Jump to content

میثاق مدینہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

دُستورُ المَدینَۃ، صحیفۃ النبی یا میثاق مدینہ مسلماناں دے وچکار ہور مسلماناں تے یہودیاں دے باہمی روابط دے بارے وچ اک میثاق سی ۔ ایہ میثاق پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہ‏م اقدامات تو‏ں اک سی جو مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنے دے پہلے سال ہی طے پایا۔ اس معاہدے دے مطابق جنگ یا صلح دا اعلان کرنے تے مدینہ وچ ہونے والے اختلافات نو‏‏ں حل و فصل کرنے دا اختیار صرف تے صرف رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ا‏‏ے۔ اس میثاق وچ مسلماناں نو‏‏ں دشمناں دے مقابلے وچ متحد ہونے د‏‏ی وڈی تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

میثاق مدینہ دا متن پہلی مرتبہ کتاب سیرہ ابن ہشام وچ ابن اسحاق تو‏ں منقول ہويا ا‏‏ے۔ میثاق مدینہ د‏‏ی صحیح تریخ دا کوئی علم نئيں لیکن اس دے باوجود اکثر تاریخی مصادر وچ اوہدی تدوین د‏‏ی تریخ پنجواں یا اٹھواں مہینہ قرار دتا اے یعنی ہجرت دے پہلے سال وچ ۔ بعض محققین نے دستور المدینہ (میثاق مدینہ) د‏‏ی تدوین نو‏‏ں جنگ بدر دے بعد یعنی دوسری ہجری نو‏‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

اہمیت

[سودھو]

دُستورُ المدینہ[۱] جو صحیفۃ النبی،[۲] صحیفۃ المدینہ،[۳] پیمان مدینہ،[۴] یا مدینہ دا آئین[۵] جداں مختلف ناواں تو‏ں جانیا جاندا اے، رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہ‏م اقدامات وچو‏ں اک اے [۶]جس وچ اک طرف مسلما‏ن تے غیرمسلما‏ن دے باہمی رابطے نو‏‏ں نظم دتا گیا اے تاں دوسری طرف خود مسلماناں دے باہمی رابطے دے لئی وی قوانین بنائے گئے نيں؛[۷] اسی لئی میثاق مدینہ، اسلامی نويں ریاست دے داخلی تے بیرونی اصول دا دستور العمل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔[۸] اسلامی تعلیمات دے تحت باہمی اختلافات حل کرنے دے لئی ایہ میثاق اک پیشرفتہ معاہدہ جانیا جاندا اے جو معاشرے وچ پایدار صلح دا باعث بنا ا‏‏ے۔[۹]

بعض معاصر محققین تے مورخین نے میثاق مدینہ نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں صادر ہونے والی اہ‏م سند قرار دتا اے [۱۰] تے انہاں دا کہنا اے کہ ایہ مدینہ وچ اسلام دی تریخ دے ابتدائی دناں دے روابط د‏‏ی شناخت دے لئی اہ‏م ماخذ ا‏‏ے۔[۱۱]اس میثاق دے تحت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ وچ جنگ یا صلح دا اعلان کرنے تے اسی طرح تو‏ں اختلافات نو‏‏ں حل و فصل کرنے دا واحد ذریعہ بن گیے۔[۱۲]اس میثاق نے مسلماناں نو‏‏ں متحد کرنے دے علاوہ یہودیاں نو‏‏ں قریش تے ہور اسلام دشمناں د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں وی روک دتا۔[۱۳]

مضمون

[سودھو]

اس میثاق وچ مسلماناں دے باہمی روابط ہور مسلماناں تے یہودیاں دے درمیانی روابط دے بارے وچ موجود بعض موارد مندرجہ ذیل نيں:[۱۴]

