لبنانی خانہ جنگی
لبنانی خانہ جنگی ( عربی: الحرب الأهلية اللبنانية ) اک کثیر جہتی مسلح تصادم سی جو ۱۹۷۵ توں ۱۹۹۰ تک ہويا۔ اس دے نتیجے وچ اک اندازے دے مطابق ۱۲۰٬۰۰۰ ہلاکتاں ہوئیاں [۵] تے لبنان توں تقریباً ۱۰ لکھ افراد دی نقل مکانی ہوئی۔ [۶]
لبنانی آبادی دے تنوع نے تنازعہ دی قیادت تے اس دے دوران اک قابل ذکر کردار ادا کیا: ساحلی شہراں وچ سنی مسلمان تے عیسائی اکثریت اُتے مشتمل سن ۔ شیعہ مسلمان بنیادی طور اُتے جنوب وچ تے مشرق وچ وادی بیقا وچ مقیم سن ۔ تے دروز تے عیسائیاں نے ملک دے پہاڑی علاقےآں نوں آباد کيتا۔ لبنانی حکومت نوں میرونائٹ مسیحی برادری دے اشرافیہ دے زیر اثر چلایا جاندا سی۔ [۷] سیاست تے مذہب دے درمیان تعلق نوں فرانسیسی مینڈیٹ دے تحت ۱۹۲۰ توں ۱۹۴۳ تک مضبوط کيتا گیا سی، تے ملک دے پارلیمانی ڈھانچے نے اپنی عیسائی اکثریتی آبادی دے لئی اک اہم پوزیشن دی حمایت دی سی۔ پر، ملک وچ مسلماناں دی اک وڈی آبادی سی، تے بوہت سارے عربی تے کھبے بازو دے گروہاں نے عیسائی اکثریتی مغرب نواز حکومت کیتی مخالفت کيتی۔ ۱۹۴۸ تے ۱۹۶۷ وچ ہزاراں فلسطینیاں دی آمد نے لبنان دی آبادی نوں مسلم آبادی دے حق وچ بدلنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ سرد جنگ نے لبنان اُتے اک طاقتور ٹُٹ پھوٹ دا اثر ڈالیا، جو ۱۹۵۸ دے لبنانی بحران توں پہلے دے سیاسی پولرائزیشن توں گہرا تعلق سی، کیونجے عیسائیاں نے مغربی دنیا دا نال دتا جدوں کہ کھبے بازو، مسلم تے پین عرب گروپ سوویت توں منسلک عرب ملکاں دے نال سن ۔ .[۸]
مارونائٹ-عیسائی تے فلسطینی افواج دے درمیان لڑائی (بنیادی طور اُتے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن دی طرف توں) ۱۹۷۵ وچ شروع ہوئی۔ کھبے بازو، مسلم تے پین عربی لبنانی گروپاں نے لبنان وچ فلسطینیاں دے نال اتحاد قائم کيتا۔ [۹] لڑائی دے دوران، اتحاد تیزی توں تے غیر متوقع طور اُتے بدل گئے۔ ہور برآں، اسرائیل تے شام ورگی بیرونی طاقتاں جنگ وچ شامل ہوئیاں تے مختلف دھڑاں دے نال مل کے لڑاں۔ مختلف امن فوجاں، جداں لبنان وچ کثیر القومی فورس تے لبنان وچ اقوام متحدہ دی عبوری فورس ، وی تنازع دے دوران ملک وچ تعینات سی۔
۱۹۸۹ دا طائف معاہدہ جنگ دے خاتمے دا آغاز سی۔ جنوری ۱۹۸۹ وچ عرب لیگ دی طرف توں مقرر کردہ اک کمیٹی نے تنازعات دے حل دی تشکیل شروع کيتی۔ مارچ ۱۹۹۱ وچ ، لبنانی پارلیمنٹ نے اک عام معافی دا قانون منظور کيتا جس دے نفاذ توں پہلے تمام سیاسی جرائم نوں معاف کر دتا گیا۔ [۱۰] مئی ۱۹۹۱ وچ ، لبنان وچ تمام ملیشیا نوں تحلیل کر دتا گیا، سوائے حزب اللہ کے، جدوں کہ لبنانی مسلح افواج نے لبنان دے واحد وڈے غیر فرقہ وارانہ ادارے دے طور اُتے آہستہ آہستہ دوبارہ تعمیر کرنا شروع کر دتی۔ [۱۱] جنگ دے بعد وی سنیاں تے شیعاں دے درمیان مذہبی کشیدگی برقرار رہی۔ [۱۲]
پس منظر
[سودھو]نوآبادیاتی حکومت
[سودھو]۱۸۶۰ وچ ماؤنٹ لبنان دے عثمانی معتصرفات وچ دروز تے مارونائٹس دے درمیان خانہ جنگی شروع ہوئی، جو ۱۸۴۲ وچ انہاں دے درمیان تقسیم ہو گئی سی۔ جنگ دے نتیجے وچ تقریباً ۱۰٬۰۰۰ عیسائیاں تے گھٹ توں گھٹ ۶٬۰۰۰ دروز دا قتل عام ہويا۔ ۱۸۶۰ دی جنگ نوں دروز نے اک فوجی فتح تے سیاسی شکست سمجھیا۔
پہلی جنگ عظیم لبنانیاں دے لئی مشکل سی۔ جدوں کہ باقی دنیا عالمی جنگ کيتی لپیٹ وچ سی، لبنان وچ لوک قحط دا شکار سن جو تقریباً چار سال تک جاری رہے گا۔ سلطنت عثمانیہ (۱۹۰۸–۱۹۲۲) دی شکست تے تحلیل دے نال، ترک حکمرانی ختم ہو گئی۔
فرانس نے لیگ آف نیشنز دے تحت شام تے لبنان دے لئی فرانسیسی مینڈیٹ دے تحت علاقے دا کنٹرول سنبھال لیا۔ فرانسیسیاں نے ریاست گریٹر لبنان نوں مارونائٹس دے لئی محفوظ پناہ گاہ دے طور اُتے بنایا، لیکن اس وچ سرحداں دے اندر اک وڈی مسلم آبادی شامل سی۔ ۱۹۲۶ وچ ، لبنان نوں اک جمہوریہ قرار دتا گیا، تے اک آئین اپنایا گیا۔ اُتے ۱۹۳۲ وچ آئین نوں معطل کر دتا گیا۔ مختلف دھڑاں نے شام دے نال اتحاد، یا فرانسیسیاں توں آزادی دی کوشش کيتی۔ [۱۳] ۱۹۳۴ وچ ملک دی پہلی (تے صرف اج تک) مردم شماری ہوئی سی۔
۱۹۳۶ وچ مارونائٹ فلانج پارٹی دی بنیاد پیئر جیمائل نے رکھی سی۔ [۱۴]
آزادی
[سودھو]دوسری جنگ عظیم تے ۱۹۴۰ دی دہائیاں نے لبنان تے مشرق وسطیٰ وچ وڈی تبدیلی لائی۔ لبنان دی آزادی دا وعدہ کيتا گیا سی، جو ۲۲ نومبر ۱۹۴۳ نوں حاصل کيتا گیا سی۔ آزاد فرانسیسی فوجی، جنہاں نے ۱۹۴۱ وچ بیروت نوں ویچی فرانسیسی افواج توں چھڑانے دے لئی لبنان اُتے حملہ کيتا سی، ۱۹۴۶ وچ ملک چھڈ دتا۔ مارونیاں نے ملک تے معیشت اُتے اقتدار سنبھال لیا۔ اک ایسی پارلیمنٹ بنائی گئی جس وچ مسلماناں تے عیسائیاں دونے دی نشستاں دا کوٹہ مقرر سی۔ اس دے مطابق صدر میرونائٹ، وزیر اعظم سنی مسلمان تے پارلیمنٹ دا اسپیکر شیعہ مسلمان ہونا سی۔
۱۹۴۷ دے اواخر وچ فلسطین دے لئی اقوام متحدہ دی تقسیم دا منصوبہ فلسطین وچ خانہ جنگی ، لازمی فلسطین دا خاتمہ تے ۱۴ مئی ۱۹۴۸ نوں اسرائیلی اعلانِ آزادی دا باعث بنا ۔ قومیت دے نال، جاری خانہ جنگی اسرائیل تے عرب ریاستاں دے درمیان ریاستی تنازعہ، ۱۹۴۸ دی عرب اسرائیل جنگ وچ تبدیل ہو گئی۔ ایہ سب فلسطینی پناہ گزیناں نوں سرحد پار کرکے لبنان وچ داخل ہونے دا باعث بنیا۔ فلسطینی مستقبل وچ لبنانی خانہ جنگی وچ بہت اہم کردار ادا کرن گے، جدوں کہ اسرائیل دے قیام نے لبنان دے ارد گرد دے علاقے نوں یکسر تبدیل کر دتا۔
جولائی ۱۹۵۸ وچ لبنان نوں مارونائٹ عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان خانہ جنگی دا خطرہ سی۔ صدر کیملی چامون نے لبنانی سیاست اُتے جو لبنان دے روايتی سیاسی خانداناں دے ذریعے استعمال کيتا گیا اے اسنوں توڑنے دی کوشش کيتی سی۔ انہاں خانداناں نے اپنی مقامی برادریاں دے نال کلائنٹ تے سرپرست دے مضبوط تعلقات استوار کرکے اپنی انتخابی اپیل نوں برقرار رکھیا۔ بھانويں اوہ ۱۹۵۷ وچ انتخابات وچ حصہ لینے دے لئی متبادل سیاسی امیدواراں نوں سپانسر کرنے وچ کامیاب ہويا، جس دی وجہ توں روايتی خاندان اپنی پوزیشناں کھو بیٹھے، انہاں خانداناں نے فیر چمون دے نال جنگ شروع کر دتی، جسنوں پاشااں دی جنگ کہیا جاندا اے۔
پچھلے سالاں وچ ، مصر دے نال کشیدگی ۱۹۵۶ وچ اس وقت ودھ گئی سی جدوں غیر وابستہ صدر، کیملی چامون نے، مصر دے صدر جمال عبدالناصر نوں ناراض کردے ہوئے، سوئز بحران دے دوران مصر اُتے حملہ کرنے والی مغربی طاقتاں دے نال سفارتی تعلقات منقطع نئيں کيتے سن ۔ ایہ سرد جنگ دے دوران سی تے چمون نوں اکثر مغرب نواز کہیا جاندا اے، حالانکہ اس نے سوویت یونین دے نال کئی تجارتی معاہدےآں اُتے دستخط کيتے سن (دیکھو گینڈزیئر)۔ پر، ناصر نے امریکا دی قیادت وچ بغداد معاہدے دے لئی مشتبہ حمایت دی وجہ توں چمون اُتے حملہ کيتا سی۔ ناصر نے محسوس کيتا کہ مغرب نواز بغداد معاہدہ عرب قوم پرستی دے لئی خطرہ اے۔ پر، صدر چمون نے غیر ملکی فوجاں توں تحفظ نوں یقینی بنانے دے لئی علاقائی معاہدےآں دی طرف دیکھیا: لبنان دے پاس تاریخی طور اُتے اک چھوٹی سی کاسمیٹک فوج سی جو لبنان دی علاقائی سالمیت دے دفاع وچ کدی موثر نئيں سی، تے ایہی وجہ اے کہ بعد دے سالاں وچ PLO دے گوریلا دھڑاں نوں لبنان وچ داخل ہونا آسان ہو گیا۔ تے اڈے قائم کيتے، ہور ۱۹۶۸ دے اوائل وچ اسرائیل دے نال سرحد اُتے فوجی بیرکاں اُتے قبضہ کر ليا۔ ابتدائی جھڑپاں وچ فوج نے نہ صرف پی ایل او نوں اپنی بیرکاں اُتے کنٹرول کھو دتا بلکہ کئی فوجیاں نوں وی کھو دتا۔ اس توں پہلے وی صدر چمون بیرونی قوتاں دے لئی ملک دے خطرے توں آگاہ سن ۔
لیکن انہاں دے لبنانی پین عربی سنی مسلم وزیر اعظم راشد کرامی نے ۱۹۵۶ تے ۱۹۵۸ وچ ناصر دی حمایت کيتی۔ لبنانی مسلماناں نے حکومت اُتے زور دتا کہ اوہ شام تے مصر دے اتحاد توں تشکیل پانے والے نويں متحدہ عرب جمہوریہ وچ شامل ہو جائے، جدوں کہ لبنانیاں دی اکثریت تے خاص طور اُتے مارونیاں نے لبنان نوں اپنی خود مختار پارلیمنٹ دے نال اک آزاد ملک دے طور اُتے برقرار رکھنا چاہیا۔ صدر کیملی نے اپنی حکومت دے خاتمے دا خدشہ ظاہر کيتا تے امریکی مداخلت دا مطالبہ کيتا۔ اس وقت امریکا سرد جنگ وچ مصروف سی۔ چمون نے ایہ اعلان کردے ہوئے مدد طلب کيتی کہ کمیونسٹ اس دی حکومت دا تختہ الٹنے جا رہے نيں۔ چمون نہ صرف سابق سیاسی مالکان دی بغاوت دا جواب دے رہیا سی بلکہ اس حقیقت دا وی جواب دے رہیا سی کہ مصر تے شام دونے نے لبنانی تنازعے وچ پراکسیاں نوں تعینات کرنے دا موقع لیا سی۔ اس طرح عرب نیشنلسٹ موومنٹ (ANM)، جس دی قیادت جارج حبش نے دی تے بعد وچ پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (PFLP) تے PLO دا اک دھڑا بن گیا، ناصر دے ذریعے لبنان وچ تعینات کيتا گیا۔ اے این ایم اک خفیہ ملیشیا سی جو ۱۹۵۰ دی دہائی وچ ناصر دی بولی اُتے اردنی بادشاہت تے عراقی صدر دونے دے خلاف بغاوت دی کوششاں وچ ملوث سی۔ الفتح دے بانی ارکان، بشمول یاسر عرفات تے خلیل وزیر ، وی بغاوت نوں اک ایداں دے ذریعہ دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی لبنان گئے جس دے ذریعے اسرائیل دے خلاف جنگ نوں ہويا دتی جا سکدی اے۔ انہاں نے یزید صائغ دے کم دے مطابق طرابلس شہر وچ حکومتی سیکورٹی دے خلاف مسلح افواج نوں ہدایت دے کے لڑائی وچ حصہ لیا۔
اس سال، صدر چمون مارونائٹ آرمی دے کمانڈر فواد چہاب نوں مسلم مظاہرین دے خلاف مسلح افواج دے استعمال دے لئی قائل کرنے وچ ناکام رہے، اس خوف توں کہ اندرونی سیاست وچ ملوث ہونے توں انہاں دی چھوٹی تے کمزور کثیر اعترافی قوت تقسیم ہو جائے گی۔ پھلانگے ملیشیا سڑکاں دی بندشاں نوں حتمی طور اُتے ختم کرنے دے بجائے صدر دی مدد دے لئی آئی جو وڈے شہراں نوں مفلوج کر رہی سی۔ اس تنازعہ دے دوران اپنی کوششاں توں حوصلہ افزائی کردے ہوئے، اس سال دے آخر وچ ، بنیادی طور اُتے تشدد تے بیروت وچ عام ہڑتالاں دی کامیابی دے ذریعے، پھلانگ نے صحافیاں نوں حاصل کیاسانچہ:کون نوں "انسداد انقلاب" دا ناں دتا۔ اپنے اقدامات توں پھلانگسٹاں نے وزیر اعظم کرامی دی حکومت نوں گرا دتا تے اپنے لیڈر پیئر جیمائیل دے لئی چار رکنی کابینہ وچ اک مقام حاصل کيتا جو بعد وچ تشکیل دتی گئی۔
پر، یزید صیغ تے ہور علمی ذرائع دی طرف توں پھلانگے دی رکنیت دے تخمینے انہاں دی تعداد چند ہزار دسدے نيں۔ غیر تعلیمی ذرائع فلانگیز دی رکنیت نوں بڑھاندے نيں۔ ذہن وچ رکھنے دی گل ایہ سی کہ اس بغاوت نوں بوہت سارے لبنانیاں دی طرف توں وڈے پیمانے اُتے ناپسندیدگی دا سامنا کرنا پيا جو علاقائی سیاست وچ حصہ نئيں لینا چاہندے سن تے بوہت سارے نوجواناں نے اس بغاوت نوں دبانے وچ پھلانگے دی مدد کيتی، خاص طور اُتے جدوں کہ بوہت سارے مظاہرین اس توں کچھ زیادہ سن ۔ اے این ایم تے الفتح دے بانیاں جداں گروپاں دے ذریعہ پراکسی فورسز دی خدمات حاصل کيتیاں گئیاں تے نال ہی شکست خوردہ پارلیمانی مالکان دی خدمات حاصل کيتیاں گئیاں۔
آبادیاتی تناؤ
[سودھو]۱۹۶۰ دی دہائی دے دوران لبنان نسبتاً پرسکون سی، لیکن ایہ جلد ہی بدل جائے گا۔ الفتح تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن دے ہور دھڑے طویل عرصے توں لبنانی کیمپاں وچ ۴۰۰٬۰۰۰ فلسطینی پناہ گزیناں دے درمیان سرگرم سن ۔ ۱۹۶۰ دی دہائی دے دوران، مسلح فلسطینی سرگرمیاں دا مرکز اردن وچ سی، لیکن اردن وچ بلیک ستمبر دے دوران شاہ حسین دے ہتھوں بے دخل کيتے جانے دے بعد انہاں نوں نقل مکانی اُتے مجبور کيتا گیا۔ الفتح تے ہور فلسطینی گروپاں نے اردن دی فوج وچ تقسیم نوں ترغیب دے کے اردن وچ بغاوت کرنے دی کوشش کيتی سی، جسنوں ANM نے ناصر دی بولی توں اک دہائی پہلے کرنے دی کوشش کيتی سی۔ اُتے اردن نے جوابی کارروائی کيتی تے فورسز نوں لبنان وچ کڈ دتا۔ جدوں اوہ پہنچے تاں انہاں نے ’’ریاست دے اندر اک ریاست‘‘ بنائی۔ لبنانی حکومت کیتی طرف توں اس اقدام دا خیرمقدم نئيں کيتا گیا تے اس نے لبنان دے نازک فرقہ وارانہ ماحول نوں ہلیا کے رکھ دتا۔
فلسطینیاں دے نال یکجہتی دا اظہار لبنانی سنی مسلماناں دے ذریعے کيتا گیا لیکن اس دا مقصد سیاسی نظام نوں مختلف فرقےآں دے درمیان اتفاق رائے توں تبدیل کرنا اے، جتھے انہاں دی طاقت دا حصہ ودھے گا۔ لبنانی قومی تحریک وچ بعض گروہاں نے زیادہ سیکولر تے جمہوری نظام لیانے دی خواہش ظاہر کیتی، لیکن چونکہ اس گروپ وچ تیزی توں اسلام پسند گروہ شامل ہُندے گئے، جنہاں دی PLO دی طرف توں شمولیت دے لئی حوصلہ افزائی کيتی گئی، جنوری ۱۹۷۶ تک ابتدائی ایجنڈے دے زیادہ ترقی پسند مطالبات نوں ختم کر دتا گیا۔ اسلام پسنداں نے لبنان وچ سیکولر آرڈر دی حمایت نئيں کيتی تے مسلمان علماء دی حکمرانی لیانا چاہندے سن ۔ ایہ واقعات، خاص طور اُتے فتح تے طرابلس دی اسلامی تحریک دا کردار، جسنوں توحید دے ناں توں جانیا جاندا اے، اس ایجنڈے نوں تبدیل کرنے وچ جو کمیونسٹاں سمیت بوہت سارے گروہاں دے ذریعے چل رہے نيں۔ اس راگ ٹیگ اتحاد نوں اکثر کھبے بازو دے ناں توں جانیا جاندا اے، لیکن بوہت سارے شرکاء درحقیقت بہت قدامت پسند سن تے انہاں دے مذہبی عناصر سن جو کسی وسیع نظریاتی ایجنڈے وچ شریک نئيں سن ۔ بلکہ، اوہ قائم سیاسی نظام نوں ختم کرنے دے قلیل مدتی مقصد توں اکٹھے ہوئے سن، ہر اک اپنی اپنی شکایات توں متاثر سی۔
ان قوتاں نے PLO/Fatah (PLO دی ۸۰٪ رکنیت اُتے مشتمل فتح تے ہن اس دے بیشتر ادارےآں اُتے فتح گوریلاں دا کنٹرول اے ) نوں بیروت دے مغربی حصے نوں اپنے گڑھ وچ تبدیل کرنے دے قابل بنایا۔ پی ایل او نے ۱۹۷۰ دی دہائی دے اوائل وچ سیڈون تے ٹائر دے قلب اُتے قبضہ کر ليا سی، اس نے جنوبی لبنان دے وڈے حصےآں نوں اپنے کنٹرول وچ لے لیا سی، جس وچ مقامی شیعہ آبادی نوں PLO دی چوکیوں توں گزرنے دی ذلت برداشت کرنی پئی سی تے ہن اوہ طاقت دے ذریعے اپنے راستے توں کم کر رہے سن ۔ بیروت۔ PLO نے ایہ کم لیبیا تے الجزائر دے ناں نہاد رضاکاراں دی مدد توں کيتا جو اس دے زیر کنٹرول بندرگاہاں دے ذریعے بھیجے گئے، تے نال ہی نال متعدد سنی لبنانی گروہاں دی مدد توں جنہاں نوں PLO/Fatah نے تربیت تے مسلح کيتا سی تے خود نوں وکھ ہونے دا اعلان کرنے دی ترغیب دتی سی۔ ملیشیا پر، جداں کہ ریکس برائنن نے پی ایل او اُتے اپنی اشاعت وچ واضح کيتا اے، ایہ ملیشیا فتح دے لئی "دکان دے محاذ" یا عربی وچ "دکاکن" دے علاوہ کچھ نئيں سن، مسلح گروہ جنہاں دی کوئی نظریاتی بنیاد نئيں سی تے انہاں دے وجود دی کوئی نامیاتی وجہ نئيں سی انہاں دے انفرادی ارکان نوں PLO/Fatah دے پے رول اُتے رکھیا گیا سی۔
فروری ۱۹۷۵ وچ سائڈن وچ ماہی گیراں دی ہڑتال نوں وی پہلا اہم واقعہ قرار دتا جا سکدا اے جس نے دشمنی شروع کر دتی۔ اس واقعہ وچ اک خاص مسئلہ شامل سی: سابق صدر کیملی چامون (میرونائٹ اُتے مبنی نیشنل لبرل پارٹی دی سربراہ بھی) دی لبنان دے ساحل دے نال ماہی گیری اُتے اجارہ داری قائم کرنے دی کوشش۔ ماہی گیراں دی طرف توں محسوس کيتی جانے والی ناانصافیاں نے بوہت سارے لبنانیاں دی طرف توں ہمدردی دا اظہار کيتا تے اس ناراضگی تے دشمنی نوں تقویت بخشی جو ریاست تے اقتصادی اجارہ داریاں دے خلاف وسیع پیمانے اُتے محسوس کيتی جاندی سی۔ ماہی گیری دی کمپنی دے خلاف مظاہرے تیزی توں سیاسی کارروائی وچ تبدیل ہو گئے جس دی حمایت سیاسی کھبے بازو تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) وچ انہاں دے اتحادیاں نے کيتی۔ ریاست نے مظاہرین نوں دبانے دی کوشش کيتی، تے مبینہ طور اُتے اک سنائپر نے شہر دی اک مشہور شخصیت، سیڈون دے سابق میئر معروف سعد نوں ہلاک کر دتا۔
بوہت سارے غیر علمی ذرائع دا دعویٰ اے کہ اک حکومتی سپنر نے سعد نوں ہلاک کر دتا اے۔ پر، اس طرح دے دعوے دی حمایت کرنے دے لئی کوئی ثبوت موجود نئيں اے، تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ جس نے وی اسنوں قتل کيتا سی اس دا ارادہ سی کہ جو اک چھوٹے تے پرسکون مظاہرے دے طور اُتے شروع ہويا سی اوہ کچھ تے وچ تبدیل ہو جائے گا۔ مظاہرے دے اختتام اُتے اسنائپر نے سعد نوں نشانہ بنایا جدوں اوہ منتشر ہو رہیا سی۔ فرید خزین، سائڈن دے ماہرین تعلیم تے عینی شاہدین دی مقامی تاریخاں دا حوالہ دیندے ہوئے، انہاں دی تحقیق دی بنیاد اُتے اس دن دے حیران کن واقعات دا خلاصہ پیش کردے نيں۔ ہور دلچسپ حقائق جو خزین نے سائڈن دے علمی کم دی بنیاد اُتے ظاہر کيتے نيں جنہاں وچ ایہ وی شامل اے کہ سعد دا یوگوسلاو شہریاں اُتے مشتمل ماہی گیری دے کنسورشیم دے نال تنازعہ نئيں سی۔ درحقیقت، لبنان وچ یوگوسلاویہ دے نمائندےآں نے ماہی گیراں دی یونین دے نال گل گل دی سی تاکہ ماہی گیراں نوں کمپنی وچ حصہ دار بنایا جا سکے۔ کمپنی نے ماہی گیراں دے آلات نوں جدید بنانے، انہاں دی کیچ خریدنے تے انہاں دی یونین نوں سالانہ سبسڈی دینے دی پیشکش کیتی۔ سعد، یونین دے نمائندے دے طور اُتے (تے اس وقت سائڈن دا میئر نئيں جداں کہ بوہت سارے غلط ذرائع دا دعویٰ اے )، نوں وی کمپنی دے بورڈ وچ جگہ دی پیشکش کیتی گئی۔ کچھ قیاس آرائیاں دی جا رہیاں نيں کہ ماہی گیراں تے کنسورشیم دے درمیان اختلافات نوں کم کرنے دی سعد دی کوششاں، تے بورڈ وچ اس دی جگہ نوں قبول کرنے نے اسنوں اس سازشی دے حملے دا نشانہ بنایا جس نے چھوٹے احتجاج دے ارد گرد مکمل ہنگامہ آرائی دی کوشش کيتی۔ صیدا دے واقعات زیادہ دیر تک موجود نئيں سن ۔ حکومت ۱۹۷۵ وچ حالات اُتے کنٹرول کھونے لگی۔حوالےدی لوڑ؟
سیاسی گروہ تے ملیشیا ۔
[سودھو]جنگ دے آغاز تے اس دے ابتدائی مراحل وچ ، ملیشیاواں نے سیاسی طور اُتے غیر فرقہ وارانہ قوتاں بننے دی کوشش کيتی، لیکن لبنانی معاشرے دی فرقہ وارانہ نوعیت دی وجہ توں، انہاں نے لامحالہ ايسے کمیونٹی توں اپنی حمایت حاصل کيتی جتھوں انہاں دے رہنما آئے سن ۔ طویل عرصے وچ تقریباً تمام ملیشیاواں دی اک مخصوص کمیونٹی دے نال کھلے عام شناخت کيتی گئی۔ دو اہم اتحاد لبنانی فرنٹ سن، جو قوم پرست مارونائٹس اُتے مشتمل سن جو لبنان وچ فلسطینی عسکریت پسندی دے خلاف سن، تے لبنانی قومی تحریک، جو کہ فلسطینی حامی کھبے بازو اُتے مشتمل سی۔ LNM 1982 دے اسرائیلی حملے دے بعد تحلیل ہو گیا تے اس دی جگہ لبنانی قومی مزاحمتی فرنٹ نے لے لی، جسنوں عربی وچ جموئل کہیا جاندا اے۔
پوری جنگ دے دوران زیادہ تر یا تمام ملیشیا نے انسانی حقوق دا بوہت گھٹ خیال رکھیا، تے کچھ لڑائیاں دے فرقہ وارانہ کردار نے غیر جنگجو شہریاں نوں اکثر نشانہ بنایا۔
مالیات
[سودھو]جداں جداں جنگ اگے بڑھی، ملیشیا مافیا طرز دی تنظیماں وچ ہور بگڑدتی گئی تے بوہت سارے کمانڈر لڑائی دے بجائے جرائم دی طرف مائل ہو گئے۔ جنگی کوششاں دے لئی مالیات اک یا تِناں طریقےآں توں حاصل کيتے گئے سن ۔حوالےدی لوڑ؟
- بیرونی حمایت : خاص طور اُتے شام یا اسرائیل تاں۔ ہور عرب حکومتاں تے ایران نے وی خاطر خواہ فنڈز فراہم کيتے۔ اتحاد کثرت توں بدلدے رہندے۔
- مقامی آبادی : ملیشیا، تے جنہاں سیاسی جماعتاں نے انہاں نے خدمت کيتی، انہاں دا خیال سی کہ انہاں دے پاس اپنی برادریاں دے دفاع دے لئی ٹیکس ودھانے دا قانونی اختیار اے۔ انہاں (دعوی کردہ) ٹیکساں نوں ودھانے دے لئی سڑک دی چوکیاں خاص طور اُتے عام طریقہ سی۔ اس طرح دے ٹیکساں نوں اصولی طور اُتے زیادہ تر آبادی دے ذریعہ جائز سمجھیا جاندا سی جنہاں نے اپنی برادری دی ملیشیا توں شناخت دی سی۔ پر، بوہت سارے ملیشیا جنگجو ٹیکسوں/کسٹماں نوں پیسے بٹورنے دے بہانے استعمال کرن گے۔ ہور برآں، بوہت سارے لوکاں نے ملیشیا دی ٹیکس جمع کرنے دی اتھارٹی نوں تسلیم نئيں کیا، تے ملیشیا دی رقم جمع کرنے دی تمام سرگرمیاں نوں مافیا طرز دی بھتہ خوری تے چوری دے طور اُتے دیکھیا۔
- سمگلنگ : خانہ جنگی دے دوران، لبنان دنیا دے سب توں وڈے منشیات پیدا کرنے والے ملکاں وچوں اک بن گیا، جس وچ حشیش دی زیادہ تر پیداوار وادی بیکا وچ ہُندی سی۔حوالےدی لوڑ؟ پر، بہت کچھ وی اسمگل کيتا گیا سی، جداں کہ بندوقاں تے سامان، ہر قسم دا چوری شدہ سامان، تے باقاعدہ تجارت - جنگ ہو یا کوئی جنگ، لبنان یورپی-عرب کاروبار وچ مڈل مین دے طور اُتے اپنا کردار ترک نئيں کرے گا۔ اسمگلراں نوں سمندری رستےآں تک رسائی حاصل کرنے دے لئی لبنان دی بندرگاہاں اُتے بہت ساریاں لڑائیاں لڑیاں گئیاں۔
کینٹنز
[سودھو]جداں ہی مرکزی حکومت کیتی اتھارٹی ٹُٹ گئی تے حریف حکومتاں نے قومی اختیار دا دعویٰ کیا، مختلف جماعتوں/ ملیشیاواں نے اپنے علاقے وچ جامع ریاستی انتظامیہ بنانا شروع کر دتی۔ ایہ کینٹنز ، سوئس جداں خود مختار صوبے دے ناں توں جانے جاندے سن ۔ سب توں مشہور "مارونستان" سی، جو پھلانگسٹ/لبنانی فورسز دا علاقہ سی۔ پروگریسو سوشلسٹ پارٹی دا علاقہ "پہاڑی دی سول ایڈمنسٹریشن" سی، جسنوں عام طور اُتے جیبل الدروز (اک ناں جو پہلے شام وچ دروز ریاست دے لئی استعمال کيتا جاندا سی) دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ زگھورٹا دے آس پاس دا مراڈا علاقہ "شمالی کینٹن" دے ناں توں جانیا جاندا سی۔حوالےدی لوڑ؟
میرونائٹ گروپس
[سودھو]مارونائٹ عیسائی ملیشیا نے رومانیہ تے بلغاریہ دے نال نال مغربی جرمنی، بیلجیم تے اسرائیل توں ہتھیار حاصل کيتے، [۱۵] تے ملک دے شمال وچ مارونائٹ دی وڈی آبادی دے حامیاں نوں اپنی طرف متوجہ کیا، اوہ اپنے سیاسی نقطہ نظر وچ عام طور اُتے سجے بازو دے سن، تے تمام وڈی عیسائی ملیشیا مارونائٹ دے زیر تسلط سی، تے دوسرے عیسائی فرقےآں نے ثانوی کردار ادا کيتا۔
ابتدائی طور پر، مارونائٹ ملیشیا وچ سب توں زیادہ طاقتور نیشنل لبرل پارٹی سی جسنوں احرار دے ناں توں وی جانیا جاندا اے جس دی سیاسی قیادت لبنان دے افسانوی صدر کیملی چامون نے دی تے فوجی قیادت ڈینی چامون (جنہاں نوں ۱۹۹۰ وچ قتل کر دتا گیا)، ملٹری ونگ نے کيتا۔ کتیب پارٹی یا پھلانگسٹاں کی، جو اپنی موت تک کرشماتی ولیم ہاوی دی قیادت وچ رہی۔ چند سال بعد، پھلنج ملیشیا، بچیر جمائیل دی کمان وچ آگئی، اس نے کئی چھوٹے گروپاں ( التنظیم ، گارڈین آف دتی سیڈرز ، لبنانی یوتھ موومنٹ ، کمانڈوز دی ٹائیوس ٹیم ) دے نال مل کے اک پیشہ ور فوج تشکیل دتی جس دا ناں لبنانی فورسز ( ایل ایف)۔ اسرائیل دی مدد توں، ایل ایف نے خود نوں مارونائٹ دے زیر تسلط مضبوط گڑھاں وچ قائم کيتا تے تیزی توں اک غیر منظم تے ناقص لیس ملیشیا توں اک خوفناک فوج وچ تبدیل ہو گیا جس دے پاس ہن اپنے ہتھیار، توپ خانہ، کمانڈو یونٹس (SADM)، اک چھوٹی بحریہ، تے اک اعلیٰ درجے دی انٹیلی جنس برانچ. دراں اثنا، شمال وچ ، ماراڈا بریگیڈز نے فرانجیہ خاندان تے زگھاردا دی نجی ملیشیا دے طور اُتے کم کیا، جو ۱۹۷۸ وچ لبنانی محاذ توں توڑنے دے بعد شام دے نال اتحادی بن گئے۔ لبنانی افواج ۱۹۸۰ وچ ٹائیگرز توں وکھ ہوگئياں۔ ۱۹۸۵ وچ ، دی قیادت وچ ، اوہ فلانگسٹاں تے دوسرے گروہاں توں مکمل طور اُتے وکھ ہو کے اک آزاد ملیشیا تشکیل دے رہے سن جو زیادہ تر مارونائٹ علاقےآں وچ غالب قوت سی۔ فیر کمانڈ کونسل نے ہوبیکا نوں ایل ایف دا صدر منتخب کیا، تے اس نے گیجیا نوں ایل ایف دا چیف آف اسٹاف مقرر کيتا۔ جنوری ۱۹۸۶ وچ ، گیجیا تے ہوبیکا دا رشتہ شام دے حامی سہ فریقی معاہدے دے لئی ہوبیکا دی حمایت اُتے ٹُٹ گیا، تے اندرونی خانہ جنگی شروع ہو گئی۔ Geagea-Hobeika تنازعہ دے نتیجے وچ ۸۰۰ توں ۱۰۰۰ ہلاکتاں ہوئیاں اس توں پہلے کہ Geagea نے خود نوں LF لیڈر دے طور اُتے محفوظ کر ليا تے ہوبیکا فرار ہو گئے۔ ہوبیکا نے لبنانی افواج - ایگزیکٹو کمانڈ تشکیل دتی جو جنگ دے خاتمے تک شام دے نال وابستہ رہی۔
ٹائیگرز ملیشیا لبنانی خانہ جنگی دے دوران نیشنل لبرل پارٹی (NLP/AHRAR) دا عسکری ونگ سی۔ ۱۹۶۸ وچ سعدیات وچ عربی: نمور الأحرار الاحرار توں تشکیل پائے کیملی چمون دی قیادت وچ ۔ گروپ نے اپنا ناں اس دے درمیانی ناں نمر توں لیا جس دا مطلب اے 'شیر'۔ نعیم بردکان دے ذریعہ تربیت یافتہ، یونٹ دی قیادت چمون دے بیٹے ڈینی چامون نے کيتی۔ ۱۹۷۵ وچ شروع ہونے والی خانہ جنگی دے بعد، ٹائیگرز نے لبنانی قومی تحریک (LNM) تے اس دے فلسطینی اتحادیاں دے نال جنگ کيتی، تے فلسطینیاں دے خلاف لمبے الزاتار دی جنگ وچ لڑنے والی مرکزی جماعت سی۔
سیکولر گروہ
[سودھو]بھانويں کئی لبنانی ملیشیاواں نے سیکولر ہونے دا دعویٰ کیا، لیکن زیادہ تر فرقہ وارانہ مفادات دے لئی گڈیاں توں کچھ زیادہ سن ۔ فیر وی، بوہت سارے غیر مذہبی گروہ موجود سن، بنیادی طور اُتے لیکن خاص طور اُتے کھبے بازو اور/یا پان عرب سجے بازو دے نئيں۔
اس دیاں مثالاں لبنانی کمیونسٹ پارٹی (LCP) تے زیادہ بنیاد پرست تے آزاد کمیونسٹ ایکشن آرگنائزیشن (COA) سی۔ اک ہور قابل ذکر مثال پین سیرین سیرین سوشل نیشنلسٹ پارٹی (SSNP) سی، جس نے پان عرب یا لبنانی قوم پرستی دے برعکس گریٹر سیریا دے تصور نوں فروغ دتا۔ SSNP دا عام طور اُتے شامی حکومت دے نال اتحاد سی، حالانکہ اس نے بعثی حکومت نوں نظریاتی طور اُتے منظور نئيں کيتا سی (پر، ایہ حال ہی وچ بدل گیا اے، بشار الاسد دے تحت، SSNP نوں شام وچ وی سیاسی سرگرمیاں دی اجازت دتی گئی اے ) . کثیر اعترافی SSNP دی قیادت انعام راد ، اک کیتھولک تے عبداللہ سعدی، اک یونانی آرتھوڈوکس کر رہے سن ۔ ایہ شمالی لبنان ( کورہ تے عکر )، مغربی بیروت (حمرہ اسٹریٹ دے ارد گرد)، کوہ لبنان (ہائی میٹن، بابدہ ، علی تے چوف )، جنوبی لبنان ( زہرانی ، نباتیح ، مرجعون تے حسبیہ ) تے وادی بیقہ وچ سرگرم سی۔ ( بالبیک ، ہرمل تے رشایا )۔
اک ہور سیکولر گروپ ساؤتھ لبنان آرمی (SLA) سی جس دی قیادت سعد حداد کر رہے سن ۔ SLA نے جنوبی لبنان وچ اسرائیلیاں دے نال مل کے کم کیا، تے اسرائیلی حمایت یافتہ متوازی حکومت دے لئی کم کیا، جسنوں "حکومت آزاد لبنان" کہیا جاندا اے۔ ایس ایل اے دا آغاز آرمی آف فری لبنان توں علیحدگی دے طور اُتے ہويا، جو لبنانی فوج دے اندر اک مارونائٹ دھڑا اے۔ انہاں دا ابتدائی ہدف PLO دے چھاپےآں تے گلیل وچ حملےآں دے خلاف اک مضبوطی بننا سی، حالانکہ بعد وچ انہاں نے حزب اللہ توں لڑنے اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ افسران SLA دے دشمناں توں لڑنے دے لئی مضبوط عزم دے نال عیسائی سن، جدوں کہ زیادہ تر عام فوجی شیعہ مسلمان سن جو اکثر اجرت دے لئی شامل ہُندے سن تے PLO تے حزب اللہ دے خلاف SLA دی لڑائی دے لئی ہمیشہ پرعزم نئيں سن ۔ دے بعد وی کم کردا رہیا لیکن ۲۰۰۰ وچ جنوبی لبنان توں اسرائیلی فوج دے انخلاء دے بعد منہدم ہو گیا۔ بوہت سارے SLA فوجی اسرائیل بھج گئے، جدوں کہ ہور لبنان وچ پکڑے گئے تے اسرائیل دے نال تعاون تے غداری دے الزام وچ مقدمہ چلایا گیا۔
جنگ دے ابتدائی مراحل وچ دو مسابقتی بعث تحریکاں شامل سی: اک قوم پرست جس دی سربراہی عبدالمجید الرافی ( سنی ) تے نکولا وائی فرزلی ( یونانی آرتھوڈوکس عیسائی ) دی سربراہی وچ "عراقی حامی" دے ناں توں جانی جاندی اے، تے اک۔ مارکسسٹ جسنوں "شام دے حامی" دے ناں توں جانیا جاندا اے جس دی سربراہی اسیم قانسو ( شیعہ ) کردے نيں۔
اس وقت کردستان ورکرز پارٹی دے لبنان وچ تربيتی کیمپ سن، جتھے انہاں نوں شامیاں تے پی ایل او دی حمایت حاصل سی۔ اسرائیلی حملے دے دوران PKK دے تمام یونٹاں نوں اسرائیلی افواج توں لڑنے دا حکم دتا گیا سی۔ اس لڑائی وچ PKK دے گیارہ جنگجو مارے گئے۔ محسوم کورکماز لبنان وچ PKK دی تمام فورسز دی کمانڈر سی۔ [۱۶][۱۷][۱۸]
آرمینیائی مارکسسٹ-لیننسٹ ملیشیا ASALA 1975 وچ مغربی بیروت دے PLO دے زیر کنٹرول علاقے وچ قائم ہوئی۔ اس ملیشیا دی قیادت انقلابی لڑاکا مونٹی میلکونین تے گروپ دے بانی ہاگوپ ہاگوپین کر رہے سن ۔ فلسطینیاں دے نال قریبی طور اُتے منسلک، ASALA نے لبنانی قومی تحریک تے PLO دی طرف توں بہت ساریاں لڑائیاں لڑاں، جنہاں وچ سب توں نمایاں طور اُتے ۱۹۸۲ دی جنگ دے مرحلے دے دوران اسرائیلی افواج تے انہاں دے سجے بازو دے اتحادیاں دے خلاف سی۔ میلکونیان انہاں لڑائیاں دے دوران فیلڈ کمانڈر سی، تے مغربی بیروت دے دفاع وچ PLO دی مدد کردا سی۔ [۱۹][۲۰]
فلسطینی
[سودھو]بلیک ستمبر دے ناں توں جانے والے واقعات وچ اردن توں بے دخل کيتے جانے دے بعد فلسطینی تحریک نے ۱۹۷۰ دے آخر وچ اپنی زیادہ تر جنگی طاقت لبنان منتقل کر دتی۔ چھتری تنظیم، فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) - بلاشبہ اس وقت لبنان دی سب توں طاقتور لڑاکا قوت - اک ڈھیلے کنفیڈریشن توں کچھ زیادہ نئيں سی، لیکن اس دے رہنما یاسر عرفات نے تمام دھڑاں نوں انہاں دی وفاداریاں خرید کر کنٹرول کيتا۔ عرفات نے PLO دے مالی معاملات اُتے بوہت گھٹ نگرانی کرنے دی اجازت دتی کیونجے اوہ مالی معاملات دی ہدایت دے تمام فیصلےآں دا حتمی ذریعہ سن ۔ سعودی عرب، عراق تے لیبیا جداں تیل پیدا کرنے والے ملکاں دے ذریعہ عرفات دے فنڈز اُتے کنٹرول دا مطلب ایہ سی کہ انہاں دے پاس اپنی قیادت دے خلاف بوہت گھٹ عملی مخالفت سی تے بھانويں پی ایل او وچ ظاہری طور اُتے حریف دھڑے موجود سن، لیکن اس نے عرفات دے نال اک مستحکم وفاداری نوں چھپا دتا۔ جدوں تک کہ اوہ اپنے پیروکاراں تے PLO گوریلا دھڑاں دے ارکان نوں مالی انعامات دینے دے قابل سی۔ لبنانی عوام دے برعکس فلسطینی فرقہ پرست نئيں سن ۔ عیسائی فلسطینیاں نے لبنان وچ خانہ جنگی دے دوران عرب قوم پرستی دی حمایت دی تے مارونائٹ لبنانی ملیشیا دے خلاف جنگ کيتی۔
PLO دے مرکزی دھارے دی نمائندگی عرفات دی طاقتور الفتح نے دی سی، جس نے گوریلا جنگ لڑی سی لیکن فلسطین دی آزادی دے دعوے دے علاوہ اس دا کوئی مضبوط بنیادی نظریہ نئيں سی۔ نتیجے دے طور پر، انہاں نے قدامت پسند اسلامی اقدار (جو سیکولر نظریات دے خلاف مزاحمت کردے سن ) دے نال پناہ گزیناں دی آبادی دے نال وسیع اپیل حاصل کيتی۔ اُتے زیادہ نظریاتی دھڑاں وچ پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (PFLP) تے اس دا وکھ ہونے والا ڈیموکریٹک فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (DFLP) شامل سی۔
PFLPs دی تشکیل دے ابتدائی دناں وچ DF نوں PFLP توں وکھ کرنے وچ الفتح دا اہم کردار سی تاکہ PFLP دی طرف توں فتح نوں لاحق ہونے والی اپیل تے مقابلے نوں کم کيتا جا سکے۔ کم کردار کشیدہ فلسطینی لبریشن فرنٹ (PLF) تے PFLP توں وکھ ہونے والے، شام توں منسلک پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین - جنرل کمانڈ (PFLP-GC) نے کم کردار ادا کيتا۔ چیزاں نوں پیچیدہ کرنے دے لئی، شام تے عراق دے بعثی ملکاں دونے نے PLO دے اندر فلسطینی کٹھ پتلی تنظیماں قائم کيتیاں۔ الصائقہ اک شامی کنٹرول والی ملیشیا سی، جو عراقی کمان دے تحت عرب لبریشن فرنٹ (ALF) دے متوازی سی۔ شامی حکومت فلسطین لبریشن آرمی (PLA) دے شامی بریگیڈز اُتے وی اعتماد کر سکدی اے، جو رسمی طور اُتے لیکن فعال طور اُتے PLO دی باقاعدہ فوج نئيں اے۔ مصر دی طرف توں بھیجے گئے PLA دے کچھ یونٹ عرفات دی کمان وچ سن ۔
دروز گروپس
[سودھو]وسطی لبنان وچ چوف اُتے اسٹریٹجک تے خطرناک طور اُتے بیٹھیا ہويا چھوٹا ڈروز فرقہ، اس دا کوئی فطری اتحادی نئيں سی، تے اس لئی اوہ اتحاد بنانے وچ بہت زیادہ کوشش کرنے اُتے مجبور سن ۔ جمبلاٹ خاندان دی قیادت پہلے کمال جمبلاٹ عربی: الحزب التقدمي الاشتراكي ایل این ایم ) تے فیر اس دے بیٹے ولید ، پروگریسو سوشلسٹ پارٹی (پی ایس پی) ) نے اک موثر دروز ملیشیا دے طور اُتے کم کیا، بنیادی طور اُتے سوویت یونین دے نال بہترین تعلقات استوار کيتے، تے ملک دے جنوب وچ اسرائیل دے انخلاء اُتے شام دے نال۔ پر، اس وقت لبنان وچ بوہت سارے دروز غیر مذہبی جماعت، شامی سوشل نیشنلسٹ پارٹی دے رکن سن ۔
جمبلاٹ دی قیادت وچ ، PSP لبنانی قومی تحریک (LNM) وچ اک اہم عنصر سی جس نے لبنان دی عرب شناخت دی حمایت دی تے فلسطینیاں دے نال ہمدردی دا اظہار کيتا۔ اس نے اک طاقتور نجی فوج بنائی، جو ۱۹۷۵ توں ۱۹۹۰ دی لبنانی خانہ جنگی وچ سب توں مضبوط ثابت ہوئی۔ اس نے کوہ لبنان تے ضلع چوف دا بیشتر حصہ فتح کر ليا۔ اس دے اہم مخالف مارونائٹ کرسچن فلانگسٹ ملیشیا سن، تے بعد وچ لبنانی فورسز دی ملیشیا (جس نے فلانگسٹاں نوں جذب کیا)۔ پی ایس پی نوں ۱۹۷۷ وچ وڈا دھچکيا لگا، جدوں کمال جمبلاٹ نوں قتل کر دتا گیا۔ انہاں دے بعد انہاں دا بیٹا ولید پارٹی دا سربراہ بنیا۔ ۱۹۸۳ وچ چوف توں اسرائیلی انخلاء توں لے کے خانہ جنگی دے خاتمے تک، PSP نے اپنے زیر کنٹرول علاقے وچ اک انتہائی موثر سول انتظامیہ، سول ایڈمنسٹریشن آف دتی ماؤنٹین چلائی۔ پی ایس پی ملیشیا دی چوکیوں اُتے لگائے جانے والے ٹول انتظامیہ دے لئی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ فراہم کردے سن ۔
پی ایس پی نے ولید جمبلاٹ دی قیادت وچ ناں نہاد "پہاڑی جنگ" وچ اہم کردار ادا کیا: لبنانی پہاڑ توں اسرائیلی فوج دے پِچھے ہٹنے دے بعد، پی ایس پی تے مارونائٹ ملیشیا دے درمیان اہم لڑائیاں ہوئیاں۔ پی ایس پی دے مسلح ارکان اُتے اس جنگ دے دوران ہونے والے کئی قتل عام دا الزام سی۔
پی ایس پی ہن وی لبنان وچ اک فعال سیاسی جماعت اے۔ اس دا موجودہ لیڈر ولید جمبلاٹ اے۔ عملی طور اُتے اس دی قیادت تے حمایت زیادہ تر دروز عقیدے دے پیروکار کردے نيں۔
شیعہ مسلم گروہ
[سودھو]شیعہ ملیشیا تشکیل دینے تے لڑائی وچ شامل ہونے وچ سست سن ۔ ابتدائی طور پر، بوہت سارے شیعہ فلسطینیاں دے لئی ہمدردی رکھدے سن تے کچھ لبنانی کمیونسٹ پارٹی دی طرف راغب ہوئے سن، لیکن ۱۹۷۰ دی دہائی دے سیاہ ستمبر دے بعد، شیعہ علاقےآں وچ مسلح فلسطینیاں دی اچانک آمد ہوئی۔ جنوبی لبنان دی آبادی زیادہ تر شیعہ اے تے فلسطینیاں نے جلد ہی اسرائیلیاں دے خلاف اپنے حملےآں دے لئی اوتھے اڈے قائم کر لئی نيں۔ فلسطینی تحریک نے تیزی توں شیعاں دے نال اپنا اثر و رسوخ کھو دتا، کیونجے انتہا پسند دھڑاں نے شیعہ آباد جنوبی لبنان دے زیادہ تر حصے وچ بندوق دے زور اُتے حکومت کیتی، جتھے پناہ گزیناں دے کیمپاں دا مرکز سی، تے مرکزی دھارے وچ شامل PLO یا تاں تیار نئيں یا ناکام ثابت ہويا۔ انہاں اُتے لگام لگاواں.
فلسطینی بنیاد پرستاں دے سیکولرازم تے رویے نے روایت پسند شیعہ برادری نوں وکھ کر دتا سی۔ شیعہ جنوبی لبنان توں PLO دے راکٹ حملےآں دی قیمت ادا نئيں کرنا چاہندے سن ۔ پی ایل او نے جنوبی لبنان وچ اک ریاست دے اندر اک ریاست بنائی تے اس نے لبنان دے شیعاں وچ غصے نوں بھڑکا دتا، جنہاں نوں اسرائیلیاں دی طرف توں جنوب وچ اپنی آبائی سرزمین اُتے انتقامی کارروائی دا خدشہ سی۔ جنوبی لبنان دے علاقے وچ شیعہ دا غلبہ سی جو ۱۹۶۰ دی دہائی وچ اسرائیل-فلسطینی تنازعہ دا میدان بن گیا۔ لبنان دی ریاست، جس نے ہمیشہ اسرائیل نوں اکسانے توں گریز کیا، صرف جنوبی لبنان نوں چھڈ دتا۔ اوتھے دے بوہت سارے لوکاں نے بیروت دے مضافاتی علاقےآں وچ ہجرت دی جو "غربت دی پٹی" دے ناں توں مشہور نيں۔ نوجوان شیعہ مہاجر، جنہاں نے جنگ توں پہلے بیروت دی خوشحالی وچ حصہ نئيں لیا سی، کئی لبنانی تے کچھ فلسطینی تنظیماں وچ شامل ہو گئے۔ کئی سالاں دے بعد انہاں دی اپنی آزاد سیاسی تنظیماں دے بغیر، اچانک ۱۹۷۴–۷۵ وچ موسیٰ صدر دی امل تحریک نے جنم لیا۔ اس دے اسلامی نظریے نے فوری طور اُتے غیر نمائندہ لوکاں نوں اپنی طرف متوجہ کیا، تے امل دی مسلح صفاں وچ تیزی توں وادھا ہويا۔ امل نے ابتدائی دناں وچ پی ایل او دے خلاف جنگ کيتی۔ بعد وچ اک سخت گیر دھڑا وکھ ہو کے اسرائیل توں لڑنے والے شیعہ گروپاں دے نال شامل ہو جائے گا تاکہ حزب اللہ ، جسنوں قومی مزاحمت وی کہیا جاندا اے، تشکیل دتا جائے، جو اج تک لبنان تے مشرق وسطیٰ دی سب توں طاقتور تے منظم قوت بنی ہوئی اے۔ حزب اللہ نوں امل موومنٹ تے اک اسلامی تنظیم توں وکھ ہونے والے اک دھڑے دے طور اُتے بنایا گیا سی جو امل نوں بہت سیکولر سمجھدی سی۔ حزب اللہ دے اصل مقاصد وچ لبنان وچ اسلامی ریاست دا قیام شامل سی۔
لبنان دی خانہ جنگی دے دوران ایران دی طرف توں شیعہ دھڑاں، امل موومنٹ تے حزب اللہ دی بھرپور حمایت حاصل سی۔ حزب اللہ تے اس دے قائدین آیت اللہ خمینی دے انقلاب توں متاثر سن تے ايسے لئی ۱۹۸۲ وچ لبنان اُتے اسرائیلی قبضے دے خلاف مزاحمت کرنے والے اک دھڑے دے طور اُتے ابھرے، تے اس دی افواج نوں اسلامی انقلابی گارڈ کور دے اک دستے نے تربیت تے منظم کيتا۔ فوجی تربیت تے فنڈنگ سپورٹ دونے دی طرف توں بہت زیادہ مدد ملی۔
لبنانی علوی ، شیعہ اسلام دے اک فرقے دے پیروکاراں دی نمائندگی عرب ڈیموکریٹک پارٹی دی ریڈ نائٹس ملیشیا نے کی، جو شام وچ علوی غالب ہونے دی وجہ توں شام دی حامی سی، تے بنیادی طور اُتے طرابلس دے ارد گرد شمالی لبنان وچ کم کردی سی۔ [۲۱]
سنی مسلم گروپس
[سودھو]کچھ سنی دھڑاں نوں لیبیا تے عراق توں حمایت حاصل ہوئی، تے پوری خانہ جنگی دے دوران سنیاں دی جانب توں فوجی تنظیماں وچ شامل ہونے وچ عام ہچکچاہٹ دی وجہ توں بہت ساریاں چھوٹی ملیشیا موجود سی۔ زیادہ نمایاں گروہ سیکولر سن تے ناصری نظریے دے حامل سن، یا بصورت ہور پین عرب تے عرب قوم پرست جھکاؤ رکھدے سن ۔ جنگ دے بعد دے مراحل وچ چند اسلام پسند ابھرے، جداں تحریک توحید جس نے طرابلس وچ اپنی بنیاد رکھی، تے جماعت اسلامی، جس نے سیاسی رجحان تے عمل دے لحاظ توں اخوان المسلمین دا لبنانی اظہار کيتا۔ مرکزی سنی تنظیم المرابیتون سی، جو مغربی بیروت دی اک وڈی طاقت سی۔ ابراہیم کلیات دی قیادت وچ المربیطون نے ۱۹۸۲ دے حملے دے دوران فلسطینیاں دے نال اسرائیلیاں دے خلاف جنگ لڑی۔ سیڈون وچ تنظیم النصیری وی موجود اے جو معروف سعد دے پیروکاراں دے ذریعے قائم ہوئی سی، تے جو بعد وچ انہاں دے بیٹے مصطفیٰ سعد دے پِچھے جمع ہوئی، تے ہن اس دی قیادت اسامہ سعد کر رہے نيں۔ چھیويں فروری دی تحریک اک ہور فلسطینی حامی ناصری چھوٹی ملیشیا سی جس نے ۱۹۸۰ دی دہائی وچ کیمپاں دی جنگ وچ PLO دا نال دتا۔
آرمینیائی گروہ
[سودھو]آرمینیائی جماعتاں مذہب دے اعتبار توں عیسائی تے کھبے بازو دی نظر وچ سی، تے اس وجہ توں لڑائی دے کسی وی طرف توں بے چین سی۔ نتیجے دے طور پر، آرمینیائی جماعتاں نے، کچھ کامیابی دے نال، عسکریت پسنداں دی غیر جانبداری دی پالیسی اُتے عمل کرنے دی کوشش کيتی، انہاں دی ملیشیا صرف اس وقت لڑاں جدوں آرمینیائی علاقےآں دے دفاع دی ضرورت ہوئے۔ پر، انفرادی آرمینیائی باشندےآں دے لئی لبنانی افواج وچ لڑنے دا انتخاب کرنا کوئی معمولی گل نئيں سی، تے اک چھوٹی سی تعداد نے دوسری طرف لبنانی قومی تحریک / لبنانی قومی مزاحمتی محاذ دے لئی لڑنے دا انتخاب کيتا۔
بیروت دے مضافات بورج حمود تے نابہ اُتے آرمینیائی دشناک پارٹی دا کنٹرول سی۔ ستمبر ۱۹۷۹ وچ ، تمام عیسائی علاقےآں نوں بشیر جمائیل دے کنٹرول وچ لیانے دی کوشش وچ کتیب نے انہاں اُتے حملہ کيتا۔ آرمینیائی دشناک ملیشیا نے کتیب دے حملےآں نوں شکست دتی تے کنٹرول برقرار رکھیا۔ لڑائی وچ ۴۰ ہلاکتاں ہوئیاں۔
لبنان وچ آرمینیائی انقلابی فیڈریشن نے اس تنازعہ وچ فریق بننے توں انکار کر دتا حالانکہ اس دے مسلح ونگ جسٹس کمانڈوز آف دتی آرمینیائی نسل کشی [۲۲] تے آرمینیائی خفیہ فوج فار دتی لبریشن آف آرمینیا نے جنگ دے دوران قتل و غارت گری تے کارروائیاں کیتیاں۔ [۲۳]
تریخ نامہ
[سودھو]۱۳ اپریل ۱۹۷۵ | پی ایل او تے کتائب کرسچن ملیشیا دے درمیان لڑائیاں بیروت دے کچھ حصےآں تک پھیل گئياں، خاص طور اُتے شہر دے مرکز دا علاقہ جو مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا اے جس دی وجہ توں شہر دے دونے حصےآں دے درمیان حد بندی دی لکیر اے۔ دونے طرف بہت ساریاں ملیشیا بنی ہوئی اے تے سینکڑاں شہری مارے گئے یا یرغمال بنائے گئے۔ حکومت تقسیم تے فوج تقسیم۔ ملیشیا ریاست دے بوہت سارے کماں اُتے قبضہ کر لیندے نيں۔ |
جنوری ۱۹۷۶ | Karantina قتل عام تے Damour قتل عام |
مئی ۱۹۷۶ | الیاس سرکیس صدر منتخب |
موسم گرما ۱۹۷۶ | تل الزطر دا قتل عام ہُندا اے۔ شامی فوج نے پہلی بار مداخلت کيتی۔ |
اکتوبر ۱۹۷۶ | عرب لیگ دا سربراہی اجلاس امن دستےآں دی تعیناتی دی حمایت وچ جنگ بندی نوں قائم کرنے دے لئی ہُندا اے۔ |
مارچ-اپریل ۱۹۷۷ | کمال جمبلاٹ دے قتل دے بعد چوف وچ عیسائیاں دے متعدد قتل عام ہُندے نيں۔ [۲۵][۲۶] |
فروری توں مارچ ۱۹۷۸ | سو دن دی جنگ شروع ہُندی اے تے جنگ بندی ختم ہُندی اے۔ اقوام متحدہ فوج گھلدا اے تے غیر ملکی طاقتاں جنگ دے دونے فریقاں دے لئی امداد بھیجتی نيں۔ |
فروری ۱۹۷۹ | ایرانی انقلاب لبنان وچ شیعہ تحریک نوں بنیاد پرست بنانے وچ مدد کردا اے۔ |
جولائی ۱۹۸۰ | کاتب ملیشیا دے رہنما بشیر جمائیل نے تمام عیسائی ملیشیا نوں طاقت دے ذریعے متحد کر کے سیاسی جماعت لبنانی فورسز نوں قائم کيتا۔ |
سمر، ۱۹۸۲ | ۱۹۸۲ دی لبنان جنگ دے نال نال بیروت دا محاصرہ وی ہويا ۔ بشیر جمائیل ۲۳ اگست نوں صدر منتخب ہوئے تے ۱۴ ستمبر نوں قتل کر دتا گیا۔ اس دے فوراً بعد صابرہ تے شتیلا دا قتل عام ہُندا اے۔ اسرائیلی پِچھے ہٹ گئے۔ امین جمیل صدر منتخب ہو گئے۔ |
۱۴ ستمبر ۱۹۸۲ | بشیر جمائیل نوں منتخب ہونے دے ۲۲ دن بعد قتل کر دتا گیا۔ |
اپریل ۱۹۸۳ | ۱۹۸۳ ریاستہائے متحدہ دے سفارت خانے اُتے بمباری ہُندی اے۔ |
موسم گرما ۱۹۸۳ | پہاڑی جنگ شروع ہُندی اے۔ |
اکتوبر ۱۹۸۳ | ۱۹۸۳ بیروت دی بیرکاں اُتے بمباری ہُندی اے۔ |
فروری ۱۹۸۴ | لبنانی فوج، جس نے اسرائیلی انخلاء دے بعد توں بیروت نوں کنٹرول کيتا سی، اُتے لبنانی افواج دے نال شراکت داری، وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں وغیرہ دا الزام لگایا گیا سی۔ انہاں نوں ۶ فروری دے انتفاضہ وچ شکست دے بعد مغربی بیروت توں کڈ دتا گیا سی۔
امل پارٹی تے ڈروز پروگریسو سوشلسٹ پارٹی نے مغربی بیروت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ کثیر القومی لبنان توں دستبردار ہو گئے۔ |
فروری ۱۹۸۵ | اسرائیلی سیڈون توں واپس چلے گئے لیکن جنوب وچ موجود نيں۔ اسرائیلی قبضے دے خلاف مسلح مزاحمت وچ شدت آندی جا رہی اے۔ خاص طور اُتے حزب اللہ تاں۔
کیمپاں دی جنگ برپا ہُندی اے۔ |
مارچ ۱۹۸۵ | حزب اللہ دے رہنما محمد حسین فضل اللہ اُتے قاتلانہ حملہ۔ |
جون، دسمبر ۱۹۸۷ | راشد کرامی نوں یکم جون ۱۹۸۷ نوں قتل کر دتا گیا۔ پہلا انتفادہ شروع ہُندا اے تے لبنان وچ اسرائیل دے خلاف غصہ بڑھدا جاندا اے۔ اسرائیل دے ہتھوں سینکڑاں لبنانی تے فلسطینی قید نيں ۔ |
ستمبر ۱۹۸۸ | امین جیمائل دی صدارتی مدت ختم ہو رہی اے تے انہاں نے فوج دے کمانڈر جنرل مشیل عون نوں عبوری وزیر اعظم مقرر کر دتا اے۔ |
۱۴ مارچ ۱۹۸۹ | جنرل عون نے لبنان وچ شام دی موجودگی دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا۔ ست ماہ دی گولہ باری دے بعد عرب لیگ نے جنگ بندی اُتے گل گل دی اے۔ |
اکتوبر-نومبر ۱۹۸۹ | طائف معاہدہ ہُندا اے۔ René Moawad صدر منتخب ہوئے تے ۱۷ دن بعد انہاں نوں قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد الیاس ہراوی نوں منتخب کيتا جاندا اے۔ جنرل عون نے انہاں صدارتاں دی قانونی حیثیت دی مذمت کيتی تے فوج دا نواں کمانڈر مقرر کيتا گیا۔ |
۳۰ جنوری ۱۹۹۰ | لبنانی فوج تے لبنانی افواج دے درمیان شدید لڑائی حالے وی جنرل عون دے کنٹرول وچ اے۔ ہور امل تے حزب اللہ دے درمیان لڑائی تے اسرائیلی قبضے تے اسرائیلی انتقامی چھاپےآں دے خلاف مسلسل مزاحمت۔ |
۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰ | جنرل عون صدارتی محل توں زبردستی کڈے گئے تے جلاوطنی اختیار کر گئے۔ ۱۳ اکتوبر دا قتل عام ہُندا اے۔ سیلم ہوس نے ملک دی کمان سنبھال لی اے سوائے اس حصے دے جو حالے تک اسرائیل دے زیر قبضہ اے۔ مسلح افواج اک مرکزی کمان دے تحت دوبارہ متحد نيں۔ |
۲۴ دسمبر ۱۹۹۰ | عمر کرامی دی قیادت وچ اک قومی مفاہمت قائم کيتی گئی اے۔ طائف معاہدہ پہلی بار عملی جامہ پہنایا جا رہیا اے۔ |
۲۶ اگست ۱۹۹۱ | پارلیمنٹ نے جنرل ایمنسٹی دا قانون منظور کر ليا۔ |
موسم گرما ۱۹۹۲ | ویہہ سالاں وچ پہلے پارلیمانی انتخابات ہو رہے نيں ۔ |
پہلا مرحلہ، ۱۹۷۵–۷۷
[سودھو]فرقہ وارانہ تشدد تے قتل عام
[سودھو]۱۹۷۵ دے پورے موسم بہار دے دوران، لبنان وچ معمولی جھڑپاں ہمہ جہت تصادم دی طرف ودھ رہی سی، جس وچ لبنانی قومی تحریک (LNM) نے پھلانگے دے خلاف کھڑا کيتا سی، تے ہمیشہ توں کمزور قومی حکومت نظم و نسق نوں برقرار رکھنے دی ضرورت دے درمیان ڈگمگا رہی سی۔ اس دا حلقہ۔ ۱۳ اپریل ۱۹۷۵ دی صبح، اک تیز رفتار کار وچ سوار نامعلوم مسلح افراد نے عیسائی مشرقی بیروت دے مضافاتی علاقے عین الرومانہ وچ اک چرچ اُتے فائرنگ کر دتی، جس وچ دو مارونائٹ فلانگسٹاں سمیت چار افراد ہلاک ہو گئے۔ گھنٹےآں بعد، جمائیلس دی قیادت وچ فلانگسٹاں نے عین الرمانہ وچ سفر کرنے والے ۳۰ فلسطینیاں نوں ہلاک کر دتا۔ اس " بس قتل عام " دے ردعمل وچ شہر بھر وچ جھڑپاں شروع ہو گئياں۔ ہوٹلاں دی جنگ اکتوبر ۱۹۷۵ وچ شروع ہوئی تے مارچ ۱۹۷۶ تک جاری رہی۔
۶ دسمبر ۱۹۷۵ نوں، جس دے اک دن بعد وچ بلیک سنیچر دے ناں توں جانیا جاندا اے، فلانج دے چار ارکان دی ہلاکتاں نے فلانج نوں فوری تے عارضی طور اُتے بیروت بھر وچ سڑکاں اُتے رکاوٹاں کھڑی کرنے اُتے مجبور کيتا جتھے مذہبی وابستگی دے لئی شناختی کارڈز دا معائنہ کيتا گیا۔ راستے وچ رکاوٹاں توں گزرنے والے بوہت سارے فلسطینی یا لبنانی مسلمان فوراً مارے گئے۔ ہور برآں، پھلانگے دے ارکان نے مشرقی بیروت وچ مسلماناں نوں یرغمال بنایا تے حملہ کيتا۔ مسلم تے فلسطینی ملیشیا نے طاقت دے نال جوابی کارروائی کيتی، جس توں ہلاکتاں دی کل تعداد ۲۰۰ توں ۶۰۰ شہریاں تے ملیشیا دے درمیان ہو گئی۔ اس مقام دے بعد ملیشیا دے درمیان ہر طرف لڑائی شروع ہو گئی۔
۱۸ جنوری ۱۹۷۶ نوں اک اندازے دے مطابق ۱٬۰۰۰-۱٬۵۰۰ افراد کارنٹینا قتل عام وچ مارونائٹ فورسز دے ہتھوں مارے گئے سن، جس دے بعد دو دن بعد فلسطینی ملیشیا دی جانب توں دامور اُتے جوابی حملہ کيتا گیا ۔ انہاں دو قتل عاماں نے مسلماناں تے عیسائیاں دے وڈے پیمانے اُتے ہجرت اُتے اکسایا، کیونجے انتقام دے خوف توں لوک اپنے ہی فرقے دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ بھج گئے۔ راجگڑھ دے رہائشی علاقےآں دی نسلی تے مذہبی ترتیب نے اس عمل دی حوصلہ افزائی کی، تے مشرقی تے مغربی بیروت تیزی توں عیسائی تے مسلم بیروت وچ تبدیل ہو گئے۔ اس دے علاوہ، مارونائٹ کھبے بازو دی تعداد جنہاں نے LNM دے نال اتحاد کيتا سی، تے مسلم قدامت پسنداں دی حکومت دے نال، تیزی توں کم ہوئی، کیونجے جنگ نے خود نوں اک مکمل طور اُتے فرقہ وارانہ تنازعہ دے طور اُتے ظاہر کيتا۔ قتل عام دا اک ہور اثر یاسر عرفات دی مسلح الفتح تے اس طرح فلسطین لبریشن آرگنائزیشن نوں LNM دی طرف لیانا سی، کیونجے فلسطینیاں دے جذبات ہن تک مکمل طور اُتے مارونائٹ فورسز دے خلاف سن ۔
شامی مداخلت
[سودھو]۲۲ جنوری ۱۹۷۶ نوں شام دے صدر حافظ الاسد نے دونے فریقاں دے درمیان جنگ بندی کی، جدوں کہ پوشیدہ طور اُتے شامی فوجاں نوں فلسطین لبریشن آرمی دی آڑ وچ لبنان وچ منتقل کرنا شروع کر دتا تاکہ PLO نوں شام دے زیر اثر واپس لیایا جا سکے تے انہاں نوں ٹوٹنے توں روکیا جا سکے۔ لبنان دے [۲۷] اس دے باوجود تشدد وچ وادھا ہُندا رہیا۔ مارچ ۱۹۷۶ وچ ، لبنانی صدر سلیمان فرنگیہ نے شام توں باضابطہ مداخلت دی درخواست کيتی۔ کچھ دناں بعد، اسد نے امریکا نوں پیغام بھیجیا کہ جے اوہ لبنان وچ فوج بھیجنا چاہندے نيں تاں مداخلت نہ کرن۔
۸ مئی ۱۹۷۶ نوں شام دی حمایت یافتہ الیاس سرکیس نے لبنانی پارلیمنٹ دے صدارتی انتخابات وچ فرنگیہ نوں شکست دتی۔ اُتے فرانگیہ نے عہدہ چھڈنے توں انکار کر دتا۔ [۲۸] ۱ جون ۱۹۷۶ نوں شام دے ۱۲٬۰۰۰ باقاعدہ فوجی لبنان وچ داخل ہوئے تے فلسطینیاں تے کھبے بازو دی ملیشیاواں دے خلاف کارروائیاں شروع کر دتیاں۔ [۲۹] اس نے شام نوں تکنیکی طور اُتے اسرائیل دی طرف لے جایا، جداں کہ اسرائیل نے مئی ۱۹۷۶ وچ مارونائٹ فورسز نوں ہتھیار، ٹینک تے فوجی مشیر فراہم کرنا شروع کر [۳۰] سی۔ لبنان وچ شام دے اپنے سیاسی تے علاقائی مفادات سن، جس نے سنی اسلام پسنداں تے بعث مخالف اخوان المسلمین دے خلیاں نوں پناہ دتی سی۔
جنوری توں، مشرقی بیروت وچ تل الزطار پناہ گزین کیمپ مارونائٹ عیسائی ملیشیا دے محاصرے وچ سی۔ ۱۲ اگست ۱۹۷۶ نوں، شام دی حمایت توں، مارونائٹ فورسز کیمپ دا دفاع کرنے والی فلسطینی تے کھبے بازو دی ملیشیا نوں زیر کرنے وچ کامیاب ہو گئياں۔ عیسائی ملیشیا نے ۱٬۰۰۰-۱٬۵۰۰ شہریاں دا قتل عام کیا، جس نے عرب دنیا دی جانب توں شام دے خلاف شدید تنقید دا نشانہ بنایا۔
۱۹ اکتوبر ۱۹۷۶ نوں، عیشیہ دی جنگ ہوئی، جدوں PLO تے کمیونسٹ ملیشیا دی اک مشترکہ فورس نے مسلماناں دی اکثریت والے علاقے وچ اک وکھ تھلگ مارونائٹ پنڈ عائشہ اُتے حملہ کيتا۔ اسرائیل ڈیفنس فورسز دی آرٹلری کور نے ۲۴ گولے فائر کيتے (66 حملہ آوراں اُتے امریکی ساختہ ۱۷۵ ملی میٹر فیلڈ آرٹلری یونٹس توں ہر اک کلوگرام TNT)، انہاں دی پہلی کوشش نوں پسپا کردے ہوئے۔ پر، پی ایل او تے کمیونسٹ رات نوں واپس آئے، جدوں کم مرئیت نے اسرائیلی توپ خانے نوں بوہت گھٹ موثر بنا دتا۔ پنڈ دی مارونائی آبادی بھج گئی۔ اوہ ۱۹۸۲ وچ واپس آئے۔
اکتوبر ۱۹۷۶ وچ شام نے ریاض وچ عرب لیگ دے سربراہی اجلاس دی تجویز نوں قبول کر ليا۔ اس نے شام نوں ۴۰٬۰۰۰ فوجیاں نوں لبنان وچ رکھنے دا مینڈیٹ دتا کیونجے اک عرب ڈیٹرنٹ فورس دا وڈا حصہ جنگجوواں نوں منتشر کرنے تے امن بحال کرنے دا الزام اے۔ ہور عرب ملکاں وی ADF دا حصہ سن، لیکن انہاں نے نسبتا جلد ہی دلچسپی کھو دی، تے شام نوں دوبارہ مکمل کنٹرول وچ چھڈ دتا گیا، ہن ADF بین الاقوامی تنقید دے خلاف اک سفارتی ڈھال دے طور اُتے اے۔ اس مقام اُتے خانہ جنگی نوں باضابطہ طور اُتے روک دتا گیا سی، تے بیروت تے باقی لبنان دے بیشتر حصےآں وچ اک بے چین خاموشی چھائی ہوئی سی۔ پر، جنوب وچ ، PLO دے جنگجوواں دی بتدریج واپسی دے نتیجے وچ آب و ہوا خراب ہونا شروع ہوئی، جنہاں نوں ریاض معاہدے دی شرائط دے تحت وسطی لبنان نوں خالی کرنے دی ضرورت سی۔
۱۹۷۵–۱۹۷۷ دے دوران ۶۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے۔ [۳۱]
بے چین خاموشی۔
[سودھو]قوم ہن مؤثر طریقے توں تقسیم ہو چکی سی، جنوبی لبنان تے بیروت دا مغربی نصف حصہ PLO تے مسلم ملیشیا دے اڈے بن گیا سی، تے مشرقی بیروت تے ماؤنٹ لبنان دے عیسائی حصے اُتے عیسائیاں دا کنٹرول سی۔ منقسم بیروت وچ تصادم دی مرکزی لائن نوں گرین لائن دے ناں توں جانیا جاندا سی۔
مشرقی بیروت وچ ، ۱۹۷۶ وچ ، نیشنل لبرل پارٹی (NLP)، کتیب پارٹی تے لبنانی تجدید پارٹی دے مارونائٹ رہنما لبنانی محاذ وچ شامل ہوئے، جو کہ LNM دا اک سیاسی مخالف اے۔ انہاں دی ملیشیا - ٹائیگرز ، کتائب ریگولیٹری فورسز (KRF) تے گارڈینز آف دتی سیڈرز - لبنانی محاذ دے لئی اک فوجی ونگ بنانے دے لئی لبنانی فورسز دے ناں توں جانے والے اک ڈھیلے اتحاد وچ داخل ہوئے۔ شروع توں ہی، کاتب تے اس دی ریگولیٹری فورسز دی ملیشیا، بشیر گیمائیل دی قیادت وچ ، ایل ایف اُتے غلبہ رکھدی سی۔ ۱۹۷۷–۸۰ وچ ، چھوٹی ملیشیاواں نوں جذب کرنے یا تباہ کرنے دے ذریعے، اس نے کنٹرول نوں مضبوط کيتا تے LF نوں غالب مارونائٹ فورس وچ مضبوط کيتا۔
اسی سال مارچ وچ لبنانی نیشنل موومنٹ دے رہنما کمال جمبلاٹ نوں قتل کر دتا گیا۔ اس قتل دا وڈے پیمانے اُتے الزام شامی حکومت اُتے عائد کيتا گیا سی۔ جدوں کہ ڈروز پروگریسو سوشلسٹ پارٹی دے رہنما دے طور اُتے جمبلاٹ دا کردار انہاں دے بیٹے ولید جمبلاٹ نے حیرت انگیز طور اُتے آسانی توں بھریا سی، لیکن انہاں دی موت دے بعد ایل این ایم ٹُٹ گیا۔ بھانويں کھبے بازو، شیعہ، سنی، فلسطینیاں تے دروز دا حکومت مخالف معاہدہ کچھ عرصہ ہور اک دوسرے دے نال قائم رہے گا، لیکن انہاں دے جنگلی طور اُتے مختلف مفادات نے حزب اختلاف دے اتحاد نوں توڑ دتا۔ موقع نوں سمجھدے ہوئے، حافظ الاسد نے فوری طور اُتے تقسیم تے فتح دے کھیل وچ مارونائٹ تے مسلم اتحاد دوناں نوں تقسیم کرنا شروع کر دتا۔
دوسرا مرحلہ، ۱۹۷۷–۸۲
[سودھو]سو دن دی جنگ
[سودھو]ہنڈریڈ ڈےز وار لبنانی خانہ جنگی دے اندر اک ذیلی تنازعہ سی، جو لبنانی راجگڑھ بیروت وچ فروری تے اپریل ۱۹۷۸ دے درمیان ہويا سی۔
واحد سیاسی شخص جو مشرقی بیروت اچرافیہ وچ پورے ۱۰۰ دناں تک رہیا، اوہ صدر کیملی چامون سی، تے انہاں نے علاقے توں نکلنے توں انکار کيتا۔ ایہ مارونائٹ تے عرب ڈیٹرنٹ فورس (ADF) دے شامی فوجیاں دے درمیان لڑیا گیا۔ شامی فوجیاں نے ۱۰۰ دن تک عیسائی بیروت دے علاقے اچرافیہ اُتے گولہ باری کيتی۔ اس تنازعہ دے نتیجے وچ شامی فوج نوں مشرقی بیروت توں کڈ دتا گیا، لبنان وچ عرب ڈیٹرنٹ فورس دا کم ختم ہويا تے لبنان وچ موجود شامیاں دے حقیقی ارادےآں دا انکشاف ہويا۔ تنازعہ دے نتیجے وچ ۱۶۰ افراد ہلاک تے ۴۰۰ زخمی ہوئے۔حوالےدی لوڑ؟
۱۹۷۸ جنوبی لبنان تنازعہ
[سودھو]۱۹۷۷ تے ۱۹۷۸ وچ لبنان توں اسرائیل اُتے پی ایل او دے حملےآں نے ملکاں دے درمیان کشیدگی نوں ودھیا دتا۔ ۱۱ مارچ ۱۹۷۸ نوں، الفتح دے گیارہ جنگجو شمالی اسرائیل دے اک ساحل اُتے اترے تے حیفہ – تل ابیب روڈ اُتے مسافراں توں بھری دو بساں نوں ہائی جیک کرنے دے لئی اگے ودھے، جس وچ گزرنے والی گڈیاں اُتے گولی چلائی جسنوں کوسٹل روڈ قتل عام کہیا جاندا اے۔ انہاں نے اسرائیلی فورسز دے نال فائرنگ دے تبادلے وچ مارے جانے توں پہلے ۳۷ اسرائیلیاں نوں ہلاک تے ۷۶ نوں زخمی کيتا۔ [۳۲] اسرائیل نے چار دن بعد آپریشن لطانی وچ لبنان اُتے حملہ کيتا۔ اسرائیلی فوج نے دریائے لیتانی دے جنوب وچ زیادہ تر علاقے اُتے قبضہ کر ليا۔ اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل نے قرارداد ۴۲۵ منظور دی جس وچ اسرائیل دے فوری انخلا تے لبنان وچ اقوام متحدہ دی عبوری فورس (UNIFIL) بنانے دا مطالبہ کيتا گیا، جس اُتے امن قائم کرنے دی کوشش دا الزام لگایا گیا اے۔
سیکیورٹی زون
[سودھو]اسرائیلی فوجاں بعد وچ ۱۹۷۸ وچ پِچھے ہٹ گئياں، لیکن ۱۲-میل (۱۹ کلومیٹر) دا انتظام کردے ہوئے جنوبی علاقے دا کنٹرول برقرار رکھیا۔ سرحد دے نال وسیع سیکیورٹی زون۔ ایہ پوزیشناں جنوبی لبنان آرمی (SLA) دے پاس سی، جو اک عیسائی-شیعہ ملیشیا میجر سعد حداد دی قیادت وچ اسرائیل دی حمایت یافتہ سی۔ اسرائیلی وزیر اعظم، لیکود دے میناچم بیگن نے دوسری جنگ عظیم دے دوران جنوبی لبنان وچ عیسائی اقلیت (اس وقت SLA دے علاقے وچ تقریباً ۵٪ آبادی) دی حالت زار دا موازنہ یورپی یہودیاں توں کيتا۔ [۳۳] جنگ بندی دے دوران PLO نے معمول دے مطابق اسرائیل اُتے ۲۷۰ توں زیادہ دستاویزی حملے کيتے سن ۔حوالےدی لوڑ؟ان گولہ باری دے دوران گلیل دے لوکاں نوں باقاعدگی توں اپنا گھر چھڈنا حملے دے بعد PLO ہیڈ کوارٹر وچ قبضے وچ لئی گئے دستاویزات توں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ لبنان توں آئے سن ۔ [۳۴] عرفات نے انہاں حملےآں دی مذمت کرنے توں اس بنیاد اُتے انکار کر دتا کہ جنگ بندی صرف لبنان توں متعلق اے۔ [۳۵] اپریل ۱۹۸۰ وچ بفر زون وچ UNIFIL فوجیاں دی موجودگی التیری واقعہ دا باعث بنی۔
لمبی چھریاں دا دن
[سودھو]صفرا دا قتل عام ، جسنوں طویل چاقو دے دن کے ناں توں جانیا جاندا اے، ساحلی قصبے صفرا ( بیروت دے شمالی) وچ ۷ جولائی ۱۹۸۰ نوں بشیر جیمائل دی لبنانی افواج وچ اپنی قیادت وچ مارونائٹ دے تمام جنگجوواں نوں اکٹھا کرنے دی کوشش دے اک حصے دے طور اُتے پیش آیا۔ . پھلانگسٹ فورسز نے ٹائیگرز ملیشیا اُتے اچانک حملہ کیا، جس وچ ۸۳ افراد دیاں جاناں گئياں، جنہاں وچوں زیادہ تر عام شہری سن نہ کہ ملیشیا توں۔حوالےدی لوڑ؟
زاہلی مہم
[سودھو]۱۹۸۱ دے پہلے چھ مہینےآں وچ لبنان وچ ۱۹۷۶ دے بعد توں بدترین تشدد ہويا۔ جنوب وچ ، Antoine Haddad دی باغی ملیشیا تے UNIFIL دے درمیان جھڑپاں وچ وادھا ہويا اے۔ ایہ لبنانی صدر الیاس سرکیس تے اقوام متحدہ دے حکام دے درمیان دمشق وچ لبنانی فوج دے سپاہیاں دی انہاں علاقےآں وچ تعیناتی اُتے طے پانے والے اک معاہدے دے بعد ہويا جتھے UNIFIL فورسز تعینات نيں۔ مارچ دے اوائل وچ طے پانے والے معاہدے نوں حداد نے مسترد کر دتا سی۔ ۱۶ مارچ نوں UNIFIL دے نال خدمات انجام دینے والے تن نائیجیرین فوجی حداد دی افواج دے توپ خانے توں مارے گئے۔ [۳۶]
اک ہور عنصر اسرائیل وچ جون وچ ہونے والے انتخابات توں پہلے سیاسی سرگرمی سی جس وچ وزیر اعظم میناچم بیگن تے انہاں دی لیکود پارٹی دے ہارنے دی امید سی۔ شروع نے عوامی طور اُتے تسلیم کيتا کہ اسرائیل دا بشیر گیمائیل دی فلانج ملیشیا دے نال اتحاد اے تے جے شامی فوج نے انہاں اُتے حملہ کيتا تاں اوہ مداخلت کرے گا۔ وزیر دفاع رافیل ایتان نے کئی مواقع اُتے جونیح دا دورہ کيتا۔ جنوبی لبنان وچ نباتیح تے بیفورٹ کیسل دے ارد گرد باقاعدہ فضائی حملے ہُندے سن ۔ ۹ اپریل دی رات آئی ڈی ایف کمانڈوز نے جنوب وچ پی ایل او دی پنج مختلف پوزیشناں اُتے چھاپہ ماریا۔ [۳۷][۳۸]
بیروت وچ مشرقی تے مغربی بیروت دے درمیان گرین لائن دے پار سنائپر فائر وچ وادھا ہويا، جو اپریل وچ طویل توپاں دے تبادلے دے نال عروج اُتے سی۔ اہم جنگجو لبنانی فوج تے شامی ADF دے عناصر سن ۔ [۳۹]
وادی بیقا دے مغربی کنارے اُتے واقع عیسائی قصبے زہلیہ وچ پہاڑاں دے اس پار، پھلانگسٹ ملیشیا غالب ہو چکی سی تے اوہ توپ خانے توں چوکیوں نوں تقویت دینے دے نال نال ساحل تے انہاں دے مرکز دے لئی اک نويں سڑک کھول رہی سی۔ اپریل دے شروع وچ قصبے دے ارد گرد جھڑپاں ودھ گئياں تے شامی فوج نے محاصرہ کے لیا۔ ہمسایہ ملک بعلبیک وچ وی لڑائیاں پھوٹ پڑاں۔ [۴۰]
دراں اثنا، جنوب وچ ، ۱۹ اپریل نوں، حداد دی ملیشیا نے سیڈون اُتے گولہ باری کی، جس وچ سولہ شہری ہلاک ہوئے۔ کچھ رپورٹس وچ دسیا گیا اے کہ ایہ حملہ بشیر گیمائیل دی درخواست دے جواب وچ کيتا گیا سی تاکہ زہلیہ وچ پھلانگسٹاں اُتے شامی دباؤ نوں کم کيتا جا سکے۔ [۴۱][۴۲] ۲۷ اپریل نوں شامی فوجیاں نے فلاجسٹ دی پہاڑی چوکیوں دے خلاف حملہ کيتا۔ اگلے دن اسرائیلی فضائیہ نے زحلیح دے نیڑے دو شامی ہیلی کاپٹراں نوں مار گرایا۔ اس مداخلت دے باوجود شامی پہاڑی راستے اُتے کنٹرول حاصل کرنے تے قصبے دا محاصرہ سخت کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ اسرائیلی کارروائی دے جواب وچ شامیاں نے طیارہ شکن سام ۶ میزائلاں نوں شمالی بیقا وچ منتقل کيتا۔ [۴۳] اسرائیل وچ میزائل اک سیاسی مسئلہ بن گیا۔ ۲۷ مئی نوں اسرائیلی کمانڈوز نے بیروت دے جنوب وچ دامور دے نیڑے PFLP-GC میزائل سائٹ اُتے حملہ کيتا۔ لیبیا دے چار ٹیکنیشن ہلاک ہو گئے۔ دو شامی فوجی وی مارے گئے جدوں انہاں دا ٹرک تے اک سویلین گڈی تباہ ہو گئی۔ [۴۴] Begin نے بعد وچ انکشاف کيتا کہ امریکا نوں چھاپے دی پیشگی اطلاع دتی گئی سی۔ جولائی دے اوائل وچ شامیاں نے زحلح دا تن ماہ طویل محاصرہ ختم کر دتا۔ قصبے وچ پھلانگسٹ دی طاقت کم ہو گئی سی لیکن اسرائیل دے نال انہاں دا اتحاد برقرار سی۔ [۴۵] جنوب وچ سرکاری دستےآں دی تعیناتی دا منصوبہ ترک کر دتا گیا۔
۱۷ جولائی ۱۹۸۱ نوں، اسرائیلی طیارےآں نے بیروت وچ کثیر منزلہ اپارٹمنٹ عمارتاں اُتے بمباری دی جس وچ PLO توں وابستہ گروپاں دے دفاتر موجود سن ۔ اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل وچ لبنانی مندوب نے دعویٰ کيتا کہ ۳۰۰ شہری ہلاک تے ۸۰۰ زخمی ہوئے نيں۔ بمباری دی وجہ توں دنیا بھر وچ مذمت کيتی گئی، تے اسرائیل نوں امریکی طیارےآں دی برآمد اُتے عارضی پابندی لگیا دتی گئی۔ اگست ۱۹۸۱ وچ ، وزیر دفاع ایریل شیرون نے مغربی بیروت وچ PLO دے فوجی انفراسٹرکچر اُتے حملہ کرنے دے منصوبے بنانا شروع کيتے، جتھے PLO دا ہیڈکوارٹر تے کمانڈ بنکر واقع سن ۔ [۴۶]
تیسرا مرحلہ، ۱۹۸۲–۸۴
[سودھو]لبنان اُتے اسرائیلی حملہ
[سودھو]بہانہ
[سودھو]۳ جون ۱۹۸۲ نوں، ابو ندال آرگنائزیشن ، الفتح دے اک وکھ ہونے والے گروپ نے لندن وچ اسرائیلی سفیر شلومو آرگوف نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی۔ اسرائیل نے مغربی بیروت وچ PLO تے PFLP دے اہداف اُتے جوابی فضائی حملہ کيتا جس وچ ۱۰۰ توں زیادہ ہلاکتاں ہوئیاں۔ [۴۷] پی ایل او نے جواب وچ لبنان توں راکٹاں تے توپ خانے توں جوابی حملہ کیا، جو کہ جنگ بندی دی واضح خلاف ورزی سی۔
دراں اثنا، ۵ جون نوں، اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل نے متفقہ طور اُتے قرارداد ۵۰۸ منظور دی جس وچ "تنازع دے تمام فریقاں توں فوری طور اُتے تے لبنان دے اندر تے لبنان-اسرائیل سرحد دے اس پار تمام فوجی سرگرمیاں فوری طور اُتے بند کرنے دا مطالبہ کيتا گیا تے ۰۶۰۰ توں زیادہ دیر تک نئيں"۔ اتوار، ۶ جون ۱۹۸۲ نوں مقامی وقت دے اوقات۔" [۴۸]
مارونائٹ ملیشیا تے حملے دے نال اتحاد
[سودھو]اسرائیل نے ۶ جون ۱۹۸۲ نوں لبنان وچ پی ایل او دے اڈےآں اُتے حملہ کردے ہوئے آپریشن پیس فار گلیلی دا آغاز کيتا۔ اسرائیلی افواج نے تیزی توں ۲۵ میل (۴۰ کلومیٹر) لبنان وچ ، مارونائٹ رہنماواں تے ملیشیا دی خاموش حمایت توں مشرقی بیروت وچ منتقل ہو رہے نيں۔ جدوں اسرائیلی کابینہ نے حملے دی اجازت دینے دے لئی بلايا تاں شیرون نے اسنوں ۴۰ نوں اگے ودھانے دا منصوبہ قرار دتا۔ لبنان وچ کلومیٹر دے فاصلے پر، PLO دے مضبوط ٹھکانےآں نوں مسمار دے داں، تے اک توسیع شدہ سیکورٹی زون قائم کرن جو شمالی اسرائیل نوں PLO راکٹاں دی حد توں باہر کر دے گا۔ اسرائیلی چیف آف اسٹاف رافیل ایتان تے شیرون نے ستمبر ۱۹۸۱ توں شیرون دے منصوبے دے مطابق حملہ آور افواج نوں سیدھا بیروت دی طرف ودھنے دا حکم دتا سی۔ اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل نے ۶ جون ۱۹۸۲ نوں اک ہور قرارداد منظور کی، اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل دی قرارداد ۵۰۹ جس وچ مطالبہ کيتا گیا کہ اسرائیل لبنان دی بین الاقوامی طور اُتے تسلیم شدہ سرحداں توں دستبردار ہو جائے۔ [۴۹] 8 جون ۱۹۸۲ نوں امریکا نے اک مجوزہ قرارداد نوں ویٹو کر دتا جس وچ اسرائیل توں دستبرداری دا مطالبہ کيتا گیا۔ [۵۰]
بیروت دا محاصرہ
[سودھو]۱۵ جون ۱۹۸۲ تک، اسرائیلی یونٹس بیروت دے باہر گھس چکے سن ۔ ریاستہائے متحدہ نے لبنان توں پی ایل او دے انخلاء دا مطالبہ کیا، تے شیرون نے مغربی بیروت اُتے بمباری دے چھاپےآں دا حکم دینا شروع کر دتا، جس وچ تقریباً 16,000 PLO فدائین نوں نشانہ بنایا گیا جو قلعہ بند جگہاں اُتے پِچھے ہٹ چکے سن ۔ دراں اثنا، عرفات نے مذاکرات دے ذریعے سیاسی طور اُتے بچانے دی کوشش کيتی جو PLO دے لئی واضح طور اُتے اک تباہی سی، اک کوشش جو بالآخر کامیاب ہو گئی جدوں کثیر القومی قوت PLO نوں نکالنے دے لئی پہنچی۔
جنگ بندی دے لئی مذاکرات
[سودھو]۲۶ جون نوں، اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل وچ اک قرارداد پیش کيتی گئی جس وچ "بیروت توں ۱۰ دے فاصلے اُتے اسرائیلی افواج دے فوری انخلا دا مطالبہ کيتا گیا اے ۔ لبنان توں اسرائیلی افواج دے مکمل انخلاء تے بیروت توں فلسطینی مسلح افواج دے بیک وقت انخلا دی طرف پہلے قدم دے طور اُتے اس شہر دے اطراف توں کلومیٹر دور، جو موجودہ کیمپاں وچ ریٹائر ہو جاواں گی۔" امریکا نے ویٹو کر دتا۔ ایہ قرار داد اس لئی کہ ایہ "پی ایل او نوں اک قابل عمل سیاسی قوت دے طور اُتے برقرار رکھنے دی اک شفاف کوشش سی،" [۵۱] پر، صدر ریگن نے وزیر اعظم توں محاصرہ ختم کرنے دے لئی پرجوش التجا کيتی۔ Begin نے چند منٹاں وچ واپس بلايا تے صدر نوں مطلع کيتا کہ انہاں نے حملہ ختم کرنے دا حکم دتا اے۔ [۵۲]
آخر کار، بڑھدے ہوئے تشدد تے شہری ہلاکتاں دے درمیان، فلپ حبیب نوں اک بار فیر امن بحال کرنے دے لئی بھیجیا گیا، جو اس نے ۱۲ اگست نوں مغربی بیروت اُتے IDF دی دن بھر دی شدید بمباری دے بعد پورا کيتا۔ حبیب دے درمیان طے پانے والی جنگ بندی وچ اسرائیل تے PLO دونے عناصر دے انخلا دا مطالبہ کيتا گیا، نال ہی فرانسیسی تے اطالوی یونٹاں دے نال امریکی میرینز اُتے مشتمل اک کثیر القومی فورس جو PLO دی روانگی نوں یقینی بنائے گی تے بے دفاع شہریاں دی حفاظت کرے گی۔
بین الاقوامی مداخلت
[سودھو]لبنان توں پی ایل او دے انخلاء دی نگرانی دے لئی کثیر القومی فورس دے پہلے دستے ۲۱ اگست ۱۹۸۲ نوں بیروت پہنچے تے امریکی ثالثی دے نتیجے وچ شامی فوجیاں تے پی ایل او دے جنگجوواں دا بیروت توں انخلاء ہويا۔ اس معاہدے وچ فرانسیسی، اطالوی تے برطانوی یونٹاں دے نال امریکی میرینز اُتے مشتمل اک کثیر القومی فورس دی تعیناتی وی فراہم کيتی گئی سی۔ پر، اسرائیل نے اطلاع دتی کہ بیروت دے مضافات وچ فلسطینی پناہ گزین کیمپاں وچ PLO دے تقریباً ۲٬۰۰۰ عسکریت پسند چھپے ہوئے نيں۔
بشیر جیمائل ۲۳ اگست نوں صدر منتخب ہوئے۔ انہاں نوں ۱۴ ستمبر نوں سیرین سوشل نیشنلسٹ پارٹی توں وابستہ حبیب تانیوس شرطونی نے قتل کر دتا سی۔
صابرہ تے شتیلا دا قتل عام
[سودھو]۱۶-۱۸ ستمبر ۱۹۸۲ نوں، لبنانی فالنگسٹ (اسرائیلی ڈیفنس فورس دے نال مل کے) نے ۴۶۰ توں ۳٬۵۰۰ لبنانی تے فلسطینی شیعہ شہریاں نوں شتیلا پناہ گزین کیمپ تے بیروت دے متصل صابرہ محلے وچ قتل کيتا۔ [۵۳] اسرائیلیاں نے اپنے فلانگسٹ اتحادیاں نوں حکم دتا سی کہ اوہ PLO دے جنگجوواں نوں ختم کر دتیاں۔ فلانگسٹ رہنما ایلی ہوبیکا دے وفادار فوجیاں نے شہریاں نوں ذبح کرنا شروع کر دتا جدوں کہ اسرائیلی فورسز نے صابرہ تے شتیلا توں نکلنے والے راستے بند کر دتے تے علاقے نوں شعلاں توں روشن کر دتا۔ IDF دے اہلکار نہ صرف ہلاکتاں نوں روکنے وچ ناکام رہے بلکہ فرار ہونے والےآں نوں پھلانگیاں توں بھاگنے توں وی روکیا تے بعد وچ انہاں دی درخواست اُتے رات دے وقت کیمپاں نوں روشن کرکے انہاں دی مدد کيتی۔ [۵۴][۵۵][۵۶][۵۷]
دس دن بعد اسرائیلی حکومت نے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام دے حالات دی تحقیقات دے لئی کاہان کمیشن قائم کيتا۔ [۵۸] ۱۹۸۳ وچ ، کمیشن نے اپنے نتائج شائع کيتے کہ اس وقت دے وزیر دفاع ایریل شیرون اس قتل عام دے لئی ذاتی طور اُتے ذمہ دار سن تے انہاں نوں مستعفی ہو جانا چاہیے۔ دباؤ وچ ، شیرون نے وزیر دفاع دے عہدے توں استعفیٰ دے دتا لیکن اوہ بغیر کسی قلمدان دے وزیر دی حیثیت توں حکومت وچ رہے۔ [۵۹]
۱۷ مئی دا معاہدہ
[سودھو]۱۷ مئی ۱۹۸۳ نوں، لبنان دے امین جیمائل ، اسرائیل تے امریکا نے اک معاہدے اُتے دستخط کيتے جس وچ شامی فوجیاں دی روانگی توں مشروط اسرائیل دے انخلاء توں مشروط کيتا گیا سی، مبینہ طور اُتے امریکا تے اسرائیل دی جانب توں گیمائیل اُتے شدید دباؤ ڈالنے دے بعد۔ معاہدے وچ کہیا گیا کہ "اسرائیل تے لبنان دے درمیان جنگ کيتی حالت ختم ہو چکی اے تے ہن باقی نئيں رہی۔" اس طرح ایہ معاہدہ عملاً اسرائیل دے نال امن معاہدے دے مترادف سی، تے اس دے علاوہ بوہت سارے لبنانی مسلماناں نے اسنوں لبنان دے جنوب اُتے اسرائیل دی مستقل قبضہ حاصل کرنے دی کوشش دے طور اُتے دیکھیا۔ [۶۰] ۱۷ مئی دے معاہدے نوں وڈے پیمانے اُتے عرب دنیا وچ اک مسلط کردہ ہتھیار سُٹن دے طور اُتے پیش کيتا گیا سی، تے امین جیمائل اُتے کوئزلنگ صدر دے طور اُتے کم کرنے دا الزام لگایا گیا سی۔ لبنان وچ کشیدگی کافی سخت ہوگئی۔ شام نے معاہدے دی سختی توں مخالفت کيتی تے اپنے فوجیاں دے انخلاء اُتے گل کرنے توں انکار کر دتا، جس توں ہور پیش رفت نوں مؤثر طریقے توں روک دتا گیا۔
پہاڑی جنگ
[سودھو]اگست ۱۹۸۳ وچ ، اسرائیل چوف ڈسٹرکٹ (بیروت دے جنوب مشرق) توں پِچھے ہٹ گیا، اس طرح دروز تے مارونائٹ ملیشیا دے درمیان بفر نوں ہٹا دتا گیا تے سفاکانہ لڑائی دا اک ہور دور شروع ہويا، ماؤنٹین وار ۔ اسرائیل نے مداخلت نئيں کيتی۔ ستمبر ۱۹۸۳ تک، دروز نے زیادہ تر چوف اُتے کنٹرول حاصل کر ليا سی، تے اسرائیلی افواج جنوبی سیکورٹی زون دے علاوہ باقی تمام علاقےآں توں انخلاء کرچکی سی۔
ستمبر ۱۹۸۳ وچ ، اسرائیلی انخلاء تے پہاڑی جنگ دے دوران کلیدی خطےآں دے کنٹرول دے لئی لبنانی فوج تے مخالف دھڑاں دے درمیان ہونے والی لڑائیاں دے بعد، ریگن وائٹ ہاؤس نے دروز تے شامی پوزیشناں نوں زیر کرنے دے لئی بحری گولہ باری دے استعمال کیتی منظوری دی۔ لبنانی فوج دی حفاظت دے لئی، جو شدید دباؤ وچ سی۔ [۶۱]
۱۹۸۲ وچ ، اسلامی جمہوریہ ایران نے لبنان وچ شام دے زیر کنٹرول وادی بیدا ميں اک اڈہ قائم کيتا۔ اس اڈے توں، اسلامی انقلابی گارڈ کور (IRGC) نے ایران دے لئی " حزب اللہ نوں اک پراکسی فوج دے طور اُتے کم کرنے دے لئی قائم کیا، مالی امداد فراہم کی، تربیت تے لیس کیا"۔ IRGC نے اسرائیلی قبضے دے خلاف مزاحمت کرنے والے شیعہ گروپاں تے مرکزی شیعہ تحریک نبیہ بری دی امل موومنٹ توں اراکین نوں تیار کرکے حزب اللہ نوں منظم کيتا۔ اس گروپ نوں ۱۹۷۹ دے ایرانی انقلاب وچ اپنی انقلابی اسلام پسندی دی تحریک ملی۔ ایرانی سرپرستی تے شیعہ مہاجرین دے اک وڈے تالاب دے نال جتھوں حمایت حاصل کيتی جا سکدی اے، حزب اللہ تیزی توں اک مضبوط، مسلح قوت بن گئی۔
۱۸ اپریل ۱۹۸۳ نوں مغربی بیروت وچ امریکی سفارت خانے اُتے خودکش بم حملے وچ ۶۳ افراد ہلاک ہوئے، جس توں لبنان وچ امریکی تے مغربی مفادات دے خلاف حملےآں دا سلسلہ شروع ہويا۔
۲۳ اکتوبر ۱۹۸۳ نوں، بیروت وچ امریکی تے فرانسیسی افواج دی بیرکاں نوں نشانہ بنانے والے اک تباہ کن ایرانی سپانسر خودکش بم حملے وچ ۲۴۱ امریکی تے ۵۸ فرانسیسی فوجی ہلاک ہوئے۔ [۶۲] ۱۸ جنوری ۱۹۸۴ نوں امریکن یونیورسٹی آف بیروت دے صدر میلکم ایچ کیر نوں قتل کر دتا گیا۔
امریکی افواج دے انخلاء دے بعد وی امریکا مخالف حملے جاری رہے، بشمول ۲۰ ستمبر ۱۹۸۴ نوں مشرقی بیروت وچ امریکی سفارت خانے دے ملحقہ اُتے بمباری ، جس وچ ۲ امریکی فوجیاں سمیت ۲۴ افراد ہلاک ہوئے۔
۱ جولائی ۱۹۸۵ نوں، TWA ہوائی جہاز دے ہائی جیکنگ دے بعد جو بالآخر بیروت ہوائی اڈے اُتے اترا، صدر ریگن نے لبنان جانے تے جانے والی تمام پروازاں اُتے پابندی لگیا دتی۔ [۶۳] سفری پابندی جو صرف ۱۰ نوں اٹھائی گئی سی۔ سال بعد ۱۹۹۷ وچ
۶ فروری انتفاضہ
[سودھو]مغربی بیروت وچ ۶ فروری دی بغاوت یا ۶ فروری دا انتفاضہ ، اک ایسی لڑائی سی جتھے مغربی بیروت دی جماعتاں نے، جس دی قیادت امل موومنٹ کر رہی سی، نے فیصلہ کن طور اُتے لبنانی فوج نوں شکست دتی۔ دن دا آغاز بوہت سارے مسلم تے دروز یونٹاں نوں ملیشیا دے حوالے کرنے توں ہويا، جو حکومت دے لئی اک وڈا دھچکيا سی تے فوج نوں عملی طور اُتے منہدم کرنے دا سبب بنیا۔ [۶۴]
بغاوت دے بعد، لبنان وچ امریکی میرینز دی پوزیشن غیر مستحکم ہو گئی، تے اوہ پِچھے ہٹنے دے لئی تیار نظر آ رہے سن ۔ شام تے مسلم گروپاں نے برتری حاصل کر لئی سی، تے جمائیل اُتے دباؤ ودھیا دتا سی۔ ۵ مارچ ۱۹۸۴ نوں، لبنانی حکومت نے ۱۷ مئی دا معاہدہ منسوخ کر دتا، تے میرینز چند ہفتےآں بعد روانہ ہو گئے۔
چوتھا مرحلہ ۱۹۸۴–۹۰
[سودھو]کیمپاں دی جنگ
[سودھو]۱۹۸۵ تے ۱۹۸۹ دے درمیان فرقہ وارانہ تصادم بڑھدا گیا کیونجے قومی مفاہمت دی مختلف کوششاں ناکام ہو گئياں۔ ۱۹۸۵–۸۶ دی کیمپاں دی جنگ وچ شدید لڑائی ہوئی جدوں شامی حمایت یافتہ اتحاد امل ملیشیا دی سربراہی وچ پی ایل او نوں انہاں دے لبنانی گڑھ توں ہٹانے دی کوشش کر رہیا سی۔ بوہت سارے فلسطینی مارے گئے، تے صبرا تے شتیلا تے بورج البراجنہ پناہ گزین کیمپاں نوں وڈی حد تک تباہ کر دتا گیا۔ [۶۵]
۸ اگست ۱۹۸۵ نوں دمشق وچ صدر امین گیمائیل ، وزیر اعظم راشد کرامی تے شام دے صدر حافظ الاسد دے نال اک سربراہی اجلاس منعقد ہويا جس وچ عیسائی تے دروز ملیشیا دے درمیان لڑائی ختم کرنے دی کوشش کيتی گئی۔ اس دے بعد بیروت وچ کار بم دھماکے ہوئے جنہاں دا مقصد کسی وی معاہدے نوں ناکام بنانا سی۔ ۱۴ اگست نوں لبنانی فورسز دے زیر کنٹرول عیسائی ضلع وچ اک کار وچ دھماکہ ہويا۔ ۱۷ اگست نوں اک سپر مارکیٹ دے نیڑے اک ہور دھماکہ LF دے زیر کنٹرول ضلع وچ وی ہويا۔ ۵۵ افراد مارے گئے۔ دو دن بعد بیروت دے اک دروز تے اک شیعہ ضلع وچ ۲ کار بم دھماکے ہوئے۔ اگلے دن طرابلس وچ اک ہور کار بم دھماکہ ہويا۔ اک نامعلوم گروپ، "بلیک بریگیڈز" نے ذمہ داری قبول کيتی۔ [۶۶] وسیع پیمانے اُتے توپ خانے دے تبادلے دے نال تشدد تیزی توں ودھ گیا۔ اک اندازے دے مطابق دو ہفتےآں وچ ۳۰۰ افراد مارے گئے۔ [۶۷] ۱۵ ستمبر نوں طرابلس وچ علوی تے سنی ملیشیا دے درمیان لڑائی چھڑ گئی۔ ۲۰۰٬۰۰۰ لوک شہر توں بھج گئے۔ ہاربر ڈسٹرکٹ اُتے شدید بمباری کيتی گئی۔ اک ہفتے بعد شامی فوج دی آمد توں تشدد ختم ہويا جس وچ ۵۰۰ افراد ہلاک ہو گئے۔ [۶۸][۶۹]
دسمبر ۱۹۸۵ دے آخر وچ شامیاں تے انہاں دے لبنانی اتحادیاں دے درمیان لبنان دی صورتحال نوں مستحکم کرنے دے لئی اک معاہدہ طے پایا۔ صدر امین گیمائیل تے پھلانگسٹ پارٹی نے اس دی مخالفت کيتی۔ ۱۵ جنوری ۱۹۸۶ نوں لبنانی فورسز دے شام نواز رہنما ایلی ہوبیکا دا تختہ الٹ دتا گیا۔ اس دے فوراً بعد، ۲۱ جنوری، مشرقی بیروت دے فرن ایش شیبک وچ اک کار بم دھمادے ميں ۲۰ افراد ہلاک ہوئے۔ اگلے ۱۰ دناں وچ فلاجسٹ اہداف دے نیڑے ہور ۵ چھوٹے دھماکے ہوئے۔ [۷۰]
اپریل ۱۹۸۶ وچ ، لیبیا اُتے امریکی فضائی حملےآں دے بعد، تن مغربی یرغمالیاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا تے یرغمالیاں دا اک نواں دور شروع ہويا۔ [۷۱]
وڈی لڑائی ۱۹۸۷ وچ بیروت وچ واپس آئی، جدوں فلسطینیاں، کھبے بازو، تے دروز جنگجوواں نے امل دے خلاف اتحاد کیا، آخر کار شام وچ ہور مداخلت کيتی گئی۔ ۲۲ فروری ۱۹۸۷ نوں اٹھ ہزار شامی فوجی حریف ملیشیا نوں وکھ کرنے دے لئی مغربی بیروت وچ داخل ہوئے۔ شیعہ ضلع وچ تئیس مرداں تے چار عورتاں نوں عبادت گاہ توں لے جا کے گولی مار دے قتل کر دتا گیا۔ انہاں دے جنازے وچ پنجاہ ہزار دے ہجوم نے بدلہ لینے دے نعرے لگائے۔ آیت اللہ خمینی نے شامی افواج اُتے حملےآں دی ممانعت دا فتویٰ جاری کيتا۔
امل تے حزب اللہ دے درمیان ۱۹۸۸ وچ مغربی بیروت وچ اک بار فیر پرتشدد تصادم شروع ہويا۔ حزب اللہ نے تیزی توں شہر دے امل دے زیر قبضہ کئی حصےآں اُتے قبضہ کر ليا، تے پہلی بار راجگڑھ وچ اک مضبوط قوت دے طور اُتے ابھریا۔
عون حکومت
[سودھو]دراں اثنا، ۱۹۸۴ دی ناکام امن کوششاں دے بعد قائم ہونے والی قومی اتحاد دی حکومت دے سربراہ، وزیر اعظم راشد کرامی نوں یکم جون ۱۹۸۷ نوں قتل کر دتا گیا۔ لبنانی فوج دے نال مل کے سمیر گیجیا اُتے اس قتل دا الزام لگایا گیا سی لیکن ایہ الزام ثابت نئيں ہو سکا۔ صدر جمائیل دے عہدے دی مدت ستمبر ۱۹۸۸ وچ ختم ہو گئی۔ استعفیٰ دینے توں پہلے، انہاں نے اک ہور میرونائٹ عیسائی، لبنانی مسلح افواج دے کمانڈنگ جنرل مشیل عون نوں قائم مقام وزیر اعظم مقرر کیا، جو قومی معاہدے دی خلاف ورزی کردے سن ۔ اس عرصے وچ تنازعہ عراقی مداخلت وچ اضافے توں وی ودھ گیا سی، کیونجے صدام حسین نے ایران عراق جنگ دے لئی پراکسی میداناں دی تلاش کيتی۔ امل تے حزب اللہ دے ذریعے ایران دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے دے لئی، عراق نے مارونائٹ گروپاں دی حمایت کيتی۔ صدام حسین نے ۱۹۸۸ تے ۱۹۹۰ دے درمیان عون تے سمیر [۷۲] دی قیادت وچ لبنانی افواج دی مدد کيتی۔
مسلم گروپاں نے قومی معاہدے دی خلاف ورزی نوں مسترد کر دتا تے سلیم الحوس دی حمایت دا وعدہ کیا، جو اک سنی نيں جنہاں نے کرامی دی جگہ لی سی۔ اس طرح لبنان مشرقی بیروت وچ اک مرونی فوجی حکومت تے مغربی بیروت وچ اک سویلین حکومت دے درمیان تقسیم ہو گیا۔
۸ مارچ ۱۹۸۹ نوں عون نے مسلم ملیشیا دی غیر قانونی بندرگاہاں دی ناکہ بندی شروع کی، تے اس دے نتیجے وچ توپ خانے توں گولہ باری دے خونی تبادلے شروع ہو گئے جو نصف سال تک جاری رہیا۔ چھ دن بعد اس نے شامیاں تے انہاں دے لبنانی ملیشیا دے اتحادیاں دے خلاف "آزادی دی جنگ" دا آغاز کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ، مشرقی بیروت وچ اس دی لبنانی فوج تے ملیشیا دی جیباں اُتے شامی دباؤ بڑھدا گیا۔ فیر وی، عون نے "جنگ آزادی" اُتے قائم رہے، حافظ الاسد دی حکومت کیتی مذمت کيتی تے دعویٰ کيتا کہ اس نے لبنان دی آزادی دے لئی جنگ لڑی۔ بھانويں ایسا لگدا اے کہ اسنوں اس دے لئی اہم مارونائٹ حمایت حاصل سی، لیکن فیر وی مسلم آبادی دی طرف توں اسنوں اک فرقہ پرست رہنما دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی، جو اس دے ایجنڈے اُتے عدم اعتماد کردے سن ۔ اوہ سلیم الحوس دی شامی حمایت یافتہ مغربی بیروت حکومت کیتی طرف توں پیش کردہ اپنے قانونی جواز دے چیلنج توں وی دوچار سی۔ عسکری طور پر، اس جنگ نے اپنا مقصد حاصل نئيں کیا، تے اس دے بجائے مشرقی بیروت نوں کافی نقصان پہنچیا تے عیسائی آبادی وچ وڈے پیمانے اُتے ہجرت نوں ہويا دی۔
طائف معاہدہ
[سودھو]۱۹۸۹ دے طائف معاہدے نے لڑائی دے خاتمے دا آغاز کيتا۔ ايسے سال جنوری وچ ، عرب لیگ دی طرف توں مقرر کردہ اک کمیٹی، جس دی سربراہی کویت کر رہی سی تے اس وچ سعودی عرب ، الجزائر تے مراکش وی شامل سن، نے تنازعات دے حل دی تشکیل شروع کيتی۔ اس دے نتیجے وچ طائف ، سعودی عرب وچ لبنانی ارکان پارلیمنٹ دا اجلاس ہويا، جتھے انہاں نے اکتوبر وچ قومی مفاہمتی معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ اس معاہدے نے شام نوں لبنانی امور وچ اک وڈا کردار فراہم کیہ۔ لبنان واپس آکے، انہاں نے ۴ نومبر نوں معاہدے دی توثیق دی تے اگلے دن رینے معاواد نوں صدر منتخب کيتا۔ مشرقی بیروت وچ فوجی رہنما مشیل عون نے معاواد نوں قبول کرنے توں انکار کر دتا تے طائف معاہدے دی مذمت کيتی۔
معواد نوں ۱۷ دن بعد ۲۲ نومبر نوں بیروت وچ اک کار بم دھمادے ميں اس وقت قتل کر دتا گیا جدوں انہاں دا قافلہ لبنان دے یوم آزادی دی تقریبات توں واپس آ رہیا سی۔ انہاں دے بعد الیاس ہراوی (جو ۱۹۹۸ تک اس عہدے اُتے رہے)۔ عون نے دوبارہ انتخابات نوں قبول کرنے توں انکار کر دتا، تے پارلیمنٹ نوں تحلیل کر دتا۔
مشرقی بیروت وچ لڑائی
[سودھو]۱۶ جنوری ۱۹۹۰ نوں، جنرل عون نے تمام لبنانی میڈیا نوں حکم دتا کہ اوہ حراوی تے طائف حکومت دے ہور شرکاء نوں بیان کرنے دے لئی "صدر" یا "وزیر" ورگی اصطلاحات دا استعمال بند کر دتیاں۔ لبنانی افواج (ایل ایف)، جس دی قیادت سمیر گیجیا کر رہی سی، جو کرسچن ایسٹ بیروت وچ اک حریف پاور بروکر بن گئی سی، نے اپنی تمام نشریات نوں معطل کر کے جواب دتا۔ ایل ایف دے نال تناؤ بڑھدا گیا، کیونجے عون نوں خدشہ سی کہ ملیشیا ہراوی انتظامیہ دے نال رابطہ قائم کرنے دا منصوبہ بنا رہی اے۔
۳۱ جنوری ۱۹۹۰ نوں، عون دی وفادار لبنانی فوج نے مشرقی بیروت وچ ایل ایف دے ٹھکانےآں اُتے حملہ کیا، جدوں عون نے کہیا سی کہ حکومت دے لئی "ہتھیاراں نوں یکجا کرنا" قومی مفاد وچ اے (یعنی کہ ایل ایف نوں اپنے اختیار دے تابع ہونا چاہیے۔ قائم مقام سربراہ مملکت)۔ ایہ لڑائی ۸ مارچ تک جاری رہی جدوں عون نے یکطرفہ جنگ بندی دا اعلان کيتا تے مذاکرات دا مطالبہ کيتا۔ اس عرصے دے دوران مشرقی بیروت نے اِنّی تباہی تے جانی نقصان دیکھیا جس دا تجربہ اس نے خانہ جنگی دے پورے ۱۵ سال دے دوران نئيں کيتا سی۔ عون دی افواج نے گیجیا دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ کوئی خاص پیش قدمی نئيں کيتی سی۔ [۷۳]
اگست ۱۹۹۰ وچ ، لبنانی پارلیمنٹ، جس نے عون دے تحلیل کرنے دے حکم اُتے توجہ نئيں دی، تے نويں صدر نے طائف وچ تصور کيتی گئی سیاسی اصلاحات وچوں کچھ آئینی ترامیم اُتے اتفاق کيتا۔ قومی اسمبلی دی ۱۲۸ نشستاں تک توسیع ہوئی تے پہلی بار عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان مساوی طور اُتے تقسیم ہوئی۔
جداں ہی صدام حسین نے اپنی توجہ کویت اُتے مرکوز کی، عون نوں عراقی سپلائی کم ہُندتی گئی۔
۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰ نوں، شام نے صدارتی محل دے آس پاس عون دے مضبوط گڑھ دے خلاف اپنی فوج، فضائیہ (۱۹۸۱ وچ زاہلے دے محاصرے دے بعد پہلی بار) تے لبنانی اتحادیاں (بنیادی طور اُتے لبنانی فوج جس دی قیادت جنرل ایمیل لاہود کر رہے سن ) اُتے مشتمل اک وڈا آپریشن شروع کيتا۔ عون دے سینکڑاں حامی مارے گئے۔ اس دے بعد اس نے راجگڑھ اُتے اپنی گرفت مضبوط کردے ہوئے آخری آونسٹ جیباں نوں صاف کيتا۔ عون بیروت وچ فرانسیسی سفارت خانے توں فرار ہو گئے تے بعد وچ پیرس وچ جلاوطنی اختیار کر گئے۔ اوہ مئی ۲۰۰۵ تک واپس نہ آسکے۔
ولیم ہیرس دا دعویٰ اے کہ شامی آپریشن اس وقت تک نئيں ہو سکدا جدوں تک شام امریکا دے نال اک معاہدہ نئيں کر لیندا، کہ خلیجی جنگ وچ صدام حسین دی عراقی حکومت دے خلاف حمایت دے بدلے اوہ اسرائیل نوں قائل کرے گا کہ اوہ بیروت دے نیڑے آنے والے شامی طیارےآں اُتے حملہ نہ کرے۔ . عون نے ۱۹۹۰ وچ دعویٰ کيتا سی کہ امریکا نے "لبنان نوں شام نوں بیچ دتا اے۔" [۷۴]
جنگ دا خاتمہ
[سودھو]مارچ ۱۹۹۱ وچ ، پارلیمنٹ نے اک عام معافی دا قانون منظور کيتا جس دے نفاذ توں پہلے تمام سیاسی جرائم نوں معاف کر دتا گیا۔ عام معافی نوں غیر ملکی سفارت کاراں دے خلاف سرزد ہونے والے جرائم یا کابینہ دی طرف توں اعلیٰ جوڈیشل کونسل نوں بھیجے گئے بعض جرائم تک نئيں ودھایا گیا سی۔ مئی ۱۹۹۱ وچ ، ملیشیا (حزب اللہ دی اہم رعایت دے نال) نوں تحلیل کر دتا گیا، تے لبنانی مسلح افواج نے آہستہ آہستہ خود نوں لبنان دے واحد وڈے غیر فرقہ وارانہ ادارے دے طور اُتے دوبارہ بنانا شروع کيتا۔
کچھ تشدد ہن وی ہويا۔ دسمبر ۱۹۹۱ دے آخر وچ اک کار بم (تخمینہ ۲۲۰ سی۔ TNT دے پاؤنڈ) بستا دے مسلم محلے وچ دھماکہ ہويا۔ گھٹ توں گھٹ تِیہہ افراد ہلاک تے ۱۲۰ زخمی ہوئے جنہاں وچ سابق وزیر اعظم شفیق وازان وی شامل سن جو بلٹ پروف کار وچ سوار سن ۔
مابعد
[سودھو]شامی قبضہ
[سودھو]شامی عرب جمہوریہ دی طرف نال جنگ دے بعد ملک اُتے قبضہ خاص طور اُتے مارونائٹ آبادی دے لئی سیاسی طور اُتے نقصان دہ سی کیونجے انہاں دی زیادہ تر قیادت نوں جلاوطن کر دتا گیا سی، یا انہاں نوں قتل یا جیل بھیج دتا گیا سی۔ [۷۵]
۲۰۰۵ وچ ، رفیق حریری دے قتل نے دیودار انقلاب نوں جنم دتا جس دے نتیجے وچ ملک توں شامی فوج دا انخلاء ہويا۔ لبنان وچ عصری سیاسی اتحاد خانہ جنگی دے اتحاداں دے نال نال عصری جغرافیائی سیاست دی وی عکاسی کردے نيں۔ ۱۴ مارچ دا الائنس مارونائٹ اکثریتی جماعتاں (لبنانی فورسز، کتائب، نیشنل لبرل پارٹی، نیشنل بلاک، تحریک آزادی) تے سنی اکثریتی جماعتاں (مستقبل دی تحریک، اسلامی گروپ) نوں اکٹھا کردا اے جدوں کہ ۸ مارچ دے اتحاد دی قیادت شیعہ اکثریتی جماعت کر رہے نيں۔ حزب اللہ تے امل جماعتاں، ہور مرونائٹ- تے سنی اکثریتی جماعتاں، SSNP، بعثت تے ناصری جماعتاں۔ شام دی خانہ جنگی عصری سیاسی زندگی اُتے وی نمایاں اثرات مرتب کر رہی اے۔
طویل مدتی اثرات
[سودھو]جنگ دے خاتمے دے بعد توں، لبنانیاں نے کئی انتخابات کرائے نيں، زیادہ تر ملیشیا کمزور یا منتشر ہو چکیاں نيں، تے لبنانی مسلح افواج (LAF) نے ملک دے تقریباً دو تہائی حصے اُتے مرکزی حکومت دے اختیارات نوں ودھیا دتا اے۔ ۱۲ جولائی ۲۰۰۶ نوں اسرائیل-لبنانی تنازعہ دے خاتمے دے بعد، فوج نے تن دہائیاں توں زیادہ عرصے وچ پہلی بار لبنان دے جنوبی علاقےآں اُتے قبضہ کرنے تے کنٹرول کرنے دے لئی حرکت دی اے۔
ہلاکتاں
[سودھو]مجموعی طور پر، ایہ اندازہ لگایا گیا اے کہ لگ بھگ ۱۵۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے، [۷۶] تے ہور ۱۰۰٬۰۰۰ مستقل طور اُتے زخمی ہونے توں معذور ہو گئے۔ ۱۹۸۹ وچ اے پی نے ساڈھے چودہ سالاں وچ ۱۵۰٬۰۰۰ افراد دی ہلاکت دی اطلاع دی۔ رائٹرز نے ۱۴۰٬۰۰۰ دا اعداد و شمار دتا۔ ایہ بہت زیادہ اعداد و شمار (۲۰۰ ہلاک/ہفتہ چودہ سال) ۳۵-۴۰٬۰۰۰ مرنے والےآں دے سرکاری اعداد و شمار دے کل دے برعکس نيں۔ [۷۷]
تقریباً ۹۰۰٬۰۰۰ لوک، جو جنگ توں پہلے دی آبادی دے پنجويں حصے دی نمائندگی کردے سن، اپنے گھراں توں بے گھر ہو گئے۔ شاید اک چوتھائی ملین مستقل طور اُتے ہجرت کر گئے۔
ہزاراں بارودی سرنگاں انہاں علاقےآں وچ دبی ہوئیاں نيں جنہاں دا پہلے مقابلہ کيتا گیا سی۔ ۱۹۸۰ دی دہائی دے وسط وچ اغوا کيتے گئے کچھ مغربی یرغمالیاں نوں جون ۱۹۹۲ تک رکھیا گیا سی [۷۸] اغوا تے جنگ دے وقت "غائب" ہونے والے لبنانی متاثرین دی تعداد دسیاں ہزار وچ اے۔ [۷۹]
۱۵ وچ برساں دی لڑائی وچ گھٹ توں گھٹ ۳٬۶۴۱ کار بم دھماکے ہوئے جنہاں وچ ۴٬۳۸۶ افراد ہلاک تے ہزاراں زخمی ہوئے۔
لبنانائزیشن
[سودھو]لبنانائزیشن اک طنزیہ سیاسی اصطلاح اے جس دا مطلب اے خانہ جنگی دے حوالے توں کسی ملک دا خانہ جنگی یا ناکام ریاست وچ تنزلی دا عمل، جسنوں سب توں پہلے ۱۹۸۳ وچ اسرائیلی صدر شمعون پیریز نے استعمال کيتا سی، جس وچ ۱۹۸۲ دے بعد لبنان وچ اسرائیل دی موجودگی نوں کم کرنے دا حوالہ دتا گیا سی۔ لبنان اُتے حملہ [۸۰][۸۱]
پاپ کلچر وچ
[سودھو]- برطانوی سنتھ پاپ بینڈ دتی ہیومن لیگ نے اپریل ۱۹۸۴ وچ لبنان دی خانہ جنگی تے خاص طور اُتے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام دے بارے وچ اک ٹریک دتی لبنان (گانا) جاری کيتا۔
- ارجنٹائن دے راک/نیو ویو بینڈ GIT نے ۱۹۸۶ وچ لبنانی خانہ جنگی دے بارے وچ "Buenas noches, Beirut" (گڈ نائٹ، بیروت) دے ناں توں اک گانا لکھیا تے ریکارڈ کیا، اپنے تیسرے نامی اسٹوڈیو البم وچ شامل اے۔
- آؤٹ آف لائف از مارون بغدادی، ۱۹۹۱ توں، نوں ۱۹۹۱ دے کانز فلم فیسٹیول وچ جیوری پرائز توں نوازیا گیا۔ [۸۲]
- ۲۰۰۹ وچ ، صالح برکات نے بیروت آرٹ سینٹر وچ "دی روڈ ٹو پیس" دی نمائش کيتی۔ [۸۳] اس نمائش وچ جنگ دے دوران لبنانی فنکاراں دی پینٹنگز، تصاویر، ڈرائنگ، پرنٹس تے مجسمے رکھے گئے سن ۔ اس دا عنوان عارف رئیس دے پرنٹس دی اک سیریز توں آیا اے جس وچ لبنانی جنگ توں بچ جانے والےآں نوں دکھایا گیا اے۔
- والٹز ود بشیر ، ۲۰۰۸ دی اک فلم جو ۱۹۸۲ وچ اسرائیلی مداخلت تے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام توں متعلق اے۔
- ۲۰۱۰ دی کینیڈین فلم انسینڈیز وچ خانہ جنگی تے اس دے بعد دے حالات نوں دکھایا گیا اے۔ ایہ جزوی طور اُتے لبنانی مصنفہ سوہا بیچارا دی زندگی دے واقعات اُتے مبنی اے۔
- ۱۹۹۵ دی بچےآں دی کتاب، رابرٹ منش دی فرم فار اوے کینیڈا وچ پناہ دے متلاشیاں دے خاندان دی اک سچی کہانی اُتے مبنی اے، اک لڑکی دے نقطہ نظر توں جو انگریزی نئيں بولدی تے مغربی سبھیاچار تے رسوم و رواج توں ناواقف اے، حالانکہ ایہ تنازعہ نئيں اے۔ خاص طور اُتے اشارہ کيتا گیا اے، ایہ بہت زیادہ مضمر اے۔
- جنگ نبیل کانسو دی پینٹنگز The Wortices of Wrath (لبنان ۱۹۷۷) ، لبنان (پینٹنگ) ، اینڈ لیس نائٹ (پینٹنگ) ، لبنان سمر ۱۹۸۲ دا موضوع اے۔
- ۲۰۲۱ دی لبنانی-کینیڈین فلم <i id="mwBKE">میموری باکس</i> شریک ہدایت کار جوانا ہدجیتھوماس دی نوٹ بک تے ٹیپ اُتے مبنی اے جدوں اوہ ۱۹۸۰ دی دہائی وچ خانہ جنگی دے دوران بیروت وچ نوعمر سی۔ [۸۴]
ہور ویکھو
[سودھو]Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Portal/images/l' not found.
- جنوبی لبنان وچ فلسطینی شورش
- لبنان اُتے شامی قبضہ
- مشرق وسطیٰ وچ جدید تنازعات دی لسٹ
ہور پڑھو
[سودھو]- شولہوفر ووہل، یونا۔ ۲۰۲۰ خانہ جنگی وچ دلدل ۔ کیمبرج یونیورسٹی پریس
- Jean-Marc Aractingi, La Politique à mes trousses (Politics at my heels), Editions l'Harmattan, Paris, 2006, Lebanon Chapter (سانچہ:آئی ایس بی این )۔
- البعث و لبنان [صرف عربی] ("بعث تے لبنان")، نیو یارک فرزلی، بیروت، دار الطلاعہ کتاباں، ۱۹۷۳۔
- عراق-ایران تنازعہ ، نیویارک فرزلی، پیرس، ای ایم اے، ۱۹۸۱۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 2-86584-002-6
- بریگ مین، احرون (۲۰۰۲)۔ اسرائیل دیاں جنگاں: ۱۹۴۷ توں اک تریخ ۔ لندن: روٹلیج۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 0-415-28716-2
- بریگ مین، احرون تے الطہری، جہان (۱۹۹۸)۔ پنجاہ سالہ جنگ: اسرائیل تے عرب ۔ لندن: بی بی سی کتاباں۔ پینگوئن کتاباں۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 0-14-026827-8
- لبنان وچ ریاست دا ٹوٹنا، ۱۹۶۷–۱۹۷۶ ۔ خازن، فرید ال (۲۰۰۰)سانچہ:آئی ایس بی این )
- دی بلٹ کلیکشن ، پیٹریسیا سرافیان وارڈ دی اک کتاب، لبنانی خانہ جنگی دے دوران انسانی تجربے دا بہترین بیان اے۔
- لبنان وچ خانہ جنگی، ۱۹۷۵–۹۲ ۔ او بیلنس، ایڈگر (۱۹۹۸)سانچہ:آئی ایس بی این )
- سول وار دا سنگم: لبنان ۱۹۵۸–۱۹۷۶ ۔ سالیبی، کمال ایس (۱۹۷۶)سانچہ:آئی ایس بی این )
- اک ملک دی موت: لبنان وچ خانہ جنگی ۔ بلوچ، جان (۱۹۷۷)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان دے چہرے: فرقے، جنگاں، تے عالمی توسیعات (مشرق وسطیٰ اُتے پرنسٹن سیریز) ہیرس، ولیم ڈبلیو (۱۹۹۷) (سانچہ:آئی ایس بی این )
- قسمت دا مثلث: امریکا، اسرائیل تے فلسطینی ۔ نوم چومسکی (۱۹۸۳، ۱۹۹۹)سانچہ:آئی ایس بی این )
- شام دی تریخ لبنان تے فلسطین سمیت، جلد. ۲ Hitti Philip K. (2002)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان: اک بکھرا ہويا ملک: لبنان وچ جنگاں دے افسانے تے حقیقتاں ، نظر ثانی شدہ ایڈیشن پیکارڈ، الزبتھ (۲۰۰۲)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان بحران وچ : شرکاء تے مسائل (مشرق وسطی وچ عصری مسائل) ۔ ہیلی پی ایڈورڈ، سنائیڈر لیوس ڈبلیو (۱۹۷۹)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان: فائر اینڈ ایمبرس: اے ہسٹری آف دتی لبنانی سول وار از ہیرو، دلیپ (۱۹۹۳)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان۔ ٹوٹا ہويا ملک . گلمور، ڈیوڈ (۱۹۸۳) ایڈیشن ۱۹۸۴، نظر ثانی شدہ ۱۹۸۷۔ (سانچہ:آئی ایس بی این )
- Pity the Nation: لبنان جنگ وچ ۔ فِسک، رابرٹ (۲۰۰۱)سانچہ:آئی ایس بی این )
- شام تے لبنان دا بحران ۔ Dawisha, AI (1980)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان اُتے شام دی دہشت گردی دی جنگ تے امن عمل ۔ ڈیب، ماریئس (۲۰۰۳)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنان دے لئی جنگ، ۱۹۷۰–۱۹۸۵ ۔ Rabinovich, Itamar (1985)سانچہ:آئی ایس بی این )
- لبنانی جنگ ۱۹۷۵-۱۹۸۵، اک کتابیات دا سروے ، عبداللہ نعمان، میسن نعمان پوور لا کلچر، جونیہ، لبنان، ۱۹۸۵
- فلسطین تے عرب اسرائیل تنازعہ ، چوتھا ایڈیشن، چارلس ڈی سمتھ (۲۰۰۱)سانچہ:آئی ایس بی این ) (پیپر بیک)
- Les otages libanais dans les جیلاں syriennes, jusqu'à quand؟ بذریعہ Lina Murr Nehme
نوٹس
[سودھو]- ↑ Last battle took place from 2–6 جولائی 1991 between the Lebanese government and the Palestine Liberation Organization due to the latter's refusal to accept the Taif Agreement.
حوالے
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]- مرکز برائے لبنانی مطالعہ - آکسفورڈ یونیورسٹی
- لبنان دی فراموش شدہ خانہ جنگی - واشنگٹن پوسٹ فارن سروس ۲۰ دسمبر ۱۹۹۹
- جنگ توں خوفزدہ بیروت دی تصاویر - سفری مہم جوئی۔
- sans titre/unitiled-in Fillip
- بنیادی ذرائع
- 13 اپریل ۱۹۷۵ توں ۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰ تک لبنانی خانہ جنگی تے لبنان اُتے جنگ ۲۰۰۶ تصاویر توں بھری
- "بیروت دی اک ہور جنگ" (ٹائم میگزین، ۱۴ مئی ۱۹۷۳)
- "فلسطینی فدائین" (سی آئی اے دی غیر اعلانیہ رپورٹ، ۱۹۷۱)
- لبنان دی خانہ جنگی تے طائف معاہدہ
- مکمل لبنانی جنگ فوٹو سسٹم
- لبنانی خانہ جنگی، ۱۹۷۵–۱۹۹۰ دے بارے وچ ۱۵ قسطاں اُتے مشتمل دستاویزی فلم
- [۱]
|
- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ ۱.۴ ۱.۵ ۱.۶ Mays, Terry M. Historical Dictionary of Multinational Peacekeeping. Lanham, MD: Scarecrow Press, 1996, pp. 9–10
- ↑ «The Taif Agreement» (PDF). بایگانیشده از اصلی (PDF) در 17 اپریل 2018. دریافتشده در 9 اگست 2017. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|access-date=،|archive-date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Ranstorp, Magnus, Hizb'allah in Lebanon: The Politics of the Western Hostage Crisis, New York, St. Martins Press, 1997, p. 105
- ↑ World Political Almanac, 3rd Ed, Chris Cook.
- ↑ UN Human Rights Council. 23 نومبر 2006. "IMPLEMENTATION OF GENERAL ASSEMBLY RESOLUTION 60/251 OF 15 MARCH 2006 ENTITLED HUMAN RIGHTS COUNCIL." p.18.
- ↑ Byman, Daniel, and Kenneth Michael Pollack. "Things Fall Apart: Containing the Spillover from an Iraqi Civil War." p. 139
- ↑ Inhorn, Marcia C., and Soraya Tremayne. 2012. Islam and Assisted Reproductive Technologies. p. 238.
- ↑ "Beware of Small States: Lebanon, Battleground of the Middle East." p. 62
- ↑ Halliday, 2005: 117
- ↑ "Ex-militia fighters in post-war Lebanon". https://web.archive.org/web/20150923200854/http://www.c-r.org/sites/c-r.org/files/Accord24_ExMilitiaFighters.pdf. Retrieved on 23 ستمبر 2013.
- ↑ "Lebanon's History: Civil War". http://www.ghazi.de/civwar.html.
- ↑ Rolland, John C. 2003. Lebanon: Current Issues and Background. p. 144. سانچہ:آئی ایس بی این.
- ↑ "National Council of Arab Americans (NCA)". https://web.archive.org/web/20090319121339/http://www.arab-american.net/Historical_Chronology_of_Lebanon.pdf. Retrieved on 26 فروری 2009.
- ↑ "History of the Kataeb Party" (in ar). https://www.lebanesekataeb.com/تاريخ-الحزب. Retrieved on 2022-05-09.
- ↑ Bregman and El-Tahri, 1998, p. 158. (This reference only mentions Israel.)
- ↑ "In the Spotlight: PKK (A.k.a KADEK) Kurdish Worker's Party". Cdi.org. https://web.archive.org/web/20110813012428/http://www.cdi.org/terrorism/pkk-pr.cfm. Retrieved on 23 فروری 2012.
- ↑ "Abdullah Öcalan en de ontwikkeling van de PKK". Xs4all.nl. https://web.archive.org/web/20101215175054/http://www.xs4all.nl/~kicadam/kurdistan/2_99/ocalan.html. Retrieved on 23 فروری 2012.
- ↑ "Archived copy". https://web.archive.org/web/20120314022637/http://www.niqash.org/content.php?contentTypeID=75&id=2285&lang=0. Retrieved on 29 فروری 2012.
- ↑ "Lebanon – Armenian Parties". Countrystudies.us. http://countrystudies.us/lebanon/95.htm. Retrieved on 23 فروری 2012.
- ↑ Melkonian, Markar (2005). My Brother's Road: An American's Fateful Journey to Armenia. New York: I. B. Tauris. p. x. سانچہ:آئی ایس بی این.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Francis P. Hyland, Armenian Terrorism: the Past, the Present, the Prospects, Boulder-San Francisco-Oxford: Westview Press, 1991, pp. 61–62; Yves Ternon, La Cause arménienne, Paris: Le Seuil, 1983, p. 218; The Armenian Reporter, 19 جنوری 1984, p. 1.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ictj (2014-07-30). "Christian massacres in Chouf and in West Beirut" (in en). https://civilsociety-centre.org/sir/christian-massacres-chouf-and-west-beirut. Retrieved on 2022-06-14.
- ↑ 2.1 Sectarian-based Violence in the Shuf Page 34-36 https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Report-Lebanon-Mapping-2013-EN_0.pdf
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Charles D. Smith, Palestine and the Arab Israeli Conflict, p. 354.
- ↑ Taylo, Charles Lewis. The World Handbook of Political and Social Indicators.
- ↑ "133 Statement to the press by Prime Minister Begin on the massacre of Israelis on the Haifa – Tel Aviv Road- 12 مارچ 1978", Israeli Ministry of Foreign Affairs, 1977–79
- ↑ Smith, op. cit., 355.
- ↑ Jillian Becker, The PLO, (London: Weidenfeld and Nicolson, 1984), pp. 202, 279.
- ↑ Smith, op. cit., p. 376.
- ↑ Middle East International No 147, 10 اپریل 1981; Publishers Lord Mayhew, Dennis Walters MP Editor Michael Adams; Jim Muir p.2. The Damascus agreement, worst fighting in Beirut since 1976, UNIFIL casualties
- ↑ Middle East International No 148, 24 اپریل 1981; Jim Muir p.3. Events in South, Begin, US blocked Israeli intervention, commando raids
- ↑ Middle East International No 149, 8 مئی 1981; John Bulloch pp.6-7. Rafael Eitan
- ↑ Middle East International No 151, 5 جون 1981; John Cooley p.2. “factions slaughtering each other”..
- ↑ Middle East International No 147, 10 اپریل 1981; Jim Muir p.2. fighting in Baalbek
- ↑ Middle East International No 148, 24 اپریل 1981; Jim Muir p.3. Sidon atrocity
- ↑ Middle East International No 149, 8 مئی 1981; John Bulloch pp.6-7. Bashir Gemayil
- ↑ Middle East International No 149, 8 مئی 1981; Jim Muir p.2. No record of number of Syrians killed in helicopters
- ↑ Middle East International No 151, 5 جون 1981; Jim Muir pp.2-3. Damour
- ↑ Middle East International No 153, 5 جولائی 1981; Jim Muir pp.4-5
- ↑ Smith, op. cit., p. 377.
- ↑ Smith, op. cit., p. 378.
- ↑ "United Nations Security Council Resolution 508", Jewish Virtual Library
- ↑ "United Nations Security Council Resolution 509", Global Policy Forum
- ↑ "United Nations Security Council Draft Resolution of 8 جون 1982 (Spain). United Nations. Archived 25 دسمبر 2005 at the وے بیک مشین.
- ↑ New York Times, 27 جون 1982, cited in Chomsky, op. cit., p. 198
- ↑ "Ronald Reagan on War & Peace". Ontheissues.org. http://www.ontheissues.org/Celeb/Ronald_Reagan_War_+_Peace.htm. Retrieved on 23 فروری 2012.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ "Obituary: Elie Hobeika | World news | The Guardian | Mostyn, Trevor, Friday 25 جنوری 2002". guardian.co.uk. 25 جنوری 2002. https://www.theguardian.com/world/2002/jan/25/israelandthepalestinians.lebanon. Retrieved on 16 اگست 2015.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Chomsky, op. cit., 406.
- ↑ "Israel and South Lebanon." Washington Report on Middle East Affairs. 5 مارچ 1984. p. 3.
- ↑ Geraghty, Timothy J. 2009. Peacekeepers at War: Beirut 1983—The Marine Commander Tells His Story, with forward from Alfred M. Gray Jr. Potomac Books. ISBN [[Special:BookSources/978-1-59797-425-7. pp. 64–72.
- ↑ Weekly Standard 25 نومبر 2013 secret history Hezbollah Archived 2015-09-07 at the وے بیک مشین
- ↑ Middle East International No 499, 28 اپریل 1995; Publishers Lord Mayhew, Dennis Walters MP; Fida Nasrallah p.20
- ↑ Young, Michael. 7 فروری 2004. "Remembering the uprising of Feb. 6, 1984." The Daily Star.
- ↑ (Fisk, 609)
- ↑ Middle East International No 257, 23 اگست 1985; Jim Muir pp. 6–7.
- ↑ Middle East International No 258, 13 ستمبر 1985; Jim Muir pp. 8–9.
- ↑ Middle East International No 259, 27 ستمبر 1985; Jim Muir pp. 7–8.
- ↑ Middle East International No 260, 11 اکتوبر 1985; Jim Muir p. 11.
- ↑ Middle East International No 268, 7 فروری 1986; Jim Muir p. 6.
- ↑ Middle East International No 284, 2 مئی 1986; Jim Muir pp. 13–14.
- ↑ "Doctrine, Dreams Drive Saddam Hussein", Washington Post, 12 اگست 1990
- ↑ Middle East International No 369, 16 فروری 1990; No 370 2nd مارچ 1990; No 371, 16 مارچ 1990; Jim Muir pp.5-6; pp.6-8; pp.9-10
- ↑ (Harris, p. 260)
- ↑ Baroudi and Tabar 2009
- ↑ The New York Times (2012). "After 2 Decades, Scars of Lebanon's Civil War Block Path to Dialogue".
- ↑ Middle East International No 361, 20 اکتوبر 1989; G.H. Jansen p.4
- ↑ "Lebanon (Civil War 1975–1991)", GlobalSecurity.org
- ↑ "The Rageh Omaar Report", Lebanon: What lies beneath, Al Jazeera, 2010
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ "Festival de Cannes: Out of Life". http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/74/year/1991.html. Retrieved on 9 اگست 2009.
- ↑ "The Road to Peace: Paintings in Times of War, 1975–1991". Beirut Art Center. 2009. https://web.archive.org/web/20111024213906/http://beirutartcenter.org/exhibitions.php?exhibid=34&statusid=3. Retrieved on 20 جنوری 2012.
- ↑ Weissberg, Jay (2021-03-01). "'Memory Box' Review: A Collection of Family Artifacts Spark Links to the Past" (in en-US). https://variety.com/2021/film/reviews/memory-box-review-a-collection-of-family-artifacts-spark-links-to-the-past-1234917422/. Retrieved on 2021-03-23.
- Pages using multiple image with auto scaled images
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- ویکیپیڈیا مضامین مع LCCN شناخت کنندگان
- سپاہ پاسداران انقلاب اسلامی
- تنظیم آزادی فلسطین
- شام دیاں جنگاں
- اسرائیل دیاں جنگاں
- ایران دیاں جنگاں
- لبنان دیاں جنگاں
- نسلی بنیاد اُتے خانہ جنگیاں
- شیعہ سنی فرقہ وارانہ تشدد
- خانہ جنگیاں بعد ۱۹۴۵ء
- ایشیا وچ خانہ جنگیاں
- ۱۹۹۰ء دی دہائی دے تنازعات
- ۱۹۸۰ء دی دہائی دے تنازعات
- ۱۹۷۰ء دی دہائی دے تنازعات
- لبنان وچ ۱۹۹۰ء دی دہائی
- لبنان وچ ۱۹۸۰ء دی دہائی
- لبنان وچ ۱۹۷۰ء دی دہائی
- لبنانی خانہ جنگی
- غیر نظر ثانی شدہ تراجم اُتے مشتمل صفحات
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- خطاهای یادکرد: تاریخ