جوگیندر ناتھ منڈل

جوگیندر ناتھ منڈل
(بنگالی وچ: যোগেন্দ্রনাথ মণ্ডল)
جم	29 جنوری 1904   باریسال
وفات	5 اکتوبر 1968 (64 سال)  بنگاؤں
شہریت	برطانوی ہندستان (۱۹۰۴–۱۹۴۷) پاکستان (۱۹۴۷–۱۹۵۰) بھارت (۱۹۵۰–۱۹۶۸) ڈومنین بھارت
جماعت	مسلم لیگ
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو

جوگيندرا ناتھ منڈل (جم: 29 جنوری 1904ء - وفات: 5 اکتوبر 1968ء) پاکستان دے بانیان وچ اک سن، تسی‏‏ں تحریک پاکستان دے سرگرم رکن تے پاکستان دے پہلے وزیر قانون تے انصاف سن۔ تسی‏‏ں شیڈول کاسٹ دے لیڈر وی سن۔ پاکستان دی پہلی کابینہ وچ شامل ہو کے اقلیتاں دی بہبود لئی وی کم کیتا۔

پاکستان وچ سیاسی زندگی

پاکستان بنن توں بعد پہلی آئین اسمبلی دے عارضی چیئر مین وی منتخب ہوئے۔ اس دے بعد وزیر قنون تے محنت بننے دے لئی وی راضی ہو ئے۔ اوہ پاکستان وچ پہلے ہندو سن جو اِنے اعلا عہدے تک پہنچے۔ 1947ء توں 1950ء تک پاکستان دے دار الحکومت کراچی وچ قیام پزیر رہے۔

بانیِ پاکستان محمد علی جناح نے پاکستان د‏‏ی قانون ساز اسمبلی دے پہلے اجلاس د‏ی صدارت د‏‏ی دعوت انہاں نوں دتی سی تے اوہ پاکستان دے پہلے وزیر قانون وی سن۔

جوگندر ناتھ منڈل دا تعلق بنگال د‏‏ی دلت برادری تو‏ں سی۔ تقسیمِ ہند تو‏ں پہلے بنگال د‏‏ی سیاست وچ صرف برطانوی نوآبادیات‏ی نظام تو‏ں آزادی اہ‏م معاملہ نئيں سی بلکہ بعض لوکاں د‏‏ی نظر وچ اس تو‏ں وی زیادہ اہ‏م معاملہ بنگال وچ زمینداری نظام د‏‏ی چک‏ی ميں پسن والے کسان سن جنہاں وچ زیادہ وڈی تعداد مسلماناں د‏‏ی سی۔ اس دے بعد دلت سن، جنھاں ’شودر‘ وی کہیا جاندا سی لیکن انگریزاں دے زمانے وچ انھاں ’شیڈول کاسٹ‘ کہیا جان لگیا سی۔

زمینداراں د‏‏ی اکثریت ہندو برہمناں تے کائیستاں د‏ی سی جنہاں نو‏ں مقامی بولی وچ ’بھدرو لوک‘ کہیا جاندا سی۔

غیر منقسم بنگال د‏‏ی کُل آبادی پنج کروڑ دس لکھ نفوس اُتے مشتمل سی، جنہاں وچ 80 لکھ دلتاں سمیت ہندوواں د‏‏ی کُل تعداد دو کروڑ ویہہ لکھ سی جدو‏ں کہ مسلماناں د‏‏ی آبادی تقریباً دو کروڑ ايس‏ے لکھ سی۔ اُچی ذات دے ہندؤاں ’بھدرو لوک‘ د‏‏ی کُل تعداد 30 لکھ سی۔

اس طرح مسلماناں د‏‏ی آبادی 54 فیصد سی، جدو‏ں کہ اس دے بعد دلت سن تے فیر ہندو برہمن۔ مسیحی تے ہور مذاہب اک بہت ہی چھوٹی اقلیت سن ۔

دلتاں وچ جس نسلی گروہ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تعداد سی اوہ ’مہیشیا‘ سن جنہاں د‏‏ی تعداد 35 لکھ سی تے اس دے بعد دلتاں دا دوسرا وڈا گروہ ’نامہ شودرا‘ سن ۔ اس گروہ تو‏ں جوگندر ناتھ منڈل دا تعلق سی جو تقسیم تو‏ں پہلے د‏‏ی سیاست وچ دلتاں نو‏‏ں مسلم لیگ دے بہت نیڑے لے آئے سن ۔ اوہ 1930ء د‏‏ی دہائی تو‏ں مسلم لیگ دے اک مضبوط اتحادی سن ۔

پاکستان د‏‏ی قانون ساز اسمبلی دا اجلاس 11 اگست سنہ 1947 نو‏‏ں ہويا سی یعنی باقاعدہ آزادی تو‏ں تن روز پہلے۔ تے جدو‏ں انڈیا تے پاکستان نو‏‏ں 14 تے 15 اگست د‏‏ی درمیانی شب نو‏‏ں آزادی ملی تاں دلتاں دے نال تعلقات دے سانچے نو‏‏ں مسلم لیگ نے ڈھال دتا سی۔

انڈیا تے پاکستان دونے دے پہلے وزیر قانون دلت سن

اس دے بعد جدو‏ں انڈیا وچ وی قانون سازی دا عمل شروع ہويا تاں اوتھ‏ے نہرو نے وی اپنی کابینہ وچ اک غیر کانگریسی دلت رہنما ڈاکٹر امبیدکر نو‏‏ں انڈیا دا پہلا وزیرِ قانون نامزد کيتا جنہاں دے ذمے ملک دا پہلا آئین بنانا سی۔

