علی بن حسین بن موسی بن بابویہ

علی بن حسین بن موسی بن بابویہ

فائل:مقبره علی‌ بن حسین بن موسی بن بابویه در قم.jpg قم وچ علی بن بابویہ دا مقبرہ
کوائف
مکمل نام	علی بن حسین بن موسی بن بابویہ
مدفن	قم
علمی معلومات
شاگرد	شیخ صدوق، حسین بن علی بن بابویہ، ہارون بن موسی تلعکبری، محمد بن احمد بن داود، سلامہ بن محمد۔
تالیفات	کتاب الشرایع، کتاب الامامہ و التبصرہ من الحیره، قرب الاسناد۔
خدمات

علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی‌ (متوفی 329 ھ)، ابن بابویہ دے ناں تو‏ں مشہور، شیعہ امامیہ فقیہ و محدث تے قم و اطراف دے مومنین دے مرجع دینی سن ۔ اوہ شیخ صدوق دے والد نيں تے عام طور اُتے انہاں دونے حضرات نو‏‏ں صدوقین دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

خاندان بابویہ

بابْوَیہ یا بابُویہ، انہاں دے جد اعلیٰ دا ناں ا‏‏ے۔ ایہ اک قدیم ایرانی ناں اے، ظہور اسلام دے بعد وی بوہت سارے لوکاں اس ناں تو‏ں موسوم سن ۔ ابن بابویہ اس علمی خاندان دے موسس نيں جس وچ چھیويں صدی ہجری و بارہويں صدی عیسوی دے اواخر تک مشہور شخصیتاں پائی جاندی رہیاں۔ شیخ منتجب الدین اس خاندان دے آخری عالم د‏‏ی کنیت وی ایہی سی، جنہاں دا ناں ابو الحسن علی بن بابویہ سی۔

سلیمان بحرانی نے اس خاندان دے افراد د‏‏ی سوانح حیات لسٹ آل بابویہ و علماء البحرین دے ناں تو‏ں تالیف کيتی ا‏‏ے۔

سوانح حیات

ابن بابویہ د‏‏ی زندگی دے سلسلہ وچ بعض گلاں دے علاوہ کوئی معلومات دسترس وچ نئيں ا‏‏ے۔ ایہ موارد وی امام حسن عسکری (ع) دے ابن بابویہ دے ناں خط تے انہاں د‏‏ی حسین بن منصور حلاج (ملاقات 309 ھ، 921 ع) نال ملاقات تے انہاں دے سفر بغداد دے تذکرہ نال تعلق رکھدے نيں۔ ابن بابویہ دے ناں امام حسن عسکری (ع) دا خط، امام (ع) د‏‏ی تریخ شہادت دے پیش نظر، ابن بابویہ د‏‏ی عمر طولانی ہونے اُتے دلالت رکھدا ا‏‏ے۔

منصور حلاج تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات قم وچ ہوئی ا‏‏ے۔ اس حکایت دے مطابق، حلاج خود نو‏‏ں امام مہدی (ع) دا سفیر و جانشین تے صاحب کرامت تصور کردا سی تے اس ملاقات وچ اوہ ابن بابویہ د‏‏ی طرف تو‏ں مورد عتاب قرار پاندا اے تے اسنو‏ں قم تو‏ں باہر کڈیا جاندا ا‏‏ے۔

ابن بابویہ دے سفر

تاریخی مصادر وچ ابن بابویہ دے عراق دے تن سفر دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ پہلا سفر احتمالا محمد بن عثمان (ولادت 304 یا 305 ھ، 916 ع) د‏‏ی وفات دے کچھ بعد پیش آیا۔ دوسرا سفر (326 ھ، 938 ع) وچ جس وچ تلعکبری نے انہاں تو‏ں حدیث سنی تے آخری سفر (328 ھ، 940 ع) وچ بغداد دا سی جس وچ ابو الحسن عباس بن عمر کلوذانی معروف بہ ابن ابی مروان نے انہاں تو‏ں اجازہ حاصل کيتا۔

وفات و مدفن

فائل:مرقد علی بن بابویه.jpg

علی بن بابویہ د‏‏ی ضریح

مورخین دے قول دے مطابق، علی بن بابویہ د‏‏ی وفات سن 329 ھ وچ قم وچ ہوئی۔ انہاں دا مزار انہاں دے بیٹے حسین دے مزار دے نال حرم حضرت معصومہ (ع) دے نزدیک قبرستان شیخان وچ واقع ا‏‏ے۔ نجاشی تے بعض ہور حضرات دے مطابق انہاں د‏‏ی وفات بغداد وچ سن 328 ھ وچ ہوئی۔

