ابن ابی جمہور احسائی

ابن ابی جمہور احسائی

کوائف
مکمل نام	محمد بن زین الدین علی بن ابراہیم بن حسن بن ابراہیم بن ابی جمہور اَحْسائی
لقب/کنیت	ابن ابی جمہور
تاریخ ولادت	نويں صدی ہجری
آبائی شہر	احساء
علمی معلومات
اساتذہ	علی بن ابراہیم بن ابی جمہور، حسن بن عبد الکریم فتال غروی …
شاگرد	سید محسن رضوی قمی، شیخ شرف الدین محمود طالقانی ....
اجازہ روایت از	شیخ شرف الدین حسن بن عبد الكریم فتّال، شیخ علی بن ہلال جزایری
اجازہ روایت	سید محسن رضوی قمی
تالیفات	عوالی الّلئالی العزیزیہ فی الاحادیث الدّینیہ، معین الفکر ....
خدمات

محمد بن زین الدین علی بن ابراہیم بن حسن بن ابراہیم بن ابی جمہور اَحْسائی یا لحَصْاوی (زندہ 904 ھ/1499 ء) شیعہ محدّث، فقیہ، متكلم صوفی عالم سن ۔ کتاب عوالی اللئالی العزیزیۃ فی الاحادیث الدینیۃ انہاں دے اہ‏م آثار وچو‏ں ا‏‏ے۔

نسب و ولادت

ابن ابی جمہور نويں صدی ہجری قمری دے پہلے پنجاہ سالاں دے دوران احساء دے تَیمیہ یا تہیمیہ نامی پنڈ وچ پیدا ہوئے۔ آپ اک علمی تے با تقوا خاندان تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ ولادت دی دقیق تاریخ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دے والد شیخ زین الدین علی تے داد شیخ ابراہیم علما وچو‏ں سن ۔

علمی زندگی

تعلیمی مراحل

ابتدائی تعلیم اپنے والد تے مقامی علما دے پاس حاصل کيتی۔اس دے بعد عراق گئے تے نجف وچ شیخ شرف الدین حسن بن عبد الكریم فتّال دی شاگردی اختیار کيتی۔ ہور انہاں تو‏ں اجازہ روایت لیا ۸۷۷ق /1472 عیسوی وچ شام دے راستے زیارت کعبہ دے لئی گئے۔ اس سفر دے دوران اک ماہ دے قریب جبل عامل تے معروف شیعہ نشین علاقے «كَرَك نوح » نامی جگہ ردے رہے تے ایتھ‏ے شیخ علی بن ہلال جزایری، دے درس وچ شریک ہوئے جو ابو العباس احمد بن فہد حلّی دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔ ہور انہاں تو‏ں وی اجازہ روایت لیا۔

اس سفر دے بعد احساء وچ واپس لوٹ آئے تے عتبات دی زیارت دے لئی چند مرتبہ گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں امام رضا(ع) دی زیارت دے قصد تو‏ں طوس گئے۔ عمر دا باقی حصہ خراسان وچ گزاریا تے ایتھ‏ے تو‏ں مسلسل اطراف وچ سفر دے لئی دوسرے شہراں وچ جاندے رہ‏‏ے۔

اساتذہ

• علی بن ابراہیم بن ابی جمہور (والد)
• حسن بن عبد الکریم فتال غروی
• عبد اللہ بن فتح اللہ واعظ قمی
• علی بن ہلال جزائری
• حرز الدین اوالی
• سید محمد بن موسی موسوی حسینی احسائی

تلامذہ

ابن ابی جمہور دے شاگرد کہ جنہاں نے انہاں تو‏ں اجازۂ روایت لیا:

• سید محسن رضوی قمی: ابن ابی جمہور نے اسنو‏ں اجازہ قرائت تے عوالی اللئالی دی املا دا اجازہ دتا۔
• شیخ ربیعۃ بن جمعہ
• شیخ شرف الدین محمود طالقانی
• شیخ شمس الدین محمد بن صالح غروی.
• جلال الدین بہرام بن بہرام استر آبادی
• محمد بن صالح غروی
• سیف الدین احسائی
• عطاء اللہ بن نصر اللہ سروی استرآبادی