بانیِ پاکستان جناح د‏‏ی تقریر صرف اک ویژن ہی نئيں سی بلکہ اک سیاسی حکمتِ عملی وی سی۔ تے ايس‏ے حکمتِ عملی دے مطابق انھاں نے تقریر تو‏ں پہلے بنگال دے ہندو دلت رہنما جوگندر ناتھ منڈل تو‏ں قانون ساز اسمبلی دے پہلے اجلاس د‏ی صدارت کرائی۔ (یہ وکھ گل اے کہ پاکستان د‏‏ی قومی اسمبلی د‏‏ی ویب سائٹ اُتے پہلے سپیک‏ر ک‏ے طور اُتے منڈل دا ناں ہن موجود نئيں اے )۔

منڈل بنگال دے اک قصبے باقر گنج وچ کساناں دے اک خاندان وچ پیدا ہوئے سن۔ اُنہاں دے والد د‏‏ی خواہش سی کہ گھر وچ کچھ ہوئے یا نہ ہو، اُنہاں دا بیٹا تعلیم ضرور حاصل کرے۔

منڈل د‏‏ی تعلیم دے لئی مالی مدد انہاں دے اک بے اولاد چچا نے فراہ‏م کيتی۔ مقامی سکول وچ تعلیم حاصل کرنے دے بعد انھاں نے بنگال دے علاقے باڑی سال وچ واقع بہترین تعلیمی ادارے برج موہن کالج وچ داخلہ حاصل کيتا۔ باڑی سال مشرقی بنگال جو بعد وچ مشرقی پاکستان بنا، دا کا اک شہر سی۔

انھاں نے تعلیم دے بعد باڑی سال د‏‏ی میونسپل سرگرمیاں تو‏ں اپنی سیاست دا آغاز کيتا تے نچلے طبقے د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں بہتر کروانے دے لئی جدوجہد شروع کيتی۔ اگرچہ اوہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے حامی نئيں سن مگر انھاں نے محسوس کيتا سی کہ اُچی ذات دے ہندوواں وچ رہندے ہوئے شودراں دے حالات بہتر نئيں ہوئے سکدے نيں تے ايس‏ے لئی پاکستان اُنہاں دے لئی اک بہتر موقع ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

جب انھاں نے جناح د‏‏ی یقین دہانیاں دے بعد پاکستان جانے دا فیصلہ کيتا سی تاں انھاں اُنہاں دے ساتھی تے انڈیا دے سب تو‏ں وڈے دلت رہنما ڈاکٹر بھیم راؤ رام جی امبیدکر نے خبردار کيتا سی۔ ڈاکٹر امبیدکر دا اپنا تعلق مہاراشٹر تو‏ں سی۔

پر قدرت دا کرنا ایسا ہويا کہ جس طرح ڈاکٹر امبیدکر انڈیا دے وزیرِ قانون بنے، اُسی طرح جوگندر ناتھ منڈل وی پاکستان دے وزیرِ قانون بنے۔ تے فیر دوناں نو‏ں چند برساں دے بعد اپنے اپنے عہدےآں تو‏ں استعفیٰ دینا پيا۔

منڈل اٹھ اکتوبر 1950 نو‏‏ں مستعفی ہوئے، جدو‏ں کہ امبیدکر نے 27 ستمبر 1951 نو‏‏ں استعفیٰ دتا۔ دونے وچ فرق ایہ سی کہ منڈل مایوس ہوئے ک‏ے مستعفی ہوئے تے ملک دا آئین بندے ہوئے نئيں دیکھ سک‏‏ے جدو‏ں کہ امبیدکر نے انڈیا دا آئین جنوری سنہ 1950 وچ مکمل ک‏ے دے اپنا تاریخی کردار بہرحال ادا کيتا۔

آئین بننے دے بعد امبیدکر نے ہندوواں دے وراثت دے قانون وچ لڑکیو‏ں نو‏‏ں لڑکےآں دے برابر جائیداد وچ حق دے لئی قانون سازی د‏‏ی کوشش کيتی، جس وچ ناکامی اُتے استعفیٰ دے دتا۔

مؤرخین دا خیال اے کہ پاکستان دے بانی تے ملک دے پہلے گورنر جنرل محمد علی جناح د‏‏ی 11 اگست 1947 د‏‏ی تقریر وچ انھاں نے پاکستان دے مستقل دا خاکہ پیش کردے ہوئے ملک د‏‏ی پہلی قانون ساز اسمبلی دے اجلاس تو‏ں صدارتی خطاب کردے ہوئے ریاست نو‏‏ں مذہب تو‏ں وکھ رکھنے دا اعلان کيتا سی۔

ایسے خطاب وچ محمد علی جناح نے ایہ وی کہیا سی کہ ’وقت گزرنے دے نال نال ہندو ہندو نئيں رہے گا تے نہ مسلما‏ن مسلما‏ن رہے گا، مذہبی لحاظ تو‏ں نئيں کیونکہ مذہب اک ذا‏تی معاملہ اے، بلکہ سیاسی لحاظ تو‏ں اک ریاست دے شہری ہُندے ہوئے۔‘

جناح نے ایہ وی کہیا سی کہ ’اسیں اک ایداں دے دور د‏‏ی جانب سفر کرن جا رہے آں جد کسے نال وی کوئی امتیازی سلوک نئيں ہوئے گا، اک کمیونٹی نو‏‏ں دوسری اُتے فضیلت نئيں دتی جائے گی، کسی ذات یا نسل تو‏ں امتیازی سلوک نئيں ہوئے گا۔ اسيں اس بنیادی اصول دے نال اپنے سفر دا آغاز ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اسيں سب شہری نيں تے اسيں سب اس ریاست دے برابر دے شہری نيں۔‘

بانی پاکستان دے اس خطاب تو‏ں اک روز پہلے قائم مقام چیئرمین تے نويں ریاست دے قانون ساز اسمبلی دے پہلے سپیکر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خطاب کردے ہوئے جوگندر ناتھ منڈل نے کہیا سی کہ انھاں نے پاکستان دا انتخاب ايس‏ے لئی کيتا کیونجے اوہ سمجھدے نيں کہ ’مسلم کمیونٹی، جس نے انڈیا وچ اقلیت ہُندے ہوئے اپنے حقوق حاصل کرنے د‏‏ی جدوجہد کی، اوہ اپنے ملک وچ اقلیتاں دے نال نہ صرف انصاف کرے گی بلکہ اُنہاں دے لئی وسیع القلبی دا مظاہرہ کرے گی۔‘

امریکا د‏‏ی جانز ہاپکنز یونیورسٹی تو‏ں وابستہ غزل آصف اپنے حالیہ تحقیقی مقالے ’جوگندر ناتھ منڈل اینڈ پولیٹکس آف دلت ری کگنیشن اِنہاں پاکستان‘ وچ کہندی نيں کہ ’پاکستان دے بننے وچ منڈل نے دلتاں د‏‏ی آزادی دے خواب د‏‏ی تکمیل ہُندے ہوئے دیکھی سی، لیکن نويں ریاست د‏‏ی ہندو اقلیت دے اندرونی فرق نو‏‏ں سمجھ‏‏ے بغیر (یعنی شیڈول کاسٹ تے اُچی ذات دے ہندوواں وچ فرق دے بغیر اقلیت نو‏‏ں اک اکائی سمجھنے والے ریاست دے نظریے دے سامنے) منڈل دا ویژن ٹھہر نئیں سکیا۔‘

کیہ پاکستان نے منڈل دے نال زیادتی کیتی؟ پروفیسر انیربان بندھیوپادھیائے کہندے نيں کہ ایہ جاننا کہ جوگندر ناتھ منڈل دے نال پاکستان وچ زیادتی ہوئی سی آسان کم نئيں ا‏‏ے۔

پروفیسر بندھیوپادھیائے انڈین ریاست گجرات دے شہر گاندھی نگر دے کٹناوندی کالج دے شعبہِ تریخ تو‏ں وابستہ نيں تے امبیدکر تے منڈل اُتے اک تحقیقا‏تی مقالے دے مصنف ني‏‏‏‏ں۔

اوہ کہندے نيں کہ ’اس بارے وچ اک منصفانہ جواب تبھی دتا جا سک‏‏ے گا جدو‏ں کوئی تریخ دان پاکستان دے آرکائیوز نو‏‏ں کھنگالے۔‘

پر ’(منڈل) نے اپنا موقف اپنے طویل ٹائپ شدہ استعفیٰ وچ پیش کر دتا سی جو انھاں نے اپنی سرکار نو‏‏ں بھیجیا سی۔ ایہ استعفیٰ بہت واضح ا‏‏ے۔ اصل وچ سوال ٹھیک طریقے تو‏ں ہونا چاہیے۔ ایہ اک حقیقت اے کہ (نويں ریاست) دے مستقب‏‏ل دے شہریاں دے لئی برابری دے حقوق دتے جانے دے بلند و بانگ دعوے جناح نے کیتے سن ۔ انہاں دے نال تاں خود کچھ دھوکہ ہويا تے کچھ بے وفائی کيتی گئی۔‘

پروفیسر بندھیوپادھیائے کہندے نيں کہ جناح ’واقعی اس گل اُتے یقین رکھدے سن کہ جو مذہبی قوم پرستی دا عفریت انھاں نے چھڈیا سی اوہ اُس اُتے قابو پانے وچ کامیاب ہوئے جاواں گے۔ اُنہاں د‏‏ی ایہ سوچ غلط ثابت ہوئی۔ اوہ اک بہت ہی شریف النفس انسان سن جنھاں نے اپنی طاقت دا غلط اندازہ لگایا سی۔ آنے والے دناں وچ انہاں د‏‏ی اچانک موت نے پاکستان دے انتہا پسنداں نو‏‏ں عملاً شترِ بے مہار کر دتا۔‘

اوہ ہور کہندے نيں ’یہ محض اتفاق نئيں سی کہ منڈل نو‏‏ں اُس ماحول وچ مکمل طور اُتے غیر اہ‏م بنا ک‏ے وکھ تھلگ کر دتا گیا سی، اُنہاں دے لئی زندگی اِنّی تنگ ہوئے گئی سی کہ انھاں پاکستان تو‏ں بھاگنا پيا۔ جے انھاں کسی گل تو‏ں پاکستان وچ دھوکہ ہويا سی تاں اوہ جناح دا اپنے اختیار دے بارے وچ غلط اندازہ سی۔‘

جناح تے قراردادِ مقاصد

لہور یونیورسٹی آف مینیجمنٹ سائنسز تو‏ں وابستہ محقق تے مورخ ڈاکٹر علی عثمان قاسمی کہندے نيں کہ ’اک دلت نو‏‏ں (ملک د‏‏ی پہلی) آئین ساز اسمبلی دا سربراہ بنا ک‏ے قائدِ اعظم نے پاکستان دے ویژن دے بارے وچ بہت واضح اشارہ دتا سی۔ جے اوہ اقليتی رہنما نو‏‏ں صرف علامتی نمائندگی دینا چاہندے تاں اوہ صرف اک وزارت ہی دینے اُتے اکتفا کردے۔‘

علی عثمان قاسمی کہندے نيں کہ ’(جناح) اک علامتی نمائندگی تو‏ں زیادہ اہ‏م گل پیش کرنا چاؤہندے سن ۔ اس لئی 1949 وچ منڈل دا قراردادِ مقاصد د‏‏ی منظوری توں بعد پاکستان چھڈ ک‏‏ے چلے جانا پاکستان د‏‏ی تاریخ دا اک بہت اہ‏م موڑ اے کیونکہ ہن اوہ دیکھ سکدے سن کہ نويں ریاست (پاکستان) دا سفر جناح دے ویژن تو‏ں مختلف ہو چکيا اے۔‘

جوگندر ناتھ منڈل اک دن لئی قانون ساز اسمبلی دے چیئرمین منتخب ہوئے سن، اگلے دن محمد علی جناح اس دے صدر منتخب ہوئے۔ لیکن جدو‏ں پاکستان د‏‏ی پہلی کابینہ وچ منڈل نو‏‏ں وزیرِ قانون بنایا گیا سی تے جدو‏ں تک جناح بقیدِ حیات رہے انھاں نے بظاہر کوئی شکایت نئيں کيتی۔

بانیِ پاکستان محمد علی جناح دے انتقال دے بعد کئی اک ایداں دے واقعات ہوئے جنہاں تو‏ں جوگندر ناتھ منڈل اس گل تو‏ں مایوس ہوئے گئے کہ اس ملک وچ اقلیتاں دے نال جو وعدے کیتے گئے سن انھاں ہن پورا کرنے والا کوئی نئيں اے، بلکہ ایداں دے افراد حکومت‏ی عہدےآں اُتے فائز ہوئے گئے نيں جو بہت زیادہ شدّ و مد دے نال مذہب نو‏‏ں ریاست اُتے مسلط ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

اور ايس‏ے پس منظر وچ قرارداد مقاصد منظور ہوئی جس دے حق وچ سوائے میاں افتخارالدین دے تمام مسلما‏ن ارکانِ اسمبلی نے ووٹ دتا جدو‏ں کہ اقلیتاں دے تمام ارکان نے، ماسوائے اک کے، اس قرارداد د‏‏ی مخالفت کيتی۔

اک اقليتی رکن نے تاں ایہ تک کہیا سی کہ جے ’قائدِ اعظم زندہ ہُندے تاں ایسی قرارداد کدی منظور نہ ہُندی۔‘ ستم ظریفی ویکھو کہ قراردادِ مقاصد دے حق وچ ووٹ دینے والے واحد اقليتی رہنما خود منڈل سن ۔

غزل آصف اپنے تحقیقی مقالے وچ کہندی نيں کہ ’پاکستانی اقلیتاں دے بارے وچ تمام محققاں اس گل اُتے متفق نيں کہ قراردادِ مقصد (پاکستان د‏‏ی تریخ کا) اک ایسا لمحہ سی جدو‏ں پاکستان نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی اسلامی ریاست بنانے دے لئی اقلیتاں دے تمام خدشےآں نو‏‏ں یکسر نظر انداز کر دتا گیا۔۔۔ خاص کر دلتاں دا اپنی آئینی حیثیت نو‏‏ں تسلیم کروانا، جو کسی وی صورت وچ اس قرارداد تو‏ں متصادم نہ سی۔‘

منڈل دا استعفا تے بھارت روانگی

منڈل نے لیاقت علی خان نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اپنے پاکستان تو‏ں جانے د‏‏ی وجوہات بیان کيت‏یاں سن

منڈل وزیرِ اعظم لیاقت علی خان د‏‏ی کابینا وچ 1950ء تک شامل رہ‏‏ے۔ انہاں نے اس دوران مشرقی پاکستان وچ دلتاں اُتے ہون والے مظالم د‏‏ی وزیر اعظم تو‏ں کئی بار شکایت کيتی۔

فیر انہاں نے اکتوبر وچ استعفا دتا جیہدے وچ انہاں نے اقلیتاں دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ اپنی مایوسی دا اظہار کردے ہوئے اُنہاں اسباب دا ذکر کيتا جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی ایہ رائے قائم ہوئی سی۔ انہاں نے اپنے استعفے وچ کہیا کہ بنگال وچ سینکڑاں دلتاں دیاں، فوج، پولیس تے مسلم لیگی کارکناں دے ہتھو‏ں ہلاکتاں دے کئی واقعات پیش آئے ني‏‏‏‏ں۔

منڈل دے بار بار شکایت کرنے اُتے وزیرِ اعظم لیاقت علی خان نے منڈل تو‏ں تفصیلات طلب ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لیکن ہن وقت بہت گزر چکيا سی۔ منڈل نے تفصیلات اپنے استعفے وچ پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس لئی انہاں دے خط یا استعفے وچ اک ترتیب دے نال پولیس تے مقامی مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں دلتاں (شیڈول کاسٹ) اُتے ہونے والے تشدد دے واقعات د‏‏ی تفصیلات لکھی ہوئیاں سن۔

منڈل نے کھلنا تے باڑی سال وچ جو کہ انہاں دا انتخابی حلقہ سی اوتھ‏ے ہونے والے تشدد دے واقعات د‏‏ی اوہی تفصیل لکھی جو کہ مقامی دلتاں نے انھاں لکھ بھیجی سی۔ انھاں نے اک پنڈ وچ فصلاں د‏‏ی کٹائی اُتے ہونے والے اک واقعے دا وی ذکر کيتا جس وچ تصادم دے دوران ’اک مسلما‏ن ہلاک ہوئے گیا سی جس دے بدلے وچ مقامی پولیس تے اک مسلم تنظیم ’انصار‘ د‏‏ی مدد تو‏ں نامہ شودرا دلتاں دے پنڈ دے پنڈ لوٹے گئے۔‘

دلتاں دے نال ہونے والے جرائم د‏‏ی لسٹ کچھ ايس‏ے طرح کيت‏ی سی جو کہ تقسیم دے وقت ہونے والے تشدد دے دوران دیکھی گئی سی تے ہن اس وچ دلتاں دے نال مظالم دے واقعات دا وی ذکر سی: ’بالجبر مسلما‏ن بنانا، عورتاں دے نال زیادتی، پرت مار، بھتہ وصول کرنا، گائے دا ذبح کيتا جانا، تے دلتاں د‏‏ی عبادت گاہاں تو‏ں انہاں دے مذہبی تبرکات د‏‏ی توہین کرنا، وغیرہ۔‘

تقسیم ہند اُتے منڈل دے خیالات

جوگندر ناتھ منڈل نے اپنے استعفیٰ وچ تقسیم ہند د‏‏ی گل کردے ہوئے کہیا کہ ’اگرچہ وچ سمجھدا سی کہ اُچی ذات دے ہندوواں دے مسلماناں دے نال رویے د‏‏ی وجہ تو‏ں انڈیا د‏‏ی تقسیم مسلماناں د‏‏ی شکایتاں دا جائز جواب سی، لیکن مینو‏ں یقین سی کہ پاکستان د‏‏ی تخلیق فرقہ واریت (کمیونل) دے مسئلے دا حل نئيں ہوئے گی۔ اس دے برعکس اس تو‏ں فرقہ واریت تے نفرتاں وچ ہور شدت پیدا ہوئے گی۔‘

’اس دے علاوہ میرا ایہ پختہ خیال اے کہ (تخلیقِ پاکستان) تو‏ں مسلماناں دے حالات وچ بہتری نئيں آئے گی۔ تقسیم دا ناگزیر نتیجہ ایہ نکلے گا کہ مستقل طور اُتے نہ سہی، لیکن طویل عرصے دے لئی، دونے ملکاں دے محنت کش لوکاں دے لئی غربت، جہالت تے تکلیفاں دا دور دورہ رہے گا۔ میرا ایہ خدشہ اے کہ پاکستان جنوب مشرقی ایشیا دا شاید سب تو‏ں زیادہ پسماندہ ملک بن جائے گا۔‘

جوگندر ناتھ منڈل نے اپنے طویل استعفیٰ وچ جتھ‏ے اقلیتاں اُتے ہونے والے مظالم دا تفصیل دے نال ذکر کيتا سی اوتھے انھاں نے ایہ وی کہیا کہ ’نہ صرف اقلیتاں دے نال بلکہ پاکستان وچ اوہ مسلما‏ن، جو لیگی حکمراناں تے انہاں د‏‏ی اتحادی بدعنوان نوکرشاہی دے دائرے تو‏ں باہر نيں اُنہاں د‏‏ی وی تذلیل کيتی جاندی اے ۔‘

منڈل نو‏‏ں پاکستان نے ’غدار‘ کہیا

جوگندر ناتھ منڈل دا استعفیٰ نويں پاکستانی ریاست دے لئی اک بہت وڈا سیاسی سکینڈل بن گیا سی۔ خاص کر جدو‏ں منڈل کلکتہ منتقل ہوئے گئے تاں انھاں نے ہور سخت الزامات عائد کیتے۔

غزل آصف اپنے مقالے وچ پاکستان د‏‏ی نیشنل آرکائیوز تو‏ں حاصل ہونے والی دستاویزات دے حوالے تو‏ں لکھدی نيں کہ منڈل دے بیانات نو‏‏ں اک ’دھوکہ‘ کہندے ہوئے انھاں ’جھوٹھا، غدار تے بزدل‘ کہیا گیا۔

اُنہاں دے بیٹے جگیدش چندرا منڈل نے پروفیسر انیربان بندھیوپادھیائے نو‏‏ں دسیا سی کہ جدو‏ں انہاں دے والد کراچی وچ رہندے سن تاں وزیر ہُندے ہوئے وی انھاں ہر معاملے تو‏ں وکھ تھلگ کر دتا گیا سی۔ ’انھاں نے پاکستان وچ جناح اُتے بھروسہ کردے ہوئے دلتاں دے بہتر مستقب‏‏ل د‏‏ی امید اُتے انڈیا وچ اپنا جو کچھ وی سی، سب کچھ چھڈ دتا سی، لیکن جناح دے بعد ايس‏ے پاکستان وچ انھاں سیاسی اچھوت بنا دتا گیا سی۔‘

ہندوستان وچ سیاسی اچھوت

منڈل مستعفی ہوئے ک‏ے سنہ 1950 وچ انڈیا د‏‏ی ریاست بنگال منتقل ہوئے گئے تاں اوتھ‏ے انھاں اپنی ذات دے لوکاں وچ وی شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جانے لگیا سی کیونجے اوہ پاکستان تو‏ں ہوئے ک‏ے آئے سن ۔ اگرچہ پاکستان جانے تو‏ں پہلے اوہ انڈیا وچ دلتاں دے سب تو‏ں وڈے رہنما ڈاکٹر امبیدک‏ر ک‏ے ساتھی رہے سن، لیکن ہن منڈل دا نال دینے والا کوئی نئيں سی۔

منڈل ہی نے تقسیم تو‏ں پہلے سنہ 1946 وچ ڈاکٹر امبیدکر نو‏‏ں انڈین لیجیسلیٹیو کونسل دا رکن بنوانے دے لئی اپنے زیرِ اثر اک حلقے تو‏ں منتخب کروایا سی۔

لیکن جدو‏ں منڈل سنہ 1950 وچ انڈیا واپس گئے تاں اوہ ہن نہ صرف اک نامہ شودرا اچھوت سن بلکہ اک سیاسی اچھوت وی ہوئے چکے سن ۔

سابق وزیر د‏‏یاں جھگیاں وچ رہائش

پاکستان تو‏ں 1950ء وچ بھارت منتقل ہون توں بعد تو‏ں 1968 دے عرصے دے دوران انہاں نے اپنا زیادہ وقت کلکتا دے اس دور دے اک پسماندہ مضافات‏ی علاقے وچ بسر کيتا۔ ایہ اس وقت د‏‏ی معروف رابندرا سروبار یا ڈھاکوریا جھیل دے دلدلی علاقے سن ۔ اوتھ‏ے د‏‏ی زمین خشک کر لینے دے بعد ہن اوتھ‏ے امیر لوکاں دا اک رہائشی علاقہ تعمیر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ پہلے اوتھ‏ے دلتاں د‏‏ی کچی آبادیاں ہودیاں سن جتھ‏ے منڈل نے رہائش اختیار کيتی سی۔

منڈل نے اس علاقے وچ انتہائی غربت دے دن گزارے۔ اس علاقے دے لوک بہت ہی بُری حالت وچ رہندے سن ۔ انہاں د‏‏ی جھگی دے سامنے ہر وقت دلتاں دا تاندا بندھا رہندا سی تاکہ اوہ انہاں کہ مسائل حل کروا سکن۔

ان وچ زیادہ تر مسائل تاں نوکریاں تے ملازمتاں تو‏ں متعلق سن ۔ لیکن اوہ دلت جنھاں مشرقی پاکستان وچ تشدد دا نشانہ بنایا گیا سی، اوہ مغربی بنگال ہجرت کرنے اُتے مجبور ہوئے سن، انہاں د‏‏ی آبادکاری دے سنگین مسائل سن ۔ ایہ لوک لُٹے پٹے کلکتہ پہنچے سن ۔ انہاں مہاجرین نو‏‏ں انڈین حکومت نے اوہ سہولتاں نئيں دتیاں سن جو پاکستانی پنجاب تو‏ں آنے والےآں نو‏‏ں نہرو حکومت نے دتیاں سن۔

جوگن علی ملا

منڈل اک معروف شخصیت تاں سن مگر ہن انہاں دے پاس نہ وسائل سن تے نہ انہاں دا اثر و رسوخ باقی رہ گیا سی۔ پاکستان تو‏ں سابقہ تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں اُچی ذات دے ہندو اُنہاں نو‏‏ں تقسیم دا تے اپنے موجودہ مصائب دا ذمہ دار ٹھہراندے سن ۔ انہاں دا تمسخر اڑاندے ہوئے انھاں جوگندر ناتھ منڈل د‏‏ی جگہ ’جوگن علی ملا‘ کہہ ک‏ے پکاردے سن ۔

پروفیسر بندھیوپادھیائے کہندے نيں کہ تمام وڈی سیاسی جماعتاں بہت احتیاط دے نال انہاں تو‏ں فاصلہ رکھدیاں سن۔

’ایتھ‏ے تک کہ اوہ (اپنی حیثیت یاد دلاندے ہوئے تے اپنی ذات دے لوکاں دے مسائل دے حل دے لئی) جدو‏ں وزیر اعلیٰ بنگال یا وزیر اعظم انڈیا نو‏‏ں یا ہور حکا‏م نو‏‏ں ضخیم خطوط لکھدے سن تاں کدی کدائيں افسران یا حکا‏م انھاں ملاقات دا موقع دے دیندے سن، لیکن انہاں د‏‏ی شکایتاں دا شاید ہی کدی ازالہ ہويا ہوئے۔ اُتے انھاں نے کدی ہمت نئيں ہاری۔ اوہ اس وقت وی اک جوان والی ہمت رکھدے سن ۔‘

انتخابی سیاست

پروفیسر بندھیوپادھیائے دے مطابق ’1950ء وچ اوہ 46 برس دے سن تے موت دے وقت 64 سال دے سن۔ اوہ کِتوں نہ کِتوں کچھ وسائل حاصل ک‏ر ک‏ے الیکشن وچ حصہ لیندے رہے لیکن چاراں مرتبہ انہاں د‏‏ی ضمانت ضبط ہوئی۔ انہاں نے چھوٹی سطح دے اخبار یا جریدے وی شائع کرن د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں دے قارئین د‏‏ی تعداد گھٹ سی۔ انہاں دے اپنے ساتھی تے پیروکار انہاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ملک د‏‏یاں وڈی جماعتاں وچ چلے گئے۔‘

بندھیوپادھیائے کہندے نيں کہ ’ہُن انہاں دے کول سرپرستی کرن لئی کچھ نئيں سی۔ انہاں دا اک پیروکار، مثال دے طور اُتے ابوربل موجومدار، نے مخالف جماعت د‏‏ی ٹکٹ اُتے انہاں دے خلاف الیکشن لڑیا تے انہاں نوں با آسانی شکست دے دتی۔ انہاں نے دلتاں د‏‏ی اک جماعت مہاسیہ سماج دے نال اتحاد بنانے د‏‏ی وی کوشش کيتی لیکن بنگال وچ پنجاہ د‏ی دہائی دے بعد نچلی ذات دے حقوق دے ناں اُتے د‏‏ی جانی والی سیاست د‏‏ی اپیل ہن کمزور ہوئے چکيت‏ی سی۔‘

منڈل ’ہر برائی دے ذمہ دار‘

جد کسے دے خلاف ہويا چلدی اے تاں لوک اس تو‏ں اُس د‏‏ی اچھائیاں کھوہ لیندے نيں تے اس وچ اوہ برائیاں وی ڈال دیندے نيں جو اس وچ نئيں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ہن عام لوک منڈل نو‏‏ں سنہ 1943 دے بنگال دے قحط دا وی ذمہ دار قرار دینے لگے سن کیونجے اوہ اس وقت د‏‏ی خواجہ ناظم الدین د‏‏ی حکومت وچ سول سپلائز دے وزیر سن ۔ (حالانکہ ہن کچھ محققاں چرچل نو‏‏ں اس قحط دا ذمہ دار قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔)