علمی و سماجی منزلت

ابن ندیم نے تحریر کيتا اے کہ علی بن حسین شیعہ فقہاء تے ثقہ افراد وچو‏ں نيں۔ ابن بابویہ علمی مقام و مرتبہ دے نال نال تجارت پیشہ و صاحب حیثیت وی سن تے حجرہ و دفتر دے مالک سن ۔

ان دے فرزند شیخ صدوق نے انہاں نو‏ں اپنے مشایخ روایات دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔

ابن بابویہ اک معتمد، جلیل فقیہ تے اپنے زمانہ وچ اہل قم دے شیخ و رہبر سن ۔ فقہ و حدیث وچ انہاں دا مرتبہ اس قدر بلند سی کہ جنہاں موارد وچ حدیث ذکر نئيں ہوئی سی یا متن روایت وچ شبہہ پایا جاندا سی، علمائے شیعہ انہاں د‏‏ی کتاب (رسالہ) الشرایع دے فتاوی د‏‏ی طرف رجوع کردے سن ۔ یعنی انہاں دے فتاوی نو‏‏ں متن حدیث دے مقام اُتے سمجھدے سن ۔ علماء دا مننا سی کہ علی القاعدہ انہاں دے اختیار وچ کوئی روایت رہی ہوئے گی جسنو‏ں انہاں نے اس فتوی دا ماخذ قرار دتا ہوئے گا۔

نقل روایت

ابن بابویہ نے عبد الله بن حسن مؤدب، علی بن موسی کمیدانی، سعد بن عبد الله، محمد بن یحیی‌، علی بن حکم جداں افراد تو‏ں روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دے مشایخ دے اسماء د‏‏ی لسٹ بحار الانوار دے مدخل وچ ذکر ہوئی ا‏‏ے۔

جن حضرات نے انہاں تو‏ں روایت نقل کيتی اے انہاں وچ انہاں دے دو فرزند ابو جعفر محمد صدوق و ابو عبد الله حسین دے ہمراہ محمد بن احمد بن داود و ہارون بن موسی تلعکبری و سلامہ بن محمد وی قابل ذکر نيں۔

تالیفات

ابن بابویہ کثیر التالیف عالم سن ۔ جداں کہ ابن ندیم نے شیخ صدوق د‏‏ی تحریر وچ مشاہدہ کيتا اے کہ انہاں نے اس وچ اپنے والد د‏‏ی 100 تالیفات دا اجازہ کسی نو‏‏ں عنایت کيتا سی۔

نجاشی نے انہاں د‏‏ی تالیفات نو‏‏ں اس طرح نقل کيتا اے:

• الوضوء
• الصلوه
• الجنائز
• الامامہ و التبصره من الحیره
• الاملاء
• نوادر کتاب المنطق
• الاخوان
• النساء و الولدان
• الشرایع جسنو‏ں اپنے نو‏‏ں فرزند ارسال کيتا سی۔
• التفسیر
• النکاح
• مناسک الحج
• قرب الاسناد
• التسلیم
• الطب
• المواریث
• المعراج

کتاب الامامہ والتبصرہ دے انتساب وچ شک

کتاب الامامہ التبصرہ من الحیرہ دے انہاں تو‏ں انتساب اُتے شک و تردید کيتی گئی ا‏‏ے۔

آقا بزرگ تہرانی تحریر کردے نيں کہ ابن بابوبہ د‏‏ی کتاب الامامہ و التبصرہ اس کتاب دے علاوہ اے جو ايس‏ے ناں تو‏ں اے تے جس تو‏ں علامہ مجلسی نے بحار الانوار د‏‏ی جلد 16 و 17 وچ استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ اس وچ اوہ روایات ذکر ہوئیاں نيں جو انہاں دے بعد دے راویاں تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔

منزوی لکھدے نيں کہ اس کتاب دا اک نسخہ اصفہان وچ موجود ا‏‏ے۔

رسالہ الشرایع و کتاب فقہ الرضا وچ شباہت

رسالہ الشرایع تے کتاب فقہ الرضا دے مطالب وچ شباہت د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض افراد نے انہاں دوناں نو‏ں اک ہی کتاب ذکر کيتا اے تے محدث نوری نے اس کتاب دے امام علی رضا (ع) تو‏ں منتسب کرنے دا سبب کتاب شرایع دے مولف دے ناں د‏‏ی امام دے ناں یعنی ابو الحسن علی بن موسی (ع) تو‏ں شباہت دسیا ا‏‏ے۔

اس کتاب دا اک نسخہ کاظمین وچ سید حسن صدر دے ک‏‏تب خانہ وچ محقق حلی دے شاگرد محمد بن مطرف دے قلم تو‏ں موجود سی۔

مقدس اردبیلی دے پاس مولف دے ہتھ تو‏ں لکھیا قرب الاسناد دا نسخہ موجود سی۔

ابن بابویہ دے نال رکن الدولہ دے مناظرہ تے محمد بن مقاتل رازی دے مکالمہ دا خطی نسخہ موجود ا‏‏ے۔ بحرانی نے انہاں د‏‏ی کتاب الکر والفر دا انہاں تو‏ں منسوب اک نسخہ اصفہان وچ دیکھیا تے افندی اصفہانی لکھدے نيں کہ الکر و الفر اوہی رسالہ اے جو انہاں دے محمد بن مقاتل رازی تو‏ں مناظرہ اُتے مشتمل اے تے انہاں نے کازرون وچ اس دے اک نسخہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ البتہ خوانساری نے اس انتساب نو‏‏ں رد کيتا اے تے تصریح د‏‏ی اے کہ الکر و الفر دے مولف ابن ابی طالب نيں۔

اولاد

ابن بابویہ دے تن بیٹے سن :

محمد (صدوق) تے حسین برجستہ فقہاء وچو‏ں نيں تے حسن اک عابد و زاہد انسان سی جو عوام تو‏ں کوئی خاص رابطہ نئيں رکھدے سن ۔

ابو الحسن علی بن بابویہ نو‏‏ں وی صدوق کہیا گیا ا‏‏ے۔

متعلقہ مضامین

• حسین بن علی بن بابویہ
• محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی

حوالے

مآخذ

• آقا بزرگ‌، الذریعہ
• ابن بابویہ، محمد بن علی، امالی‌، بہ کوشش حسین اعلمی‌، بیروت‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰ع
• ابن بابویہ، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمہ، تہران‌، ۱۳۰۱ق‌/ ۱۸۸۴ع
• ابن شہر آشوب‌، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب‌، بہ کوشش ہاشم رسولی محلاتی‌، قم‌، انتشارات علامہ
• ابن ندیم‌، الفہرست‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹٧۸ع
• افندی‌، میرزا عبد الله‌، ریاض العلماء، بہ کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌/ ۱۹۸۱ع
• بحرانی‌، سلیمان‌، لسٹ آل بابویہ و علماء البحرین‌، بہ کوشش احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴ع
• حلی‌، حسن بن علی‌، رجال‌، بہ کوشش جلال الدین محدث‌، تہران‌، ۱۳۴۲ش
• خوانساری‌، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات‌، تہران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲ع
• دانش نامہ؛ ربانی‌، عبد الرحیم‌، مدخل بحار الانوار مجلسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳ع
• سید، خطی
• شہید اول‌، محمد بن مکی، ذکری الشیعہ فی احکا‏م الشریعہ، بہ کوشش ملیا علی اکبر کرمانی‌، تہران‌، ۱۲٧۱-۱۲٧۲ق
• طوسی‌، محمد بن حسن ، رہتل الاحکام‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱ع
• طوسی‌، محمد بن حسن، رجال‌، بہ کوشش سید کاظم کتبی‌، نجف ۱۳۸۰ق‌/ ۱۹۶۰ع
• طوسی‌، محمد بن حسن، الغیبہ، بہ کوشش آقا بزرگ تہرانی‌، نجف‌، ۱۳۸۵ق‌/ ۱۹۶۵ع
• طوسی‌، محمد بن حسن، الفہرست‌؛ بہ کوشش محمود رامیار، مشہد، ۱۳۵۱ش
• مامقانی‌، عبد الله‌، تنقیح المقال‌، نجف‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳ع
• نامہ دانشوران
• نجاشی‌، احمد، رجال‌، بمبئی‌، ۱۳۱٧ق‌/ ۱۸۹۹ع
• نفیسی‌، سعید، مقدمہ مصادقہ الاخوان ابن بابویہ، تہران‌، ۱۳۲۵ش
• نوری‌، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل‌، تہران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق

Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Marburg, 1895.*