ابو الحسن اشعری

ابو الحسن اشعری

کوائف
مکمل نام	علی بن اسماعیل بن اسحاق اشعری
لقب/کنیت	ابو الحسن
تاریخ ولادت	۲۶۰ہ ق (بصرہ)
آبائی شہر	بصرہ
تاریخ وفات	۳۲۴ہ ق
مدفن	بغداد
علمی معلومات
تالیفات	الابانہ عن اصول الدیانۃ،رسالۃ الایمان،...
خدمات

ابو الحسن علی بن اسماعیل بن اسحاق اشعری (۲۶۰-۳۲۴ ھ/۸۷۴-۹۳۶ ع)، متکلم تے کلام اسلامی دے اک مکتب دا بانی ا‏‏ے۔ اس دے پیروکار اشاعرہ کہلاندے نيں۔ اوہ ابو موسی اشعری دی نسل تو‏ں سی ۔ ابو الحسن اشعری بصرہ وچ پیدا ہويا تے اوتھے معتزلی ابو علی جبائی (متوفا ۳۰۳ ھ) دے درس علم کلام وچ گیا۔ اسی طرح اوہ شافعی فقیہ ابو اسحاق مروزی (متوفا۳۴۰ ھ) دے درس وچ حاضر ہُندا سی ۔

ابو الحسن اشعری عباسی دور دے مشہور مسلما‏ن عالم دین تے علم کلام دے بانی سن ۔ 873ء وچ بصرہ وچ پیدا ہوئے۔ چالیس برس تک معتزلی عقائد دے حامی رہ‏‏ے۔ فیر مسئلہ تقدیر دے بارے وچ معتزلہ تو‏ں اختلاف ہو گیا۔ تے اس دے خلاف کئی کتاباں لکھياں۔ اسلام دے علمی عروج دے زمانے وچ فلسفے دے دو مکاتب فکر نو‏‏ں وڈی شہرت حاصل ہوئی۔ اک مکت‏‏ب فکر معتزلہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ دوسرا اشاعرہ یا اشعرئیین دے ناں توں۔ آخرالذکر مکت‏‏ب فکر اپنے بانی ابوالحسن اشعری د‏‏ی طرف منسوب ا‏‏ے۔ اشعری نے تقریباً اپنی تمام لکھتاں وچ معتزلہ دا جواب دتا اے تے انہاں دے دلائل نو‏‏ں بے بنیاد ثابت کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دیاں لکھتاں بے شمار سن مگر بیشتر ضائع ہوگئياں۔

ابو الحسن اشعری دی زندگی دا اہ‏م ترین موڑ اس وچ فکری تے عقیدتی تحول دا آنا سی ۔ کیونکہ اشعری ۴۰ سال تک مذہب اعتزال اُتے باقی رہیا تے اپنے استاد ابو علی جبائی تو‏ں کافی نزدیک سی لیکن پھر اک عمومی مجمع وچ اس نے معتزلی مکتب تو‏ں جدائی دا اعلان کیتا تے اک نويں مکتب اشعری دی بنیاد پائی۔

سوانح حیات

ابو الحسن علی بن اسماعیل بن اسحاق اشعری ابو موسی اشعری دے پوتاں وچو‏ں سی تے علم کلام وچ اشعری مکتب دا بانی ا‏‏ے۔ اوہ ۲۶۰ وچ بصرہ وچ پیدا ہويا۔ جوانی دے دوران ابو علی جبائی دے درس وچ حاضر ہُندا لہذا فکری اعتبار تو‏ں معتزلہ (اصول مذہب) عقائد دا پابند سی تے ۴۰ سال تک اسی مسلک اُتے باقی رہیا ایتھ‏ے تک کہ اس فکر تو‏ں جدائی دا اظہار کیتا۔ اس نے کلامی مسلک وچ تبدیلی دے بعد مکتب اشعری دی بنیاد رکھی تے پھر اپنے جدید اعتقاد دے نال مکتب معتزلی دے خلاف اٹح کھڑا ہويا۔ ۳۲۴ھ ق نو‏‏ں بغداد وچ فوت ہويا۔ اوہ کرخ تے باب بصرہ دے درمیان دفن ہويا۔

