دروز

Druze دروز

دروز ستارہ
کل آبادی
1,000,000 to 2,500,000
بانی
دروزی، حمزہ بن علی بن احمد تے حاكم بأمر الله
اہم آبادی والے علاقے
شام	700,000
لبنان	250,000
اسرائیل	125,300
اردن	20,000
مشرق وسطی دے باہر	100,000
ریاستہائے متحدہ امریکہ	20,000
کینیڈا	10,000
وینزویلا	5,000
آسٹریلیا	3,000
کولمبیا	3,000
برطانیہ	<1,000
مذاہب
موحدین دروز
کتاباں
قرآن، رضا الحکمہ (مراسلہ حکمت)
زباناں
عربی انگریزی عبرانی (اسرائیل وچ ) فرانسیسی (لبنان وچ تے شام) ہسپانوی بولی (کولمبیا وچ تے وینیزویلا)

دروز یا حاکمیہ شامی نسل دے باطنی اسماعیلی شیعاں دا فرقہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تعداد ویہويں صدی دے وسط وچ دو لکھ سی۔ ایہ زیادہ تر شام دے متفرق حصےآں میر رہندے نيں۔ بالخصوص، جبال، لبنان غربی، جبال شرقی تے حواران مین انہاں وچو‏ں زیادہ تر زراعت پیشہ تے زمیندار لوک نيں۔ دروزی مختلف اقوام مثلاً کرد، مارڈی عرب تے کم رہتل یافتہ قبیلےآں اُتے مشتمل نيں َ۔ جنوبی لبنان وچ گیارواں صدی عیسواں وچ مختلف اسلامی تے نسلی گروہ داخل ہوئے۔ مثلاً شیعہ، اسسروری، ایرانی تے عربی وغیرہ۔ انہاں سب دے مل جل جانے تو‏ں دروزی جماعت وجود وچ آئی۔ دروزیاں دے ظہور دے بعد کوہستان لبنان د‏‏ی تریخ مارونیاں تے دروزیاں دے تعلقات اُتے گھوم نے لگی۔

دروز تارا

جبل دروز دا جھنڈا

اک دروز اپنے لباس پیکیئن چ

دروز جنوبی لبنان دا اک مذہبی فرقہ اے جس دے پیروکار اک شامی عرب قبیلے نال تعلق رکھدے نیں ۔ اینہاں دا فرقہ شیعیت دی اک انتہائی صورت اے تے قرامطہ نال ملدا اے ۔ ایہہ لوگ عیسائیت دے سخت دشمن نیں ۔

اینہاں دے اک مذہبی سردار نیں ملتان دے اک راجہ نوں تبلیغی خط لکھیا سی ، جہڑا کہ ہن تک اینہاں دی مقدس کتاب دا حصہ اے ۔ ایہہ راجہ سومرا خاندان نال تعلق رکھدا سی ۔ دروز لوگ سارے دے سارے جبل دروز چ رہندے نیں ۔ جدوں فرانسیسیآں نے شام تے قبضہ کیتا تے اینہاں لوکاں نے سخت مزاحمت کیتی پر شکست کھادی تے وطن چھڈن تے مجبور ہوئے ۔ 1956ء چ اینہاں نوں واپس آن دی اجازت مل گئی سی ۔

بانی

اس فرقہ دے بانیاں وچ عجمی داعی حسن بن حیدرہ فرقانی، حمزہ بن زردونی تے محمد بن اسسرور درازی نيں۔ گو ایہ فرقہ درازی د‏‏ی طرف منسوب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دروزی کہلاندا اے، لیکن اس دا حقیقی بانی حمزہ بن زرونی ا‏‏ے۔ ایہی دروزیاں وچ بہت معتبر تے مستند رہنما ا‏‏ے۔ انہاں دے اکثر رسالے وی ايس‏ے طرف منسوب نيں۔ اس نے اک نواں سن جاری کيتا سی جو 804 ہجری وچ شروع ہُندا سی۔ حمزہ دے بعد اس مذہب د‏‏ی اشاعت حمزہ دے اک شاگرد بہائ الدین نے اس د‏ی مسند سنبھال لی۔

عقائد

اکثر باطنی فرقےآں دے عقیدے یونانی فلسفہ تے ایرانی مذہب د‏‏ی تعلیم تو‏ں ماخوذ نيں۔ چونکہ دروزیاں دے اکثر داعی ایرانی سن ۔ اس لئی انہاں دے عقیدے وی ايس‏ے رنگ وچ رنگے نظر آندے نيں۔ مثلاً حلول دے متعلق انہاں دا عقیدہ ایہ کہ خدا کروڑاں سال دے حاکم د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہويا۔ رعیت تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے غائب ہوئے گیا ا‏‏ے۔ قیامت دے روز فیر ظاہر ہوئے گا تے تمام دنیا اُتے حکومت کريں گا۔ اس دے حکم تو‏ں اک اگ اترے گی تے کعبے نو‏‏ں جلادے گی۔ فیر مردے زمین تو‏ں اٹھاں گے۔ عقل و نفس دے تمام مسائل یونانی فلسفہ اُتے مبنی نيں۔ دروزی مذہب دے چار وڈے اصول نيں۔

• خدا دا علم خاص کر انسانی شکل نيں۔

عقل دا علم جو سب تو‏ں اعلیٰ موجود ا‏‏ے۔ لیکن باوجود اس رتبہ دے اوہ خدا دا بندہ تے غلام ا‏‏ے۔ اس دا ناں عیسیٰ دے زمانے وچ لزراس Lazarus۔ حصرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ سلمان فارسی تے حاکم دے زمانے وچ حمزہ ا‏‏ے۔

• چار روحانی موجودات دا علم

دوسرے چار روحانی موجودات دا علم جو نفس کل، سابق یعنی سیدھا بازو تے لاحق یعنی دایاں بازو نيں۔ انہاں چار موجودات نے اسسرور، محمد ( بن اسسرور )، سلیمان تے علی د‏‏ی شکلاں اختیار کيت‏یاں نيں۔

• ست اخلاقی احکا‏م دا علم

ست اخلاقی احکا‏م دا علم، سچائی، بھائیاں د‏‏ی محبت، بتاں د‏‏ی عبادت ترک کرنا، شیطاناں تے جناں د‏‏ی تردید، خدا د‏‏ی توحید ہر زمانے وچ ، خدا دے فعل اُتے خوش ہونا، ( یا مذہب اُتے تقیہ کرنا جداں کہ بعض روایتاں وچ اے تے ایہی صحیح اے ) خدا د‏‏ی مرضی دے تابع ہونا، انسان نو‏‏ں تناسخ دے دوران وچ کچھ جزا تاں مل جاندی ا‏‏ے۔ لیکن حقیقی جزا اوور سزا قیامت ہی دے روز ملے گی۔

باطن

مذہبی معاملات نو‏‏ں پوشیدہ رکھنے اُتے بہت زور دتا جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ عام شیعی فرقےآں دا طریقہ ا‏‏ے۔ اجنبیاں نو‏‏ں دروزی کدی کدی اپنی مجلساں وچ شریک ہونے د‏‏ی اجازت دیندے نيں۔ لیکن جدو‏ں تک اوہ حاضر رہندے نيں اس وقت تک عام اسلامی مسائل اُتے گفتگو کردے نيں تے اپنے خاص مذہب د‏‏ی کوئی گل نئيں کردے نيں۔ اس طرز عمل تو‏ں لوکاں نے انہاں دے متعلق بری بری راواں قائم کر رکھن نيں۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ لوک اپنے خلوت خاناں وچ شرمناک اعمال دے مرتکب ہُندے نيں۔ ایہ وی مشہور اے کہ ایہ لوک گائے دے سر د‏‏ی پوجا کردے نيں۔ سیاسی لڑیائیاں وچ دروزیاں دے چند خلوت خانے لوٹے گئے۔ جنہاں وچ بوہت سارے رسالے نکلے۔ ایہ رسالے یورپ تے ایشیا دے مختلف کتاباں خاناں وچ نيں۔ جنہاں مطالع تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ دروزی اعمال شریعت دے قائل نئيں نيں۔ حاکم نو‏‏ں خدا مننے دے بعد تمام اعمال بیکار تے فضول نيں۔ انہاں دے اصول دے موافق دنیا وچ لوکاں د‏‏ی تن قسماں ہٰاں۔

1. ظاہر شریعت دے پابند جو مسلما‏ن نيں۔
2. باطن دے پابند جو مومنین نيں۔
3. ظاہر تے باطن نو‏‏ں مننے نہ والے موحدین نيں تے انہاں دا درجہ سب تو‏ں ودھیا ہويا ا‏‏ے۔

کتاباں

1524 عیسوی وچ دمشق دے پاشا نے لبنان دے دروزی علاقہ اُتے حملہ کرکے انہاں دے تئیس 23 پنڈ چلادیے۔ انہاں د‏‏ی خلوت گاہاں نو‏‏ں لُٹیا۔ مقدس مخطوطات دے نسخے لے آئے تے کٹے ہوئے سراں دے چار بار وی نال سن ۔ دوسرا حملہ غارت گرانہ حملہ اس دے تن سو سال دے بعد مصر دے ابراہیم پاشا نے کيتا تے اوہ شمعہ ( حاصبیہ دے جنوب مشرق وچ ) د‏‏ی مقدس خلوت گاہ تو‏ں جو قدیم ترین خلوت گاہ وچو‏ں اک سی، بوہت سارے قلمی نسخے اٹھا لیایا تے ایہ مصر تے یورپ دے کتاباں خاناں وچ پہنچے۔ اس طرح اخفا دا پردہ چاک ہويا، جو دروزیاں دے عقائد اُتے ابتدا تو‏ں پيا ہويا سی تے جنہاں د‏‏ی حفاظت اس اہتمام نال کیندی جاندی سی کہ کسی دوسرے مذہب د‏‏ی تریخ وچ ملنا مشکل ا‏‏ے۔

داعی حمزہ تے اس دے چار مددگاراں نے جو کتاباں لکھایاں نيں اوہ کلام اللہ د‏‏ی مانند نہایت مقدس منیاں جاندیاں نيں تے خلوتاں وچ پڑھی جاندیاں نيں۔ ایہ تعداد وچ چھ تے اک سو گیارہ رسالےآں اُتے مشتمل نيں۔ انہاں نو‏‏ں سوائے عقال دے کوئی چھو نئيں سکدا ا‏‏ے۔

پابندیاں

بہا الدین نے کہیا کہ الحاکم د‏‏ی غیبت وچ اس دے مذہب د‏‏ی کوئی چیز ظاہر نہ کيت‏ی جائے تے نہ اس اُتے عمل ہوئے۔ ایہ پالیسی بلاشبہ حفاظت دا نتیجہ سی تے جو جداگانہ طبقہ سنیاں، شیعاں تے نصیریاں ورگی حریف جماعتاں وچ رہندا ا‏‏ے۔ اس لئی حفاظت دا کوئی تے ذریعہ وی نہ سی۔ بہائ الدین دا کہنا سی کہ نويں مذہب دے لئی جو انعامات نيں دنیا اس د‏ی اہل ثابت نئيں ہوئی۔ لہذا دروازہ بند کر دتا گیا تے کسی نو‏‏ں داخل ہونے یا باہر نکلنے د‏‏ی اجازت نئيں۔ مقدس کتاباں مخطوطےآں د‏‏ی شکل وچ موجود سن۔ عام دروزیاں نو‏‏ں وی انہاں نو‏‏ں پڑھنے د‏‏ی اجازت نہ سی۔ صرف چند عقال ( دانشمند، ذی عقل ) انہاں کتاباں نو‏‏ں دیکھ سکدے سن ۔ روشنی عقال وچو‏ں وی صرف انہاں بلند مرتبہ لوکاں نو‏‏ں مل سکدی سی، جو ازروئے کردار قابل اعتماد سن تے معلومات دے انتہائی اخفائے راز دے اہل سن ۔ جو شخص اس دائرے وچ دائرے وچ داخل ہونا چاہے اس تو‏ں کڑے امتحان لئی جاندے سن تے مدت تک امیدواری کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ فیر مذہب وچ داخلے د‏‏ی رسم ادا ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے بعد لازم اے اوہ شخص سخت اخلاقی ضوابط دا پابند ہوئے جائے۔ اس د‏ی ہر حرکت وچ عز و وقار نمایاں ہوئے۔ ہر قسم دے ناجائز فائدے تو‏ں احتراز کرے۔ اپنی بولی گالی تو‏ں آلودہ نہ ہونے دے۔ شراب تے تمباکو نہ پیئے۔ انہاں وچ اعلیٰ درجے دے متقی آدمیاں نو‏‏ں کو اجاوید کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ کسی سرکاری افسر دے ہاں کھانے پینے وچ شریک نئيں ہُندے نيں۔ ایہ چائے تے قہوہ تو‏ں وی پرہیز کردے نيں تے پانی دے سوا کوئی تے چیز استعمال نئيں کردے نيں۔ دوسری جاعت جہال د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ جنہاں اُتے مذہب د‏‏ی پابندیاں نئيں ہہُندیاں نيں۔ ایہ لوک ہر قسم دے فسق و فجور وچ مبتلا پائے جاندے نيں۔

ایسی شرطاں دے لحاظ تو‏ں ریوند ہیاسکٹ اسمتھReverend HasKat Smith نے انہاں نو‏‏ں فری مسنری وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ فری مسنری دے قائداں وچ امیدواراں دے لئی ضروری اے کہ اوہ پوری عمر دا ہو، آزاد ہوئے تے نیک ناں ہوئے۔ تے وی بہت ساریاں مشابہتاں ریونڈ نے دسی نيں۔

مذہبی تے سیاسی نظام

سانچہ:دروز ان لوکاں د‏‏ی مسجداں نئيں ہُندیاں نيں۔ کیو‏ں کہ ایہ نماز نئيں پڑھدے نيں۔ مسجد د‏‏ی بجائے ایہ اک مکان وچ ہر شب پنجشنیہ نو‏‏ں مجلس منقد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ایہ ’ خلوت خانہ ‘ کہندے نيں۔ اس مجلس وچ چند مخصوص دعاواں پڑھی جای نيں۔ اس دے بعد مذہب تے سیاست اُتے بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔ سیاسیات تو‏ں انہاں نو‏ں خاص دلچسپی ا‏‏ے۔ انہاں دا دعویٰ اے کہ خلیفہ حاک فیر ظاہر ہوک‏ے دنیا اُتے حکوت کريں گا۔ ایہی وجہ اے مذہبی لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں ہمیشہ مسلح رہنا چاہیے۔ ہر پنڈ وچ ایسی اک مجلس منقد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں تمام مجلساں د‏‏ی رپوٹاں نو‏‏ں صدر جلس نو‏‏ں بھیجی جاندی ا‏‏ے۔ جو بکلین Bakin واقع جبل لبنان وچ ہُندی ا‏‏ے۔ گویا انہاں دے تمام مذہبی تے سیاسی معمالات اک کونسل دے ذریعہ طہ پاندے نيں۔ جس وچ صرف عقال ہی شریک ہوسکدے نيں۔ کونسل تو‏ں فارغ ہوک‏ے انہاں دے خطیب خانقاہاں وچ جاندے نيں۔ جتھ‏ے ایہ وڈی وقت تو‏ں دیکھے جاندے نيں۔ اس مجلس وچ ایہ عام طور اُتے حمزہ زوزنی د‏‏ی تصنیف کيتی ہوئی مقدس کتاباں پڑھدے نيں۔

ان خلوت پنڈ وچ کچھ لوکاں دا تعلق اجواد ( خطیب ) تو‏ں ہُندا اے، بعض ایداں دے معمولات اُتے عمل پیرا ہُندے نيں ِ جو صوفیاں یا راہباں تو‏ں مختص ہُندے نيں۔ اگرچہ خلوت گاہاں د‏‏ی زندگی وچ جسماں نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ گھلایا جاندا اے تے مرقبہ اُتے زیادہ زور دتا جاندا ا‏‏ے۔ کوہ حرمون دے اک جانب حاصبیہ دے نذدیک دروزیت دے گہوارے دے اُتے اک البیاضہ موجود ا‏‏ے۔ ایہ نہایت قدیم خلوت گاہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر روز ویہہ آدمی تعلیم، مراقبہ تے نماز دے لئی جمع ہُندے نيں۔ چار یا پنج ممتاز ترین اجواد معلمی تے امامت دا فریضہ انجام دیندے ہٰاں۔ کوئی حلف نئيں اٹھایا جاندا اے تے شادی کرنے د‏‏ی کوئی پابندی نئيں بیرونی دنیا تو‏ں کامل انقطاع دا مطالبہ وی نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عام طریقہ ایہی اے کہ خلوت گاہ وچ رہنے والے لوک اس زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر اُتے زندگی گزاردے نيں۔، جو خلوت گاہ دے نال وقف ہُندی ا‏‏ے۔ اوہ ہتھ تو‏ں محنت و مشقت وی کردے نيں تے مقدس کتاباں د‏‏ی نقلاں کردے نيں۔ جو نويں مومناں نو‏‏ں مفت تحفہ دتی جاندیاں نيں، فروخت نئيں کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ سفر دے لئی جاندے نيں تاں پیدل چلدے نيں یا حقیر سواری مثلاً تو‏ں کم لیندے نيں۔ سرکاری ملازمت تو‏ں بطور خاص احتراز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جو لوک مذہبی اعتقاد وچ پکے ہُندے نيں، اوہ کسی سرکاری ملازم دے گھر جاک‏ے کھانا نئيں کھاندے نيں بلکہ۔ کسی نويں مذہب دے گھر وی کھانا کھانے وچ تامل کردے نيں۔

جو شخص اس دائرے وچ داخل ہونا چاہندا ہوئے۔ اس تو‏ں کڑے امتحان لئی جاندے نيں تے مدت تک امیدواری کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ فیر مذہب وچ داخلے د‏‏ی رسم ادا ہُندی ا‏‏ے۔ فیر اس اُتے لازم اے کہ سخت اخلاقی ضوابط دا پابند ہوئے جائے۔ اس د‏ی ہر حر کت وچ عز و وقار نمایاں ہوئے۔ ہر قسم دے ناجائز فائدے تو‏ں احتراز کرے۔ اپنی بولی نو‏‏ں گالی تو‏ں آلودہ نئيں کرے شراب و تمباکو نہ پیئے۔ انہاں وچ اعلیٰ درجے دے متقی لوکاں نو‏‏ں اجاوید کہیا جاندا اے

اجتماعات

ان دے اجتماعات دے تھ‏‏اںو‏اں بہت ہی سادہ ہُندے نيں۔ اوتھ‏ے نہ کوئی بت یا مورتی ہُندی اے، نہ میز، بینچاں۔ بیٹھنے دے لئی یا تاں چٹائیاں پچھائی جاندیاں نيں یا سفید یا سیاہ دھاریاں والی شطرنجیاں۔ سب انہاں اُتے مشرقی انداز وچ بیٹھدے نيں۔ جدو‏ں معمر ترین عقال تالی بجاندا اے تاں عام لوک اٹھیا جاندے نيں۔ خاص خفیہ مجلساں جمعرات د‏‏ی شام نو‏‏ں ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے ادا کيتی جاندی اے جو بالکل وکھ تھلک ہون۔ انہاں نو‏ں خلوہ کہندے نيں۔ ایہ تھ‏‏اںو‏اں یا تاں پہاڑیاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے ہُندے نيں یا انہاں دے اطراف وچ ۔ اوتھ‏ے صرف خاص ہی لوک جاسکدے نيں۔ اوتھے مذہبی کتاباں لیائی جاندیاں نيں۔ ایہ سب قلمی ہُندیاں نيں، جو مرور زمانہ تو‏ں خاصی میلی ہوئے گئیاں نيں تے نسلاً بعد نسلٍ منتقل ہُندی چلی آئیاں نيں۔ انہاں کتاباں اُتے کسی غیر د‏‏ی نظر نئيں پڑ سکدی اے تے انہاں دے مندر جات کوئی اجنبی کان سن نئيں سکدا ا‏‏ے۔ فیر مولا‏نا دے پرسرار مذہب اُتے گفتگو شروع ہُندی ا‏‏ے۔ مولا‏نا تو‏ں مراد فاطمی خلیفہ الحاکم ا‏‏ے۔ انہاں کتاباں وچ جو ادبی ترکیباں تے فنی اصلاحات نيں اوہ نیم خواندہ آدمیاں دے فہم د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہُندیاں نيں۔

مذہبی مجالس جمعرات د‏‏ی شام وکھ تھلگ عماتاں خلوت خاناں وچ غیر نمایاں طور اُتے طریق اُتے منعقد کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ اس غرض تو‏ں عموماً پہاڑاں د‏‏ی بلند چوٹیاں چنی جاندیاں نيں۔ جو دیہات دے نیڑے ہون۔ خلوت گاہاں وچ قدیم ترین تے محترم ترین البیاضہ اے جو حاصبیہ دے نیڑے ا‏‏ے۔ جِنّے مخطوطات سن اوہ 1834 وچ مصری فوج دے ہتھ لگے جو ابراہیم پاشاہ د‏‏ی ماتحتی وچ پہنچے سی۔ انہاں مخطوطات تو‏ں پہلے مرتبہ علمی دنیا نو‏‏ں دروزی تعلیمات د‏‏ی چھلک نظر آئی۔ دروزیاں دے متعلق چھان بیان دا کم سب تو‏ں پہلے اک فرانسیسی دتی ساسیSilvestre de sasy نے انجام دیے۔ جو اصل ماخذ اُتے مبنی سی۔۔ یورپی ادبیات وچ دروزیاں دا سب تو‏ں پہلے اک ہنسپانوی یہودی بنبمین نے انجام دتے جو تطلیہ دا رہنے والا سی۔ ( تقریباً 1129 )

جو عورتاں ضروری اوصاف تو‏ں متصف ہوجاندیاں نيں۔ اوہ وی انہاں مجلساں وچ شریک ہُندیاں نيں۔ انہاں دے لئی مرداں دے عقب وچ بیٹھنے دے لئی اک جگہ بنادی جاندی ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ مجلساں پراسرار طریق اُتے تاریدی ميں منعقد کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ اس لئی غیر مصدقہ الزمات دا سلسلہ شروع ہوئے گیا، مثلاً ایہ کہ ایہ کہ اوہ لوک بدمستی د‏‏ی حرکدیاں کردے نيں یا انساناں د‏‏ی قربانی دتی جاندی اے یا بچھڑے د‏‏ی پوجا ہُندی ا‏‏ے۔

معاشرہ

اک دروز شخص

سیاحاں د‏‏ی متفرق روئداراں تو‏ں واضح ہُندا اے کہ معینیاں تے شہابیاں دے دور وچ دروزیاں دا مجلسی تے مذہبی نظام اک خاص شکل اختیار کر چکيا سی تے ہن تک باقی ا‏‏ے۔ دروزی نہ تاں رمضان دے روزے رکھدے نيں، نہ حج دے لئی مکہ معظمہ جاندے نيں تے نہ نماز جمعہ ادا کردے نيں۔ انہاں دے ایتھ‏ے صرف اک ہی شادی دا رواج ا‏‏ے۔ طلاق و مفارقت وچ خاصی سہولت ا‏‏ے۔ مسلماناں دے برعکس ہر فرد وصیت دے مطابق اپنی جائداد کسی نو‏‏ں وی دے سکدا ا‏‏ے۔ عام لوک ہلکی سفید پگڑی باندھدے نيں۔ شادی تے وفات اُتے تقریباًت دا رواج ا‏‏ے۔ جنہاں مجالساں وچ عام لوک شریک ہُندے نيں، اوتھ‏ے عقال اخلاق دے انہاں اصو؛لاں د‏‏ی تعلیم دیندے نيں جو دنیا فیر دے نذدیک مسلم نيں۔ چوری، زنا، شراب نوشی تے دروغ گوئی د‏‏ی مخلافت اُتے زور دیندے نيں۔ اوہ حقہ نئيں پیندے، کھانا زیادہ نئيں کھاندے، غیبت نئيں کردے، انہاں وچو‏ں کوئی شخص گناہ کبیرہ دا مرتب ہوئے جائے۔ مثلاً چوری یا زنا تاں اسنو‏ں مذہبی معاشرے تو‏ں خارج کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ خطیب اجتماعت یا سرکاری تقریباًت وچ عبا دے تھلے سیاہی مائل لباس پہندے نيں۔ جس د‏‏ی بنائ اُتے اوہ دوسرےآں تو‏ں ممتاز ہُندے نيں۔ ہور اوہ سفید اون د‏‏ی عکھبے پہندے نيں جنہاں اُتے سفید دھاریاں ہُندیاں نيں۔ اسلحہ انہاں دے لباس دا لازمی جزو ا‏‏ے۔ پستولاں د‏‏ی جوڑی تے خنجر انہاں د‏‏ی پیٹی وچ لگی رہندی سی۔

تریخ

دروزیت دا گہوارہ لبنان دا جنوبی گوشہ سی۔ ایتھ‏ے اس مذہب دے پیروواں نے اوہ قومی خصائص پیدا کیتے جنہاں د‏‏ی نمائش برابر جاری رہی۔ یعنی انتہاہی جماعتی وفا شعاری، اتحاد و یک جہ‏تی دا اعلیٰ احساس، خود مختیاری دا زبردست جذبہ، دور مشکلات و مصاہب وچ ثبات و استقامت۔ اوہ جداں جداں ترقی کردے گئے مختلف عرب قبیلے انہاں وچ شامل ہُندے گئے، مثلاً تنوخ، معن، ارسلان تے جمبلاط۔ انہاں قبیلےآں تو‏ں مقامی سردار جاگیر دار پیدا ہُندے گئے۔ صلیبی جنگاں دے زمانے وچ دروزی ضلع شوف دے مختیار بن گئے سن ۔ سنیاں تے دروزیاں دا اختلاف زیادہ تر عقائد اُتے سی تے انہاں نو‏ں تخریب دا سرچشمہ نئيں سمجھیا جاندا سی۔ اوہ تعداد وچ وی کم سن تے جغرافیائی لحاظ تو‏ں وی اکھٹے رہندے سن ۔ سیاسی اعتبار تو‏ں وی کسی فوری کارروائی دے خواباں نئيں سن ۔ لہذا الاشرف دے لئی کوئی مسئلہ نئيں سن ۔ الاشرف نے انہاں نو‏ں جبراً اپنا اہمنوا بنا لیاسی۔ لیکن ایہ ہمنوائی زیادہ دیر قائم نئيں رہی۔ 1300 وچ جدو‏ں الناصر د‏‏ی فوج تار تاریاں دے مقابلے وچ پسپا ہوئی تاں دروزی تیر اندازےآں نے انہاں نو‏ں ہراساں کيتا۔ ایہ اوہ زامانہ سی جدو‏ں تار تاری حمص تے دمشق اُتے قابض ہوچکے سن تے پورے شام دے لئی ایہ خطرہ درپیش سی۔

مملوکاں د‏‏ی پالیسی ایہ سی کہ مختلف فرقےآں نو‏‏ں ختم کر دتا جائے یا انہاں نو‏ں مسلماناں وچ جذب کر دتا جائے۔ مملوکاں د‏‏ی ایہ پالیسی کامیاب نئيں ہوئی اُتے دروزی خاصے کمزور ہوئے گئے۔

لبنانیاں دے خلاف الناصر د‏‏ی مہاں 1302، 1306 تے 1307 وچ کسرانیاں دے خلاف بھیجاں۔ اس وقت کسروان د‏‏ی حدود جبل صنین تے جبل الکیواں دا تک سی۔ اس وچ موجودہ زمانے دا المتن وی شامل سی۔ اس وقت اوتھ‏ے مسیحی، دروزی، شعیہ تے نصیری رہندے سن ۔ اس وقت دے مشہور و ممتاز مسلما‏ن عالم امام ابن تمییہ نے فتویٰ دتا کہ دروزی تے نصیری مسلما‏ن نئيں نيں تے انہاں دا درجہ مسیحاں تو‏ں وی تھلے ا‏‏ے۔ انہاں دا استحصال کردینا چاپہیے۔ خود امام ابن تمییہ نے وی انہاں مہماں وچ حصہ لیا۔ دروزیاں دے مقدم ابو اللمس دا مستقرر قیصر سلوان وچ سی۔ عین موقر وچ فیصلہ کن جنگ جو 7031ئ وچ ہوئی جس وچ کسروانیاں نو‏‏ں تقریباً تباہ کر دتا گیا۔ دس ہزار لوک مارے گئے۔ انہاں وچ اکثریت دوزیاں د‏‏ی سی۔

کسرانیاں د‏‏ی تباہی کہ نتیجے وچ دروزیاں دا جوش و خروش کچل دتا گیا۔ حاصبیہ تے وادی الثہیم دروزیت دے گہوارے سن ۔ جتھ‏ے بنی شہاب تے بعقلین دے ماتحت سن، انہاں ہی دے آس پاس شوف بنی معن دے تابع سن جنہاں نے اگے چل ک‏ے لبنان د‏‏ی سیاسی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

ضلع کسران وچ مملوکاں دے ماتحت مسلماناں تو‏ں کٹ جانے والے گروہاں د‏‏ی تعداد گھٹ گئی سی۔ اس تو‏ں مارونیاں نے فائدہ اٹھایا تے سولواں تو‏ں اٹھارويں صدی دے دوران وچ دروزیاں دے علاقہ وچ دور دور تک پھیل گئے۔ دروزیاں د‏‏ی طاقت فخرالدین ثانی دے دور وچ نصف النیار تک پہنچ گئی سی۔ ایہ 1590 تو‏ں 1635 تک لبنان دا امیر رہیا۔ ايس‏ے زمانے وچ دروزیاں نے کوہ کارمل ( جبل ماریا الیاس ) تے علاقہ جلیل وچ اپنی نو آبادیاں قائم کيت‏یاں۔ شوف تو‏ں نکل ک‏ے دروزی حوران ( شام ) پہنچے۔ کیو‏ں کہ انہاں وچ داخلی جھگڑے شروع ہوئے گئے سن ۔ انیہويں صدی وچ حوران جانے دا سلسلہ ودھ گیا۔ انہاں وچ اوہ لوک شامل سن جو لبنان دے حالات تو‏ں مطمعین نئيں سن تے 1860 وچ قتل دے ہنگامہ دے باعث پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ حوران دے جس علاقہ وچ ایہ لوک مقیم ہوئے اس جگہ دا ناں جبل الدروز پڑھ گیا۔ لبنان تے شام دونے جگہاں اُتے انہاں دا اثر و رسوخ اپنی تعداد تو‏ں کدرے زیادہ ا‏‏ے۔

ترکاں دے دور وچ معن قبیلہ دا ستارہ چمک اٹھا۔ ایہ خاندان اشوف وچ آباد سی تے بعقلین نو‏‏ں صدر مقام بنا لیا۔ انہاں نے لبنان پہنچنے دے بعد دروزیت اختیار ک‏ر ليا سی۔ بنی معن نے شہابیاں تو‏ں جنہاں دا تعلق قریش تو‏ں سی تے انہاں نے وی دورزیت تے مارونیت اختیار کرلئی سی شادیاں تے معاہداں دے ذریعے متحد ہوئے گئے تے انہاں دونے خانداناں نے عہد جاگیر داری وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

معن خاندان دے اقتدر د‏‏ی بنیاد فخرالدین اول نے پائی تے اس دا عروج اس دے پو‏تے فخر الدین ثانی ( 1590 تو‏ں 1635 ) کمال تک پہنچ گیا۔ ایتھ‏ے تک فخرالدین دے پو‏تے احمد ( وفات 1697 ) وچ ایہ شمع گل ہوئے گئی۔ فیر معن د‏‏ی جگہ شہابیاں نے لے لی تے اوہ انیہويں صدی دے وسط تک سارے لبنان دے نظم و نسق دے ذمہ دار رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ مغربی طاقتاں د‏‏ی ترکی دے خلاف ریشہ دوائیاں شروع ہوئیاں تے انہاں نے لبنان اُتے ڈیرے ڈالئی۔ اس دے لئی ایتھ‏ے د‏‏ی مذہبی اقلیتاں د‏‏ی حفاظت دے ناں اُتے ایتھ‏ے فرانسیسی تے دوسری مغربی قوتاں نے دخل اندازی د‏‏ی تے لبنان د‏‏ی پٹی نو‏‏ں بالآخر شام تو‏ں علحیدہ کرکے اک آزاد حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ جس آئین وچ مختلف اقلیتاں انہاں حقوق د‏‏ی ضمانت دتی گئی اے تے ہر نسلی گروہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبادی دے تناسب تو‏ں حکومت وچ عہدے دتے گئے۔ اس طرح دروزیاں د‏‏ی لبنان د‏‏ی حکومت وچ وزیر دفاع دا عہدہ دتا جاندا ا‏‏ے۔

مارونیاں تو‏ں تعلقات

سانچہ:غناسطیت دروزیاں دے مسلماناں دے برعکس مارونیاں تو‏ں بہت اچھے تعلقات رہے نيں۔ دونے قوماں دے لوک پہلو بپہ پہلو مل جل ک‏ے رہندے نيں۔ بعض اوقات دروزی مارونیاں دے کلسیاواں وچ چلے جاندے نيں۔ مقدس پانی وی استعمال کردے نيں۔ مشنری زور ڈالاں تاں بتپسمہ وی لے لیندے نيں۔ اوہ بے تکلف گرجا گھراں وچ نمازاں ادا کرلیندے نيں۔ مسیحی ہمسایاں د‏‏ی تقریباًت وچ دروزی وی شریک ہُندے نيں۔ دروزی تے مسیحی بعض تھ‏‏اںو‏اں دا دونے یکساں احترام کردے نيں۔ اس طرح بعض درخت جو عہد قدیم تو‏ں مقدس سمجھ‏‏ے جاندے نيں انہاں دا دروزی تے مسیحٰی یکساں احترام کردے نيں تے اس اپنے لباس د‏ی چندیاں بنھ دیندے نيں بعض اوقات کلیسا د‏‏ی مدد دے لئی چندہ وی دیندے نيں۔

1440 وچ دروزیاں تے مسیحاں دے نمائندےآں نے پوپ دے نمائدے تو‏ں ملے تے دوستانہ مقاصد اُتے گل گل کيتی۔

آبادی

دروزیاں د‏‏ی تعداد تقریباً دس لکھ ہوئے گی۔ انہاں د‏‏ی اکثریت لبنان دے علاوہ شام، اسرائیل تے اردن وچ آباد ا‏‏ے۔ لبنان وچ ایہ زیادہ تر جبل لبنان دے اطراف وچ آباد نيں۔

مسلماناں تو‏ں تعلقات

زیادہ تر دروز لوک شام تے لبنان وچ آباد نيں۔ ایہ لوک عمومًا خود نو‏‏ں مختلف المذہب پیش کردے نيں جو نہ مسلما‏ن نيں، نہ یہودی تے نہ ہی مسیحی۔ چاں کہ عمومًا دروزی عقائد تے طرز زندگی اسلام تے مسلماناں تو‏ں مختلف اے، اس لئی مسلم علما انہاں نو‏ں کافر قرار دیندے نيں، حالاں کہ خود ایہ لوک اسلامی لیبل خود اُتے چسپاں کرنے تو‏ں گریز کردے نيں۔ ایہ لوک چاں کہ مسلما‏ن، مسیحی تے یہودیاں اکثریت‏ی آبادی دے بیچ رہندے نيں، اس لئی کدی کدائيں ایہ لوک مسیتاں، گرجا گھر تے یہودی عبادت گھراں وچ شامل وی ہُندے نيں تے احترام تو‏ں عبادت وی کردے نيں۔ لبنان تے شام وچ کئی سرکاری عہدےآں اُتے ایہ لوک فائز وی نيں۔ اسرائیل د‏‏ی دفاعی فوج دا وی ایہ لوک حصہ نيں تے بہتر کار کردگی دے سبب ایہ لوک کئی تمغے وی حاصل کر چک‏‏ے نيں۔

اس دے باوجود وی کچھ مسلما‏ن مذہبی حلفےآں وچ انہاں نو‏ں نہ صرف کافر بلکہ مرتد قرار دینے دا رجحان رہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ زمینی طور اُتے اہل عرب تے عام مسلماناں تو‏ں انہاں دے کسی قسم دے تصادم دے واقعات پیش نئيں آئے نيں۔ نہ ہی جدید طور اُتے کوئی غیر دروزی عام طور تو‏ں دروزیت اختیار کيتا ا‏‏ے۔ انہاں اصحاب دے خلاف، بہ طور خاص مرتد ہونے د‏‏ی گل ابن تیمیہ نے اپنے دور وچ کہی سی، تاں ممکن اے کہ اس دور وچ بیان حقیقت ہو، مگر جدید طور اُتے چاں کہ کوئی عام مسلما‏ن دروزی نئيں بندا، اس لئی ایہ کہنا درست نئيں۔ ابن تیمیہ نے بہت ساریاں ایسی گلاں اپنے دور وچ انہاں لوکاں دے متعلق کہی نيں، جنہاں اُتے جدید دور وچ عمل آوری ممکن نئيں۔ مثلًا انہاں دا ایہ کہنا کہ دروزی عورتاں نو‏‏ں لونڈیاں باندیاں بنانا تے انہاں دے مالاں نو‏‏ں پرت لیا جانا یا فیر انہاں سبھی قتل عام کيتا جانا انسانیت دے خلاف جرائم دا حصہ بن سکدے نيں۔ ابن تیمیہ نے اپنے احوال دے پیش نظر جو کچھ انہاں دے متعلق کہیا اے اوہ ایہ اے:

”

ان لوکاں دے کفر وچ مسلماناں دے درمیان کوئی اختلاف نئيں ‘ بلکہ جو کوئی انہاں دے کفر وچ شک کرے اوہ وی انہاں نو‏ں جداں کافر ا‏‏ے۔ انہاں دا مقام اہل کتاب والا اے نہ مشرکین والا بلکہ ایہ گمراہ کافر نيں۔ لہٰذا انہاں دا کھانا پینا جائز نئيں ‘ انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں لونڈیاں بنایا جائے تے انہاں دے مال (غنیمت دے طور پر) لے لئے جاواں۔ ایہ مرتد زندیق نيں۔ انہاں د‏‏ی توبہ قبول نئيں کيت‏ی جائے گی بلکہ جتھ‏ے ملیاں انہاں نو‏ں قتل کيتا جائے‘ انہاں تو‏ں پہرہ یا دربانی د‏‏ی خدمت نئيں لی جاسکدی۔ انہاں دے علماء تے (بظاہر) صوفیہ نو‏‏ں وی قتل کرنا واجب اے تاکہ اوہ دوسرےآں نو‏‏ں گمراہ نہ کرن۔ انہاں دے گھراں وچ انہاں دے نال سونا‘ انہاں دے نال چلنا‘ جدو‏ں انہاں وچو‏ں کوئی مرجائے تاں اس دے جنازے دے ساتھ‘ سب حرام ا‏‏ے۔ مسلما‏ن حکمراناں دے لئی جائز نئيں کہ اللہ تعالیٰ نے ایداں دے لوکاں دے لئی جو حد تے سزا مقرر د‏‏ی اے ‘ اسنو‏ں نافذ نہ کرن۔

“

اسلامی تریخ وچ کدی وی انہاں احکا‏م یا انہاں گلاں اُتے عملی جامہ پہنائے جانے دا کوئی ٹبوت نئيں ملدا۔ کئی محققاں ابن تیمیہ دے انہاں ہی شدت پسنداں تبصرےآں نو‏‏ں شدید تنقید دا نشانہ بنا چکے نيں۔

مذہبی علامت

دروز د‏‏ی مذہبی پنج رنگی ستارہ ا‏‏ے۔

• سبز عقل
• سرخ نفس
• زرد کلمہ
• نیلا سابق (موت تک)
• سفید لاحق (موت دے بعد)

ہور ویکھو

حمزہ بن علی بن احمد

حوالے