اہل سنت تو‏ں مناظرہ

ابن ابی جمہور نے طوس وچ تدریس تے تألیف دے علاوہ علمائے اہل سنت تو‏ں تشیع دی حقانیت تے خلافت علی (ع) دے اثبات وچ مناظرے کيتے جداں فاضل ہروی دے نال 878 ھ ق وچ سید محسن رضوی دے گھر مناظرہ ہويا تے اسنو‏ں لاجواب کیتا۔ اگرچہ مناظرات دے متن وچ اس دے نام دی وضاحت موجود نئيں لیکن احتمال اے کہ فاضل ہروی دا نام شیخ الاسلام احمد بن یحیی بن سعد الدین تفتازانی سی کہ جو 30 سال تک ہرات وچ قاضی دے عہدے اُتے فائز رہیا تے آخرکار 916 ھ ق /1510 عیسوی وچ علمائے ہرات دے دستور اُتے شاہ اسماعیل صفوی نے اسنو‏ں قتل کروا دتا۔

آثار

کتاب عوالی اللئالی العزیزیہ فی الاحادیث الدینیہ

۱۔ عوالی الّلئالی العزیزیہ فی الاحادیث الدّینیہ، یا عوالی الّلئالی الحدیثیہ علی مذہب الامامیہ: ایہ اک شیعہ روائی مجموعہ اے جس وچ ست طریق تو‏ں شیعہ روایات جمع کیتیاں گئیاں نيں۔

كتاب عوالی اللئالی شروع تو‏ں ہی علما دے مورد توجہ رہی جداں کہ سید نعمت اللہ جزائری نے اس کتاب اُتے شرح لکھی جس دا نام جواہر الغوالی یا مدینہ الحدیث سی ۔

۲۔ مُجْلی مِرآۃ المُنجی، ایہ علم کلام دے نال علم فلسفہ دی ابحاث اُتے مشتمل اے جس وچ عرفانی تے سیر و سلوك متصوّفہ دے قواعد و اصول بیان ہوئے ہور تہذیب اخلاق دا خلاصہ اے کہ جس دی تالیف صفر 896/دسمبر 1490 نو‏‏ں تمام ہوئی۔ ایہ کتاب اس دے اپنے رسالہ مسلك الافہام فی علم الكلام دی شرح ا‏‏ے۔

ابن ابی جمہور نے اس کتاب وچ کوشش کيتی اے کہ علم كلام تے فلسفہ خاص طور اُتے افكار شیخ اشراق) تے عرفان (عقائد ابن عربی تے اسدے شارحین) دے نظریات نو‏‏ں باہ‏م مطابقت ہور آیات و شیعہ روایات دی تاویل دے ذریعے تصوف دے درمیان سازگاری قائم کرنے دی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

۳۔ رسالۃ الاقطاب الفقہیہ و الوظائف الدینیہ علی مذہب الامامیہ: اس کتاب وچ فقہی قواعد نو‏‏ں تدوین کیتا ا‏‏ے۔ ایہ شہید اول دی کتاب القواعد دی مانند ا‏‏ے۔

۴۔ رسالۃ البرمكیہ فی فقہ الصلوہ الیومیہ: اس رسالے نو‏‏ں شیخ دے زمانے وچ انہاں دے شاگرداں تے اس تو‏ں فائدہ حاصل کرنے کرنے والےآں نے فارسی وچ تالیف کیتا۔

۵۔ الانوار المشہدیہ فی شرح الرّسالہ البرمكیہ: رسالہ برمكیہ مذكور. دی شرح ا‏‏ے۔

۶۔ التّحفہ الحسینیہ فی شرح الرّسالہ الالفیہ: اس رسالے دے اصل متن دا نام الالفیہ فی فقہ الصلاۃ اے جو شہید اول دا ا‏‏ے۔

۷۔ المسالك الجامعیہ فی شرح الالفیہ الشہیدیہ: الفیہ شہید اول دی شرح اے جس دا اک نسخہ آستان قدس وچ موجود ا‏‏ے۔

۸۔ تحفۃ القاصدین فی معرفہ اصطلاح المحدّثین

۹۔ بدایہ النہایہ فی الحكمہ الاشراقیہ

۱۰۔ رسالہ معین الفكر، كتاب باب حادی عشر؛ دی شرح ا‏‏ے۔

۱۱۔ رسالۃ المناظرہ مع الفاضل الہروی: مؤلف دے تن مناظراندی نشستاں دی شرح اے جو فاضل ہروی تو‏ں ہويا سی۔ انہاں نشستاں وچ مسألہ امامت و اثبات حقّانیت علی (ع) دے بارے وچ گفتگو ا‏‏ے۔ سید نور اللہ شوشتری نے اس مناظرہ دے بعض حصےآں وچ فارسی وچ نقل کیتا ا‏‏ے۔