معتزلی مکتب نو‏‏ں چھڈنا

اشعری دے معتزلی مکتب چھوڑنے دے بارے وچ مختلف روایات نقل ہوئیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں قدیمی ترین مصدر و مآخذ ابن ندیم ا‏‏ے۔ اس دے مطابق ابو الحسن اشعری اک جمعہ دی رات بصرے دی جامع مسجد وچ گیا جتھ‏ے اس نے معتزلی مکتب تو‏ں برات دا اعلان کیتا تے کہیا کہ اوہ معتزلی مکتب نو‏‏ں رسوا کرے گا۔ ابن عساکر نے اس طرح نقل کیتا:ابو الحسن اشعری نے مسجد وچ اعلان کیتا دلائل عقلی دے ذریعے حقیقت تک رسائی حاصل نئيں کر سکا بلکہ ہدایت الہی، کتاب تے سنت دا دوبارہ مطالعہ کرنے تو‏ں اس اُتے پہلے عقائد دا بطلان آشکار ہويا۔ اشعری دی فکری تبدیلی دے اسباب دے متعلق وی گوناگاں روایات نقل ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں خواب تے الہام وی مذکور نيں۔

کلامی نظریات

معرفت ضروری و اکتسابی

ابو الحسن اشعری معرفت انسانی دی دو اقسام بیان کردا اے:

• اکتسابی معرفت: اوہ علم اے جو عقلی تفکر تے استدلال دے ذریعے حاصل ہُندا ا‏‏ے۔
• ضروری معرفت: ہر اوہ شناخت اے جو غیر نظری طریقے تو‏ں حاصل ہو چاہے اوہ حس دے ذریعے حاصل ہو یا بدایہی علم تے اوہ شناخت اے جو خبر موثق دے ذریعے حاصل ہوئے۔

اشعری دے عقیدے دے مطابق خدا دی شناخت و معرفت ہر انسان اُتے واجب ا‏‏ے۔ اوہ ایسی معرفت ہو جو انسان نو‏‏ں تعبد خدا تک پہنچائے ہور ایہ معرفت اکتسابی اے اس دا حصول نظر و استدلال دے علاوہ کسی تے چیز تو‏ں نہ کیتا جائے، اسی وجہ تو‏ں اس دے نزدیک معرفت خدا وچ تقلید جائز نئيں ا‏‏ے۔

وجوب شناخت خدا

اشعری دا معتزلہ تو‏ں اصلی فرق ایہ اے کہ اوہ پہلے واجب دا سبب یعنی خدا دی معرفت عقلی دے وجوب دا سبب دلائل نقلیہ نو‏‏ں قرار دیندا اے ؛اس معنا وچ کہ انسان حکم عقل دی وجہ تو‏ں نئيں بلکہ حکم شرع دی وجہ تو‏ں مکلف اے کہ اوہ عقل دے ذریعے خدا دی معرفت حاصل کرے کیونکہ (اوہدی نگاہ وچ ) عقل وچ اس گل کيتی صلاحیت نئيں کہ شائستگی نئيں اے کہ اوہ ایہ کہ‏ے : خدا دے مقابلے وچ انسان کسی چیز دا مکلف اے یا نئيں۔

حسن و قبح شرعی

حسن و قبح شرعی دے نام دی اصل تو‏ں اشعری پہچانا جاندا ا‏‏ے۔ اشعری مکتب نظری تے عملی احکم دے درمیان عقل دا قائل اے تے انہاں دے نزدیک عقل دا دائرہ کار صرف نظری احکم نيں۔ لہذا انہاں دے نزدیک افعال دے نیک و بد دے متعلق عقل کسی قسم دا کوئی حکم نئيں لگیا سکدت‏ی۔ پس اسی وجہ تو‏ں عقل دے ذریعے وجوب یا حرمت دا حکم نئيں سمجھیا جا سکدا بلکہ کسی وی چیز دے وجوب یا حرمت دا بیان صرف خدا ہی کر سکدا ا‏‏ے۔

موثق اخبار دے ذریعے شناخت

اشعری اعتقادات وچ موثق اخبار دے ذریعے حاصل ہونے والی شناخت حسی طریقے تو‏ں حاصل ہونے والی شناخت دی مانند بدایہی شناخت ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے جس طرح حس دے ذریعے حاصل ہونے والی معلومات وچ کسی قسم دے شک دی کوئی گنجائش نئيں ہُندی تے اوہ اپنے دلائل وچ انہاں معلومات نو‏‏ں استعمال کردا ا‏‏ے۔ اسی طرح معتبر اخبار تو‏ں حاصل ہونے والی معلومات وی ہور حسی شناخت دے حکم وچ ہُندی ا‏‏ے۔ اب پیغمبر الہی نے سانو‏ں خبر دتی اے کہ جے اسيں اوہدی دعوت تے اوہدی نشانیاں وچ فکر نئيں کرن گے تو عذاب الہی تو‏ں دو چار ہو نگے۔ انسان رسول خدا دی راستگوئی دے بارے وچ جو شناخت تے علم رکھدے نيں، اوہ علم تے شناخت رسول اللہ دی علامات وچ فکر تے سوچ و بچار کرنے نو‏‏ں انہاں اُتے واجب کردی اے تے اس فکر کرنے دے نتیجے وچ انسان غیب اُتے ایمان لیائے گا تے شرعی احکم دے مقابلے وچ کسی بحث و تکرار دے بغیر اپنا سر تسلیم کر لے گا۔ تکلیف انسان در دیدگاہ اشعری، این‌ گونہ آغاز می‌شود.

حاضر تو‏ں غائب اُتے استدلال کرنا

ابوالحسن اشعری دے نزدیک عقائد دینی وچ عقلی استدلال کرنا حاضر تے موجود دے ذریعے غائب اُتے استدلال کرنے دی مانند ا‏‏ے۔ یعنی عقلی استدلال وچ انسان محسوس امور تے اس جہان تو‏ں مربوط احکم نو‏‏ں جہان دے غیر معلوم موارد دی طرف سرایت دیندا ا‏‏ے۔ البتہ اشعری قیاس دی حجیت نو‏‏ں قبول کردا اے، اپنے براہین و دلائل وچ بعض عقلی مفاہیم نو‏‏ں استعمال کردا اے تے عقلی نتائج نو‏‏ں نصوص دینی دے ملتزم ہونے وچ رکاوٹ نئيں سمجھدا لیکن عقل دے وسیع دائرہ کار نو‏‏ں محدود سمجھدا ا‏‏ے۔ اوہدی رائے دے مطابق اوہ مقامات جتھ‏ے احکم عقلی اس گل دا موجب بنے نيں کہ معتزلہ نے نصوص دینی وچ تاویل دا سہارا لیا ایہ اوہ مقامات نيں جتھ‏ے عقل کوئی اعتبار نئيں رکھدی ا‏‏ے۔ اسدے باوجود، بعض موارد وچ کلامی آرا دے منطقی لوازمات دے قائل ہونے دی وجہ تو‏ں اوہ اصحاب حدیث دے عقیدے تو‏ں جدا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ خصوصیت اسنو‏ں اکثر اصحاب حدیث تے عقل پسند (عقلی رجحان رکھنے والےآں) دے درمیان قرار دیندی ا‏‏ے۔

عقائد و نظریات

خدا تے صفات خدا

اشعری وجود خدا دے اثبات دے لئی برہان اتقان صنع تو‏ں استفادہ کردا ا‏‏ے۔ برہان اتقان صنع دی جزو کہ جو مستقیم طور اُتے جہان دے مخلوق ہونے نو‏‏ں ثابت کردی اے، اشعری اس دے نال اک تے برہان لاندا اے کہ جس دا نتیجہ جہان دے حادث ہونے نو‏‏ں ثابت کردا ا‏‏ے۔ خدا دی توحید دے اثبات دے لئی اشعری برہان تمانع ذکر کردا ا‏‏ے۔ اوہ خدا دے لئی ست ذا‏تی صفات شمار کردا اے تے معتقد اے کہ ہور تمام صفات الہی انہی ست صفات دی طرف لوٹتی نيں: عالم، قادر، حیّ، مرید، متکلم، سمیع و بصیر.

قرآن تے کلام الہی

اشعری اصحاب حدیث دی مانند کلام خدا نو‏‏ں قدیم تے اوہدی ذات دے نال قائم سمجھدا ا‏‏ے۔ اس دے عقیدے دے مطابق کلام تے علم، خدا دی صفت حیات دے لوازمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کلام خدا اوہدی حیات دی مانند ازلی ا‏‏ے۔ اشعری دا کلام نفسی‌ دا نظریہ صفات ذا‏تی وچو‏ں ہر اک دی وحدت اُتے تاکید دے نتایج وچو‏ں ا‏‏ے۔ اوہ اس نظریے وچ کلام الہی دے قدیم ہونے (کلام نفسی) تے قرآن دے درمیان فرق کردا ا‏‏ے۔ اوہدی نظر وچ قرآن اجزا اُتے مشتمل اک ایسی کتاب اے کہ جو حروف تے کلمات تو‏ں تشکیل پائی اے تے اوہ ازلی نئيں ہو سکدی ا‏‏ے۔ اشعری قرآن نو‏‏ں کلام قدیم الہی دا ترجمہ سمجھدا اے جو رسول اللہ دی بولی مبارک اُتے جاری ہويا ا‏‏ے۔ اشعری نے تاریخ خلق قرآن تے دشوار مسئلہ دی صورت نو‏‏ں اس طرح تبدیل کیتا: قرآن دے مخلوق نہ ہونے دے بارے وچ اصحاب حدیث تے اہل سنت جو کچھ کہندے نيں اوہ کلام نفسی اُتے صادق آندا ا‏‏ے۔ ٌَِْٔؐ

رؤیت خداوند

اشعری نظریے دی بنیاد اُتے جے نصوص دینی توحید دے مبانی دے نال متعارض نہ ہاں تو انہاں نو‏ں تاویل نئيں کرنا چاہئے لہذا اس وجہ تو‏ں اوہ معتقد اے:

قرآن دی شہادت تے گواہی دی وجہ تو‏ں مومنین خدا نو‏‏ں اسی ظاہری اکھاں دے ذریعے دیکھ سکن گے۔ اشعری نے اس مسئلے دے بارے وچ تن کتاباں تے اک رسالہ لکھیا ا‏‏ے۔

انسان دے ارادے تے کسب دا نظریہ

انسان دے اختیار تے اسکا خدا دی وسیع قدرت دے نال تعلق دا مسئلہ اشعری کلام دے نمایاں ترین مسائل وچو‏ں ا‏‏ے۔ اشعری نظریہ کسب (بعد وچ اس دے پیروکاراں نے اسنو‏ں ہور تفصیل تو‏ں بیان کیتا) دے ذریعے اک ہی وقت وچ خدا دی قدرت واسعہ تے ارادے دے عقیدے دے نال نال انسان دے ارادے نو‏‏ں بیان کرنے دی کوشش کردا اے کہ جس دے زریعے اوہ تکلیف تے ثواب و عقاب دی اصل نو‏‏ں معنا بخشتا ا‏‏ے۔ اشعری نے کسب تے اکتساب نو‏‏ں جس معنا وچ استعمال کیتا اے اوہ استعمال اس تو‏ں پہلے وی موجود سی ۔ معتزلیاں وچو‏ں دو شخصیتاں: ضرار تے نجّار دی طرف اس استعمال دی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ لیکن اس نظریے نو‏‏ں ثابت کرنے تے تبیین کرنے وچ اشعری دا نمایاں سہم ا‏‏ے۔ اسی وجہ تو‏ں کسب و اکتساب دا نظریہ اشعری دے مخصوص نظریات وچو‏ں شمار کرنا چاہئے۔

عدل الہی

اشعری عدل الہی دے متعلق معتزلہ تو‏ں جداگانہ نظریہ رکھدا ا‏‏ے۔ عدل دے بارے وچ اوہدی ایہ نظر کلام دے ہور ابواب وچ گہرے اثرات رکھدا ا‏‏ے۔ اوہدی نظر وچ خدا دے افعال سراسر عدل و حکمت اُتے مشتمل نيں لیکن انہاں افعال دے عادلانہ تے حکیمانہ ہونے دا ملاک و معیار صرف ذات باری تعالی تو‏ں انہاں دا صادر ہونا ا‏‏ے۔ یعنی جے کسی فعل خدا نو‏‏ں عدل سمجھیا جاندا اے اوہ انسانی معیاراں اُتے نئيں اے بلکہ ہر اوہ عمل جو خدا تو‏ں صادر ہو اوہ عین عدل اے تے اوہی عدل دا ملاک تے معیار ا‏‏ے۔ دوسرے الفاظ وچ ایويں کدرے کہ ہر اس عمل نو‏‏ں خلاف عدل تے ظلم سمجھیا جائے گا جو حدود الہی تو‏ں باہر ہو گا تے کوئی حقیقت خدا تو‏ں بالاتر موجود نئيں اے تے نہ ہی خدا دے لئی کسی حد و مرز نو‏‏ں وضع کیتا جا سکدا اے لہذا اس بنا اُتے جو عمل وی خدا تو‏ں صادر ہو گا اوہ عین عدل ہوئے گا۔

ایمان

ایمان دے بارے وچ اشعری دی نگاہ مجموعی طور اُتے اہل سنت و الجماعت دے نزدیک ا‏‏ے۔ اشعری دے نزدیک وحدانیت خدا دی تصدیق ایمان اے تے اوہ ارزش عمل نو‏‏ں ایمان دے مفہوم تو‏ں خارج سمجھدا ا‏‏ے۔ اس نظریے دی دلیل ایہ اے:

کتاب الہی وچ کلمات اگرچہ اصطلاحی معنا وچ ہی استعمال ہوئے ہاں لیکن الفاظ دا لغوی معنا ہر حال وچ اصطلاحی معنا وچ محفوظ رہندا اے ؛ اس بنا اُتے ایمان دے تحقق دے لئی اس دا لغوی معنا یعنی تصدیق کافی ا‏‏ے۔ لیکن حقیقت ایمان اک قلبی امر اے تے زبانی اقرار قلبی اقرار دے نال نہ ہو تو ایہ حقیقی ایمان نئيں اے اگرچہ فقہی تے ظاہری احکم اس اُتے صادق آندے نيں۔ اسی طرح زبانی انکار جے قلبی انکار دے نال نہ ہو تو اسنو‏ں حقیقی کفر نئيں سمجھیا جائے گا۔

امامت

ابن فورک دے مطابق اشعری حسن و قبح شرعی دی اصل نو‏‏ں ماننے دی وجہ تو‏ں امامت دے عقلی لحاظ تو‏ں لازم ہونے دا انکار کردا اے تے اوہ معتقد اے کہ خدا اُتے واجب نئيں اے کہ اوہ انبیا نو‏‏ں بھیجے۔اس بنا اُتے جو امامت دے بارے وچ جو احکم شارع نے وضع کیتے نيں صرف اوہی نيں ہور امامت دے متعلق ہور کوئی ذمہ داریاں نئيں سونپی گئياں کہ جنہاں نو‏ں اوہ انجام دے۔ اوہ معتقد اے کہ رسول خدا دے بعد کسی وی مخصوص شخص دی امامت دے لئی کوئی نص موجود نئيں اے تے خلفائے راشدہ وچو‏ں ہر اک دا انتخاب اہل و عقد دے ذریعے انجام پایا تے اہل و عقد دے منتخب خلیفہ کہ جو اشعری عقیدے دے مطابق اہل زمان وچ افضل اے، دی اطاعت، بیعت کر لینے دے بعد سب اُتے واجب ا‏‏ے۔

خلقت تے جہان ہستی

اشعری دی طرف تو‏ں عقائد اہل سنت نو‏‏ں عقلانیت دے پیرائے وچ بیان کرنے دے پیش نظر کلام اسلامی وچ جہان دے متعلق ابحاث وچ اس دا کافی حصہ اے جس طرح تو‏ں معتزلہ دے علم کلام وچ اس بحث نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ اشاعرہ خدا دی قدرت مطلقہ تے اس جہان ہستی وچ ہر نويں پیدا ہونے والی چیز وچ خدا دی موجودیت دی بہت زیادہ تاکید کردے نيں۔ اس اعتبار تو‏ں اوہ حدوث جتھ‏ے تے جہان وچ خدا دی بلا واسطہ فاعلیت دے اثبات دے لئی درج ذیل دو اصلاں دی طرف استناد کردے نيں البتہ ایہ دو اصلاں اشعریاں دے نال مخصوص نئيں نيں:

• اصل جوہر یا جزء لا یتجزأ: یعنی جہان نا قابل تجزیہ ذرات تو‏ں تشکیل ہويا ا‏‏ے۔
• ایہ قاعدہ کہ عَرَض صرف اک لحظہ دے لئی پائدار رہندا اے (العرض لا یبقی زمانین: عرض نو‏‏ں دو زماناں وچ بقا حاصل نئيں اے )

آثار

اشعری چند گنے چنے آثار باقی نيں۔ اس نے ۳۲۰ ھ ق کتاب العُمَد فی الرؤیۃ لکھی جس وچ اپنی تالیفات دی فہرست ذکر کيتی اے ۔انہاں وچو‏ں اکثر آثار دی فہرست ابن عساکر ذکر کيتی اے جو اشعری دی فہرست تو‏ں ہی لی گئی ا‏‏ے۔ ابن عساکر اس حصے نو‏‏ں طبقات المتکلمین دے مفقود حصے العمد تو‏ں عینا نقل کردا ا‏‏ے۔اشعری دے موجود آثار دے اسما درج ذیل نيں:

1. الابانۃ عن اصول الدیانۃ
2. اللمع فی الرد علی اہل الزیغ و البدع
3. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین
4. رسالۃ فی استحسان الخوض فی علم الکلام
5. رسالۃ کتب بہا إلی اہل الثغر، یا رسالۃ الثغر
6. رسالۃ الایمان

اشعری دے غیر موجود آثار درج ذیل نيں:

1. الجوابات فی الصفات
2. کتاب فی تفسیر القرآن، کہ جو بعد وچ المختزن دے نام تو‏ں مشہور ہوئی.
3. الفصول و الرد علی الملحدین و الخارجین عن الملۃ کالفلاسفۃ و الطبائعیین و الدہریین
4. کتاب فی الرد علی الفلاسفۃ
5. المسائل المنثورۃالبغدادیۃ

لکھتاں

آپ نے پہلی مرتبہ دلائل تو‏ں تے عقلی بنیاد اُتے اسلامی عقائد تے نظریات د‏‏ی صداقت ثابت د‏‏ی تے اک نويں علم د‏‏ی بنیاد پائی جو علم کلام کہلاندا ا‏‏ے۔ جس دا مقصد عقلی دلائل تو‏ں اسلام د‏‏ی سچائی ثابت کرنا ا‏‏ے۔ اوہ تقریباًً ڈھائی سو کتاباں دے مصنف سن جنہاں وچ اَلاِبَانہ عن اصول الدیانۃ، مقالات الاسلامیین تے کتاب اللمع فی الرد علی الزیع والبدع مشہور نيں۔ آخری کتاب دا ترجمہ 1953ء وچ انگریزی وچ شائع ہويا۔

تلامذہ

اشعری مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مبلغین وچ امام غزالی دا ناں سرفہرست ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• ابن عساکر علی، تبیین الکذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، تحقیق حسام الدین قدسی، دمشق ۱۳۴۷ق
• ابن جوزی عبدالرحمان، المنتظم، بیروت، ۱۳۵۹ق
• الذہبی شمس الدین، تہذیب سیر اعلام النبلاء، بیروت، ۱۴۱۲ق
• السبکی عبد الوہاب، طبقات الشافعیۃ الکبری، تحقیق محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاہرہ،
• الزرکلی خیر الدین، الاعلام، بیروت، ۲۰۰۲
• ابن‌ نديم، كتاب‌الفہرست، چاپ ايمن فؤاد سيد، لندن ۱۴۳۰/۲۰۰۹
• ابن فورک محمد، مجرد مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، تحقیق دانیل ژیمارہ، بیروت، ۱۹۸۷ع
• اشعری علی، الابانۃ عن اصول الدیانۃ، قاہرہ، ۱۳۴۸ق
• _______، اصول اہل السنۃ و الجماعۃ (رسالۃ النفر)، تحقیق محمد سید جلیند، ریاض، ۱۴۱۰ق
• _______، رسالۃ فی استحسان الخوض فی علم الکلام، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۰ق
• _______، اللمع، تحقیق جوزف مک کارتی، بیروت، ۱۹۵۳م
• _______، مقالات الاسلامیین، تحقیق ہلموت ریتر، بیروت، ۱۴۰۰ق
• بغدادی عبد القاہر، اصول الدین، استانبول، ۱۳۴۶ق
• _______، الفرق بین الفرق، تحقیق محمد زاہد کوثری، قاہرہ، ۱۳۶۷ق
• دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تہران: مرکز دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• شہرستانی عبد الکریم، الملل و النحل، تحقیق عبدالعزیز محمد وکیل، قاہرہ، ۱۳۸۷ق
• _______، نہایۃ الاقدام، تحقیق آلفرد گیوم، پاریس، ۱۹۳۴ ع
• نسفی میمون، تبصرۃالادلۃ، تحقیق کلود سلامۃ، دمشق۱۹۹۳
• Wolfson H. A., The Philosophy of the Kalam, Harvard, 1976

بیرونی رابط

مآخذ مقالہ: دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، مدخل اشعری