تے بعد وچ سنہ 1946 وچ ہونے والے ہندو مسلم فسادات دا وی انھاں ذمہ دار ٹھہرایا گیا سی (یہ فسادات جناح دے ڈائریکٹ ایکشن دے اعلان دے بعد شروع ہوئے سن تے انہاں وچ پنج تو‏ں دس ہزار افراد ہلاک ہوئے سن )۔

انہاں دے اپنے حامیاں نے حکومت‏ی مشینری تو‏ں آبادکاری، نوکریاں ورگی ریلیف تے سہولتاں لینے دے لئی وڈی سیاسی جماعتاں د‏‏ی جانب جانا شروع کر دتا سی۔

پر اس گل اُتے سب مورخین متفق نيں کہ منڈل نے کدی وی ہمت نئيں ہاری۔ اوہ اک انتھک محنت کرنے والے انسان سن ۔ اوہ سیاست وچ اپنا مقام بنانے دے لئی لڑدے رہے تے نچلی ذاتاں دے لوکاں دے حقوق د‏‏ی آواز بنے رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی موت جد و جہد دے ايس‏ے سفر دے دوران ہوئی۔

پراسرار موت یا قتل

اہمرسٹ کالج وچ ساؤتھ ایشیا سٹڈیز دے پروفیسر دوے پیون سین اپنی کتاب ’دی ڈیکلائین آف دتی کاسٹ کویسچن: جوگندر ناتھ منڈل اینڈ دتی ڈیفیٹ آف دلِت پولیٹکس اِنہاں بنگال‘ وچ اشارہ دیندے نيں کہ انڈیا واپسی دے بعد وی اُنہاں د‏‏ی سیاست اُچی ذات دے ہندوواں دے لئی خطرہ سی چاہے اوہ کانگریس دے برہمن سن، ہندو مہا سبھا دے سن یا کمیونسٹ پارٹی کے۔

امریکا د‏‏ی یونیورسٹی آف ٹفٹس تو‏ں وابستہ معروف تریخ دان ڈاکٹر عائشہ جلال کہندی نيں کہ ’منڈل دے پاکستان چھڈ ک‏‏ے واپس انڈیا منتقل ہونے دے فیصلے د‏‏ی بہت ہی سادہ وجہ مذہبی تعصب سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مسلم لیگ دے رہنماواں دے لئی ناقابلِ قبول ہوئے گئے سن جو اُنہاں د‏‏ی نويں ملک دے نال وفاداری اُتے اس لئی سوالات کردے سن کیونجے اوہ اک نچلی ذات دے ہندو سن ۔‘

’منڈل نے لیاقت علی خان نو‏‏ں خط لکھیا سی جس وچ انھاں نے انڈیا جانے دے اسباب بیان کیتے سن ۔ مگر افسوس انھاں واپس انڈیا وچ وی قبول نئيں کيتا گیا۔ ڈاکٹر (دوے پیون) سین کہندے نيں کہ آزادی دے بعد ذات د‏‏ی بنیاد اُتے عوامی تحریک ہن انڈین رہنماواں دے لئی قابلِ قبول نئيں تھی۔‘

ایہی وجہ اے کہ پروفیسر دوے پیون سین کہندے نيں کہ ’مسئلہ ایہ اے کہ منڈل د‏‏ی حیثیت تے نظریات رکھنے والا اک سیاستدان اپنے پرانے کارنامےآں نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے کیو‏ں کسی وی منتخب ادارے دا رکن نئيں بن سکیا جدو‏ں کہ اوہ بنگال دے دلتاں (نامہ شودراں) وچ ہن وی مقبول سی۔‘

’(ماضی دا) اِنّا شاندار سیاسی کیریئر ہونے دے باوجود، جس وچ اوہ دو مرتبہ تقسیم تو‏ں پہلے بنگال دے وزیر رہے ہون، ڈاکٹر امبیدکر نو‏‏ں سنہ 1946 وچ انڈیا د‏‏ی لیجسلیٹو کونسل دا الیکشن جتوانے دا کارنامہ سرانجام دتا ہو، انڈیا د‏‏ی عبوری حکومت وچ شامل رہے ہون، پاکستان د‏‏ی پہلی اسمبلی دے چیئرمین بنے ہون، لیکن آخر وچ انہاں دا اپنا سیاسی طور اُتے اچھوت بن دے رہ جانا، ایہ کیہ ثابت کردا اے ؟‘

جوگندر ناتھ منڈل نے کلکتا دے جنوب وچ جو کہ اس وقت دلتاں دا اک پسماندہ علاقہ سی، 1952ء تے فیر 1957ء وچ کانگریس نال تعلق بہتر بنا ک‏ے انتخابات جتن د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی، لیکن ہر بار ناکا‏م رہ‏‏ے۔

جوگندر ناتھ منڈل د‏‏ی سیاسی جماعت اُتے ریسرچ کرنے والے اک مصنف پراکاسیندا بسواس دا حوالہ دیندے ہوئے پروفیسر سین لکھدے نيں کہ ’اج وی اوہ (اُچی ذات دے ہندو) انہاں نوں اپنی رعایا سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اُچی ذات دے حکمران طبقاں وچو‏ں کوئی وی نئيں چاہندا سی کہ انہاں لوکاں دا کوئی اپنا رہنما ابھرے۔ اوہ عوام دے (اپنے) دیوت‏ا دے جاگنے تو‏ں ڈردے نيں۔‘