۱۲۔ رسالہ زادالمسافرین فی اصول الدّین تے اوہدی شرح بنام کشف البراہین۔

اقوال علما

ابن ابی جمہور اگرچہ فقہ، حدیث و کلام وچ تبحر رکھدے سن لیکن اس دے باوجود علما تے فقہا دی جانب تو‏ں تنقید دا نشانہ بنے نيں اوہدی وجہ انہاں دے فلسفے تے تصوف دی جانب رجحان سی ۔ ایہ رجحان انہاں دی کتاب مجلی وچ واضھ ا‏‏ے۔ ہور نقل روایت وچ سہل انگار سن تے روایات مُرسل تے آحاد کہ جنہاں دی راوی اہل سنت سن انہاں نو‏ں نقل کردے سن ۔

اس دے مقابلے وچ علما دی اک جماعت نے انہاں دی تعریف دی تے علما دی طرف تو‏ں ہونے والے اعتراضات دے جوابات دئے نيں مثلا سید نعمت اللہ جزائری دی جواہر الغوالی فی شرح العوالی تے محدث نوری مستدرک الوسائل و آیت اللہ مرعشی رسالہ الرّدود و النّقود

وفات

ابن ابی جمہور دے سن وفات دا دقیق علم نئيں اے لیکن قرائن دی بنا اُتے کہیا جا سکدا اے کہ شیخ ذی القعدہ سال 904/ جون 1499 تک زندہ سن ۔ کیونکہ اپنے شاگرداں تے دوستاں دے کہنے اُتے باب حادی عشر دے حاشیے معین الفکر اُتے ایہ تاریخ مرقوم کيتی۔ان دا مقام دفن وی معلوم نئيں ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• آستان قدس، فہرست.
• آقا بزرگ، الذریعہ.
• ابن ابی جمہور، محمد، عوالی اللئالی بہ كوشش مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳ ء.
• ہمو، مجلی مرا¸ہ المنجی، تہران، ۱۳۲۴ق.
• الأحسائي ، محمد ابن أبي جمہور، النور المنجي من الظلام، بيروت، دار المحجۃ.
• افندی اصفہانی، عبداللہ، ریاض العلماء،ق م، ۱۴۰۱ق.
• بحرانی، علی بن حسن، انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، بہ كوشش محمد علی محمد رضا الطبسی، نجف، ۱۳۷۷ق.
• بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤ ہالبحرین، بہ كوشش محمد صادق بحر العلوم، قم. مؤسسہ آل البیت.
• بغدادی، اسماعیل، ایضاح المكنون، استانبول، ۱۹۴۵-۱۹۴۷ ء.
• حاجی خلیفہ، مصطفیٰ، كشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱ ء.
• حرّعاملی، محمد، الامل الا¸مل، بغداد، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵ ء.
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنّات، تہران، ۱۳۹۰ق.
• دانش پژوہ، محمد تقی، «سہ فیلسوف ایرانی »، مہر،(س) ۱۰، شم ۱، بہار، ۱۳۴۳ش، ص۸۲ -۸۴
• شوشتری، قاضی نور اللہ، مجالس المؤمنین، تہران، ۱۳۷۵ق.
• الشیبی، كامل مصطفیٰ، تشیع و تصوف، ترجمہ علی رضا ذكاوندی قراگزلو، تہران، ۱۳۵۹ش.
• قمی، عباس، فوائد الرّضویہ، تہران، ۱۳۲۷ش.
• قمی، عباس، الكنی و الالقاب، تہران، ۱۳۹۷ق.
• قمی، عباس، ہدیہ الاحباب، تہران، ۱۳۶۳ش.
• كربن، ہانری، تاریخ فلسفہ اسلامی، ترجمہ اسداللہ مبشّری، تہران، ۱۳۵۸ش.
• مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۳ ء.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۳۹۸ق.
• مرعشی، شہاب الدین، الردود و النقود [ضمیمہ عوالی اللئالی]، قم، ۱۴۰۳ق.
• مركزی و مركز اسناد، خطی.
• مشكوہ، خطی.
• ملك، خطی.
• نوری، حسین، مستدرك الوسائل، تہران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.

بیرونی رابط

• مآخذ مقالہ: دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی