی بعض جگہ اُتے آپ دے نظریے مشہور نظریاں دے خلاف نيں۔[۲۵]
حلبی دے نظریے دے مطابق،[۲۶] قضاوت صرف آئمہ معصومین(ع) تے آپ دے نائب توں متعلق اے تے امام معصوم(ع) دے اوہ نائب جو قضاوت دی صلاحیت رکھدے نيں انہاں وچ درج ذیل خصوصیات دا ہونا ضروری اے: عقل، بصیرت، ورع، عدالت، صبر تے احکام نوں جاری کرنے دا محکم ارادہ۔
آثار علمی
[سودھو]
حلبی دے بعض فقہی تے کلامی آثار موجود نيں۔
- آپ دا مشہور تے اہم اثر "کتاب الکافی فی الفقہ" جو اک جامع فقہ اے تے اس وچ بعض کلامی مباحث وی ذکر ہوئیاں نيں. آپ نے اس اثر وچ پہلے ہر مسئلے دے مختلف پہلو نوں کلی طور اُتے تے فیر انہاں دی تفصیل بیان کيتی اے تے اپنے نظریے نوں دلیل دے نال بیان کيتا اے . شیعہ فقہاء "کتاب الکافی" اُتے تکیہ کردے نيں تے اس توں استفادہ کردے نيں، من جملہ ابن ادریس حلی [۲۷] نے اسنوں اک اچھی تے محققانہ تالیف کہیا اے۔
- حلبی نوں دوسری تالیف، "تقریب المعارف" اے جو کلامی مباحث بالخصوص توحید، نبوت، امامت تے عدل دے متعلق اے۔
اس اثر دی خصوصیات ایداں دے مآخذ دی وجہ توں اے جو اج کل ساڈے پاس موجود نئيں نيں، جداں تریخ ثقفی تے تریخ واقدی۔
- البدایۃ فی الفقہ
- العمدۃ تے اللوامع
- الکافیۃ
- الشکافیۃ
- شرح بر الذخیرہ سید مرتضی
- شبہ الملاحدۃ
- منتخب المعارف
- المعراج (حدیث وچ )
- البرہان علی ثبوت الایمان۔[۲۸]
ابوالصلاح حلبی نے بے شمار علمی و تحقیقی مقالہ جات تے بہت ساریاں فقہی تے کلامی کتاباں تصنیف کيتیاں اس دے علاوہ انہاں نے علم طب اُتے وی کتاباں لکھياں۔ ابوالصلاح دیاں لکھتاں دو حصے نيں۔
الف) اوہ کتاباں جنہاں دا کوئی نسخہ موجود نئيں لیکن مورخین تے شارحین نے انہاں دا تذکرہ کیتا اے ، جداں:
- البدایة (علم فقه)
- تدریس الصحة (علم طب)
- التلخیص (علم فقه)
- التهذیب
- الشافیة
- دفع شبه الملاحدة
- شرح الذخیرة (در علم کلام)[۲۹]
- العمدة (در علم فقه)
- الکافیه
- اللوامع
- مختصر الفرائض الشرعیة
- المرشد فی طریق التعبد
- المعراج (در علم حدیث)[۳۰]
ب) اوہ لکھتاں و تالیفات جنہاں دے قلمی نسخے وی موجود نيں تے کچھ انہاں وچوں طبع وی ہو چکیاں نيں، جداں:
وفات
[سودھو]ابوالصلاح سال 447 ہجری -قمری نوں شام دے شہر حلب وچ فوت ہوئے تے اوتھے مدفون نيں۔ [۳۴]
حوالے
[سودھو]- ↑ شهری است قدیمی که سابقه بنای آن به قرنها پیش از اسلام باز میگردد. حلب در سال 15 ه.ق. توسط مسلمانان فتح شد. ناصر خسرو درباره حلب میگوید: «حلب را شهری نیکو دیدم. بارهای عظیم دارد و قلعهای عظیم، ہمه برسنگ نهاده. به قیاس چندِ بلخ باشد. ہمه آبادان و بناها بر سر اسيں نهاده و آن شہر باجگاه است میان بلاد شام و روم و دیار بکر و مصر و عراق و از این ہمه بلاد، تجّار و بازرگانان آنجا روند.» (سفرنامه ناصر خسرو، ص 14).
- ↑ ابنحجر عسقلانی، ج ۲، ص ٧۱
- ↑ امین، ج ۳، ص ۶۳۴؛ مدرس تبریزی، ج ٧، ص ۱۶۱
- ↑ ابوالصلاح حلبی، ۱۳۶۲ش، مقدمہ استادی، ص ۵
- ↑ منتجبالدین رازی؛ ابن شہرآشوب؛ ذہبی، قس ابنحجر عسقلانی، محل وفات نوں حلب کہیا اے۔
- ↑ مقدمه تقریب المعارف، ص 112.
- ↑ سید مرتضی از شاگردان مشهور شیخ مفید است و در فقه، کلام، اصول فقه، ادبیات عرب و بسیاری ہور از علوم آن دوران، صاحب نظر بود و در بیشترین موضوعات، تألیفات ارزشمندی داشت. سید مرتضی شاگردان فراوانی تقدیم جامعه اسلامی کردهاست که بسیاری از آنان ستارگان درخشان جهان تشیع بهشمار میروند. سید مرتضی به ابوالصلاح حلبی عنایندی خاص داشت و وی را نماینده خود در سرزمین حلب قرارداد. هرگاه مردم حلب از سید مرتضی سؤال و استفتاء میکردند، در پاسخ میگفت: عندکم التّقی؛ ابوالصلاح در بین شماست. از قراین بر میآید که ابوالصلاح هنگام حضور در درس سید مرتضی، خود عالمی فاضل بود که برای تکمیل اندوختههایش و عرضه آموختههایش بر سید، به عراق سفرکرد. (ریحانة الادب، ج 7، ص 161؛ الفهرست، ص 44).
- ↑ وی که سرآمد شاگردان سید مرتضی بود، یکی ہور از استادان ابوالصلاح است. در یکی از تألیفات رجالیاش، به ناں ابوالصلاح اشاره کرده و تصریح نموده که وی در مجلس درس او حاضر شدهاست. (رجال الطوسی، ص 457).
اینکه شیخ طوسی از شاگردان خود به عنوان یکی از بزرگان رجال یاد میکند، عظمت و بزرگی مقام علمی ابوالصلاح را میرساند. محدث نوری عقیده دارد که ابوالصلاح جانشینی و نیابت شیخ طوسی را ہور در سرزمین شام به عهده داشتهاست. (مستدرک الوسایل، ج 3، ص 480). از ہمین رو «خلیفة الشیخ» ہور ہمانند خلیفة السید از القاب حلبی است. - ↑ وی از شاگردان مبرّز سید مرتضی است و در غیاب او، مجلس درس او را اداره میکرد. ابوالصلاح از شاگردان او بود و مقام نیابت او را ہور در حلب به عهده داشت. (اعیان الشیعه، ج 2، ص 635؛ دائرة المعارف تشیع، ج 1، ص 414).
- ↑ فقیهی فاضل و شاعری فصیح بود که از استادانی ہمچون سید مرتضی روایت میکند. جبرئیل بن اسماعیل قمی، پدر شاذان بن جبرئیل از راویان محدث بصروی است. به گفته افندی اقوال فقهی او در منابع استدلالی فقه شیعه ہمچون مدارک الاحکام نقل شدهاست. «المعتمد»، «المفید» و دیوان شعر از آثار اوست. ابوصلاح حلبی در «تقریب المعارف» در فصل مربوط به معجزات محمد باقر از وی حدیث و روایت نقل میکند.
- ↑ منتجب الدین رازی، ص ۴۴؛ ابنشہر آشوب، ص ۲۹؛ مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۱۵۸ـ۱۵۹
- ↑ طوسی ص ۴۵٧
- ↑ طریحی، ذیل «سلار» ؛ كاظمی تستری، ص ۸
- ↑ وی از معروفترین شاگردان ابوالصلاح بود که پس از وفات استاد، بر جای او نشست. ثابت بن اسلم در علوم مختلف صاحب نظر بود و کتابی در توضیح قرائت عاصم و مطابقت (مقصود قرائت قرآن به روش عاصم است) آن با قرائت قریش نوشته است.
- ↑ ابن برّاج در مصر متولد شد و چون مدت زیادی قضاوت طرابلس را بر عهده داشت به طرابلسی مشهور شد. در درس سید مرتضی ہور حاضر شد و هفت سال از او بهره علمی برد. پس از مدتی، به نیابت از استاد دیگرش، شیخ طوسی، راهی شام شد و در طرابلس اقامت کرد و به قضاوت پرداخت. در فقه شیعه، هرگاه از «قاضی» یاد میشود، مقصود ابن برّاج است. (اعیان الشیعة، ج 3، ص 635؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 95).
- ↑ وی پس از ابن برّاج، قضاوت طرابلس را بر عهده گرفت. (تقریب المعارف، مقدمه، ص 14).
بیشتر سندهای روایاتِ تألیفات ابوالصلاح، به عزالدین بازمیگردد. روایات عزّالدین از ابوالصلاح، در سندهای گوناگون محدثان و فقیهان امامیه ہمچون علاّمه حلّی و شهید اول به چشم میخورد. (روضات الجنات، ج 4، ص 205). - ↑ ابوالفتح کراجکی از فقیهان بزرگ نیمه اول قرن پنجم هجری است. وی از شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی ہور کسب دانش نمودهاست. کراجکی به شهرهای شام، فلسطین و مصر که محل حکومت خلفای فاطمی بود، سفر کرد و سالها در رمله، طرابلس، طبریه، دمشق، حلب و چند شہر ہور اقامت کرد تا مبانی مذهب امامیه را ترویج کند. (مفاخر اسلام، ج 3، ص 327؛ روضات الجنات، ج 6، ص 213).
- ↑ او فقیه و محدث است و از ابوالصلاح و کراجکی روایت کردهاست. سیوطی و ابن حجر در وصف او گفتهاند: از فقیهان بزرگ امامیه در دیار مصر بود.
- ↑ او از محدثان بزرگی است که برای شنیدن روایت، به کشورهای اسلامی مسافرت کرد و در ری اقامت کرد؛ لذا به رازی ہور شهرت دارد. بیش از 3000 محدث در درس او شرکت میکردند. (دائرة المعارف تشیع، ج 1، ص 414؛ اعیان الشیعة، ج 7، ص 464).
- ↑ وی از ابوالصلاح و بعضی ہور از محدّثان روایت میکرده است. (تقریب المعارف، مقدمه، ص 14).
- ↑ او فقیه و محدّث است و از ابوالصلاح روایت میکرده است. (معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 376).
- ↑ ابن حجر عسقلانی، ج ۵، ص ۳۰۰؛ حرّ عاملی، قسم ۲، ص ۱۲۰، ۱۵۲؛ افندی اصفہانی، ج ۴، ص ۲۶۸؛ انہاں دے شاگرداں دے لئی ابو الصلاح حلبی دی طرف رجوع کرن، ۱۳۶۲ش، اوہی مقدمہ، ص ۱۵ـ۱۸
- ↑ ابوالصلاح حلبی، ۱۳۶۲ش، ص ۵۱۱.
- ↑ نوری، ج ۳، ص ۱۲۹.
- ↑ ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۴۹۰؛ علامہ حلّی، ج ۱، ص ۳۶۶، ج ۴، ص ۸۳، ج ۵، ص ۲۰۰، ۳۶٧، ج ۹، ص ٧۴
- ↑ حلبی ۱۳۶۲ش، ص ۴۲۱ـ۴۲۳
- ↑ حلی ج ۲، ص ۴۴۹
- ↑ ابنشہرآشوب، ہمانجا؛ دیلمی، ص ۴۴ـ۵۸؛ آقا بزرگ طہرانی، ج ۲۱، ص ۲۲۴، ج ۲۲، ص ۴۳۵، ج ۲۶، ص ۹۶ـ۹٧؛ ابو الصلاح حلبی، ۱۳٧۵ش، اوہی مقدمہ، ص ۳٧ـ۴۱؛ آثار دی لسٹ دے لئی ابو الصلاح حلبی دی طرف رجوع کرن، ۱۳۶۲ش، اوہی مقدمہ، ص ۱۹ـ۲۲
- ↑ الذخیرة، تألیف سید مرتضی است.
- ↑ روضات الجنّات، ج 2، ص 113؛ تقریب المعارف، مقدمه، ص 20.
- ↑ موضوع این کتاب، تکلیف الہی است. وی در این کتاب، تکلیف شرعی و مباحث فقهی را اصل قرار داده و مباحث اعتقادی را به گونهای مختصر و به عنوان مقدمهای بر مباحث فقهی، آورده است. ابوالصلاح در این کتاب، شیوهای نوین در فصل بندی ابداع کردهاست که با توجه به آثار فقهی پیشین امامیه، بینظیر است. در آثار فقهی امامیه که در قرن پنجم تألیف شدهاند، شباهتهایی با «الکافی» دیده میشود که نشانگر رواج و تداول این کتاب در عراق و شام است. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 610؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 415). کتاب الکافی، اخیراً به کوشش رضا استادی منتشر شدهاست.
- ↑ این کتاب که دومین تألیف موجود ابوالصلاح است، به ہمّت آیتالله استادی منتشر شدهاست. موضوع این کتاب علم کلام و مسایل اعتقادی است. دانشمندان و بزرگان متعددی از این کتاب ناں برده و آن را مورد توجه خود قرار دادهاند. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 611).
تنها نسخه خطی موجود از این کتاب، در کتابخانه آیتالله مرعشی در قم وجود دارد که ناقص است و بخشهایی از آن مفقود شدهاست. تریخ کتابت این نسخه 191 صفحهای، قرن یازدہم هجری است. - ↑ سومین تألیف از آثار موجود ابوالصلاح، درباره علم کلام است. این تألیف مختصر است و تاکنون به چاپ نرسیدهاست و به صورت نسخه خطی در کتابخانه آستانِ قدس رضوی در مشهد و کتابخانه آیتالله العظمی حکیم در نجف موجود است. نسخهای از این کتاب در قرن هشتم هجری، توسط «حسن بن الحسن دیلمی» در ضمن اعلام الدین نوشته و نگهداری شدهاست. ابوالصلاح در این نوشته مختصر، توحید و عدل را بررسی کرده و مسایلی را بیان کردهاست که به عقیده وی، بتے داشتن آنها سبب نجات و عدم اعتقاد آنها موجب کفر میگردد. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 611؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 635).
- ↑ اعیان الشیعة، ج 3، ص 634؛ معجم رجال الحدیث، ج3، ص 377؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 608.
مآخذ
[سودھو]- ابن ادریس حلّی، كتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱ق.
- ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، دكن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت، ۱۳۹۰/۱۹٧۱.
- ابن شہر آشوب، كتاب معالمالعلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تہران، ۱۳۵۳ش.
- ابو الصلاح حلبی، تقریب المعارف، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم، ۱۳٧۵ش.
- ابو الصلاح حلبی، الكافی فی الفقہ، چاپ رضا استادی، اصفہان، ۱۳۶۲ش.
- عبداللّه بن عیسی افندی اصفہانی، ریاض العلماء تے حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امین.
- حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵، چاپ افست قم، ۱۳۶۲ش.
- حسن بن علی دیلمی، اعلامالدین فی صفات المؤمنین، قم، ۱۴۱۴ق.
- ذهبی.
- فخر الدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تہران، ۱۳۶۲ش.
- محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم، بی تا.
- حسن بن یوسف علامہ حلّی، مختلف الشیعۃ فی احكام الشریعۃ، قم، ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰ق.
- اسداللّه بن اسماعیل كاظمی تستری، مقابس الانوار تے نفایس الأسرار فی احكام النبی المختار تے عترتہ الاطہار، قم، آلالبیت، بیتا.
- محمد علی مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، تہران، ۱۳۶۹ش.
- علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، اللسٹ، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم، ۱۳۶۶ش.
- حسین بن محمد تقی نوری، خاتمۃ مستدرك الوسائل، قم، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰ق.
| ||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||