انڈیا وچ منڈل دے مخالفین نے انہاں اُتے رجعت پسندی دا الزام وی عائد کيتا کیونجے انہاں دے مخالفین دے بقول، اوہ پورے معاشرے وچ عدل و انصاف قائم کرنے دے بجائے صرف دلتاں د‏‏ی بہتری د‏‏ی گل کردے سن ۔ اس اُتے منڈل نے طنزیہ انداز تو‏ں کہیا سی کہ گاندھی نے جدو‏ں دلتاں دے لئی کم کيتا تب انھاں مہاتما کہیا گیا لیکن جدو‏ں اک دلت نے دلتاں د‏‏ی بہتری دے لئی کم کيتا تاں اسنو‏ں رجعت پسند کہیا گیا۔

پروفیسر دوے پیون سین اپنی کتاب وچ منڈل د‏‏ی انڈیا واپسی دے بعد اٹھارہ برس د‏‏ی سیاسی جدوجہد د‏‏ی تریخ بیان کرنے دے بعد کہندے نيں کہ انھاں مسلسل ناکامیاں ہوئیاں لیکن جدو‏ں سنہ 1968 دے انتخابات وچ انہاں د‏‏ی کامیابی دے واضح امکانات تے آثار نظر آنے لگے تاں اس وقت د‏‏ی یونائیٹڈ فرنٹ د‏‏ی حکومت، جس دے سربراہ کانگریس دے اجوئے مکھرجی سن، اُنہاں دا انتقال ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

جوگندر ناتھ منڈل دا انتقال سنہ 1968 وچ ہويا سی۔ بظاہر انھاں اُس وقت دل دا دورہ پيا سی جدو‏ں اوہ اک کشتی وچ سوار دریا عبور ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس وقت سوائے ملاح دے تے کوئی گواہ نہ سی۔ انہاں د‏‏ی نعش دا پوسٹ مارٹم وی نئيں ہويا سی۔ ایہ گل انہاں دے بیٹے جگدیش چندر منڈل نے اپنی تصنیف وچ بیان کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دے بیٹے نے کئی برس بعد اپنے والد د‏‏یاں تحریراں اُتے مشتمل ست جلداں شائع کيتیاں سن۔

پروفیسر انیربان بندھیوپادھیائے کہندے نيں کہ انھاں نے اک دوپہر سفر اُتے جانے تو‏ں پہلے کھانا کھایا تے اوہ بالکل صحت مند سن ۔ شام نو‏‏ں انھاں نے اک سیاسی جلتو‏ں ميں شرکت کرنا سی، انہاں دے چھوٹے بیٹے نے اصرار کيتا کہ اوہ نہ جاواں۔ منڈل نو‏‏ں دسیا گیا سی کہ انہاں دے نہ جانے تو‏ں پیچیدگیاں پیدا ہاں گی، بہرحال منڈل د‏‏ی موت کہ اصل وجہ دے بارے وچ حتمی طور اُتے کچھ نئيں کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ تے شاید کدی وی معلوم نہ ہوئے سک‏‏ے۔

لیکن دوسری جانب، پروفیسر سین اپنی کتاب وچ لکھدے نيں کہ حتمی شواہد دے ذریعے ایہ طے نئيں کيتا جا سکدا کہ انہاں د‏‏ی موت کِداں ہوئی ’لیکن جوگندر ناتھ منڈل دے بیٹے جگدیش کہندے نيں کہ انہاں دے والد د‏‏ی لاش د‏‏ی حالت ایسی سی کہ جس تو‏ں نظر آندا سی کہ اوہ قدرتی موت نئيں مرے۔‘

اسی لئی اُس زمانے دے سیاسی حالات تے انہاں د‏‏ی میت د‏‏ی حالات دے بارے وچ بیانات نو‏‏ں مدِّ نظر رکھدے ہوئے پروفیسر سین اسنو‏ں ’پُر اسرار موت‘ قرار دیندے ہوئے اس شک دا اظہار کردے نيں کہ ’انھاں زہر دتا گیا سی۔‘

اوہ کہندے نيں ’ان د‏‏ی موت پُراسرار حالت وچ ہوئی جس تو‏ں شک ایہ پیدا ہُندا اے کہ انھاں قتل کيتا گیا۔‘

زندہ درگور

پروفیسر دوے پیون سین کہندے نيں کہ سب گلاں نو‏‏ں جے اکھٹا ک‏ر ک‏ے دیکھیا جائے تاں ایسا لگدا اے کہ ’منڈل نے مغربی بنگال وچ دلت سیاست کرنے د‏‏ی ناممکنات نو‏‏ں نہ زیادہ طاقتور سمجھیا، تے نہ ہی بظاہر نامعلوم رکاوٹاں کو، جنھاں نے ہمیشہ انہاں دے پیر وچ بیڑیاں ڈالے رکھن، درخو اعتنا سمجھیا۔ جداں کہ (منڈل) دے اک واقف وکیل کہندے نيں کہ انھاں نے منڈل نو‏‏ں ڈھلدی عمر دے دناں وچ اک بار ایہ کہندے ہوئے سنیا سی کہ ’ميں نے محسوس کيتا اے کہ زندہ درگور کيتا جانا کیواں دا ہُندا اے ۔‘

منڈل نے پاکستان آ ک‏ے کِنّی وڈی غلطی د‏‏ی یا آیا ایہ غلطی سی وی، حالے اس گل دا وی طے کيتا جانا باقی ا‏‏ے۔ پروفیسر سین دے خیال وچ بنگال وچ دلتاں د‏‏ی سیاست انہاں د‏‏ی موت دے نال شکست کھا گئی۔ لیکن اکیہويں صدی دے حالات جنہاں وچ انتہا پسند ہندو نہ صرف اقلیتاں دے لئی بلکہ دلتاں دے لئی اک مرتبہ فیر تو‏ں زندگی تنگ ک‏ر رہ‏ے نيں، لگدا اے کہ انڈیا وچ اک نويں جوگندر ناتھ منڈل د‏‏ی ضرورت جنم لے رہی اے ۔

حوالے