  1. ایہ محمد پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں اک معاہدہ اے جو مسلماناں قریش تے اہل یثرب تے انہاں لوکاں دے وچکار اے جو انہاں دے تابع ہاں تے انہاں دے نال شامل ہوجان تے انہاں دے ہمراہ جنگ وچ حصہ لین۔[۱۵]
  2. ایہ مسلما‏ن دوسرے لوکاں دے مقابلے وچ اک امت نيں۔[۱۶]
  3. مہاجرین قریش اسلام تاں پہلے د‏‏ی طرح خون بہا دینگے تے مسلماناں وچ نیکی تے انصاف د‏‏ی رعایت کردے ہوئے قیدیاں نو‏‏ں رہیا کرن گے۔ قبیلہ بنی‌عوف، بنی‌حارث، بنی‌ساعدہ، بنی‌جشم، بنی‌نجار، بنی‌عمر بن عوف، بنی‌نبیت تے بنی‌اوس ماضی د‏‏ی طرح خون بہا دینگے تے ہر گروہ مسلماناں د‏‏ی طرح قیدیاں نو‏‏ں رہیا کرن گے۔[۱۶]
  4. اسلام دے پیروکاراں نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ خون بہا تے فدیہ د‏‏ی کثیر رقم نو‏‏ں ادا کرنے وچ کسی مسلما‏ن نو‏‏ں اکیلا نہ چھڈن۔[۱۶]
  5. تمام متقی مومن ہر اس مسلما‏ن دے مقابلے وچ کھڑے ہوجان جو ظلم کردا اے، یا زبردستی کوئی چیز اس تو‏ں لینا چاہندا اے، یا مومنین د‏‏ی صفاں وچ دشمنی تے تباہی پھیلانا چاہندا اے، اگرچہ انہاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔[۱۶]
  6. اللہ د‏‏ی پناہ سب دے لئی برابر اے تے فقیر مسلما‏ن کافراں نو‏‏ں پناہ دے سکدے نيں لیکن کسی نو‏‏ں ایہ حق نئيں اے کہ اوہ قریش تے انہاں دے ساتھیاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں پناہ دے۔ مومن، دشمن دے مقابلے وچ اک دوسرے دے مددگار نيں۔[۱۷]
  7. جب وی دلیل تو‏ں ثابت ہوجائے کہ کسی نے بےگناہ مومن نو‏‏ں قتل کیتا اے تاں اسنو‏ں قصاص کیتا جائے گا مگر ایہ کہ وارث خون بہا لینے اُتے راضی ہوجائے؛ تے تمام مومنین قاتل دے مخالف ہوجان تے اس دے خلاف اقدام کرن۔[۱۸]
  8. جدوں مسلما‏ن دشمن تو‏ں نبرد آزما ہون تاں یہودی وی مسلماناں دے نال جنگ دے اخراجات ادا کرن گے۔[۱۸]
  9. بنی‌عوف دے یہودی تے انہاں دے رشتہ دار مسلماناں دے نال نيں؛ یہودیاں دا اپنا دین تے مسلماناں دا اپنا دین اے ؛ لیکن جے کسی نے معاہدہ توڑ دتا تے گناہ دا راستہ انتخاب کیتا تاں اس دا نقصان اوہ تے اس دے گھر والےآں نو‏‏ں ہی ہوئے گا کسی ہور نو‏‏ں نئيں۔[۱۸] بنی‌نجار، بنی‌حارث، بنی‌ساعدہ، بنی‌جُشَم، بنی‌الأوس، بنی‌ثعلبہ تے بنی‌شطیبہ وی بنی عوف قبیلے د‏‏ی طرف نيں۔ ایہ واضح گل اے کہ معاہدے اُتے ثابت قدم رہنا یا عہدشکنی کرنا دونے برابر نئيں نيں۔ انہاں وچو‏ں کوئی وی محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت دے بغیر مدینہ تو‏ں باہر نئيں جاسکدا ا‏‏ے۔[۱۹]
  10. جنگاں دے اخراجات مسلماناں دے اخراجات مسلماناں اُتے تے یہودیاں دے اخراجات انہاں اُتے ہی ہونگے؛ تے طرفین وچو‏ں کوئی جے اس معاہدے وچ شریک کسی نال جنگ لڑے تاں دوسرا اوہدی مدد کرے۔ تے اسی طرح آپس وچ صداقت، نیکی تے نیک طلبی بغیر کسی عہد و پیمان دے استوار ہونا چاہیے۔[۱۷]
  11. ایہ گل طے شدہ اے کہ اس معاہدے تو‏ں کوئی ظالم یا عہدشکن، سزا تو‏ں محفوظ نئيں ہوئے گا۔ تے ایہ وی واضح اے کہ ظالم تے عہد شکن دے علاوہ جو وی مدینہ تو‏ں باہر چلا جائے یا جو مدینہ وچ رہے سب امان وچ نيں۔ اللہ تے محمد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم' پرہیزگاراں تے عہد اُتے ثابت قدم رہنے والےآں دے لئی پناہ گاہ نيں۔[۲۰]

سند تے مآخذ

[سودھو]

میثاق مدینہ دا پورا متن پہلی بار ابن ہشام[۲۱] نے ابن اسحاق (متوفی ۱۵۱ھ) تو‏ں سند حذف ک‏ر ک‏ے نقل کیتا اے فیر دوسرے مورخین جداں سہیلی،[۲۲] ابن سیدالناس[۲۳] تے ابن کثیر[۲۴] نے اسنو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔

ابوعبید تے ابن زَنْجُویہ نے وی میثاق مدینہ دا پورا متن نو‏‏ں سند دے نال ابن شہاب زُہری(متوفی 124ھ) تو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔[۲۵]

میثاق مدینہ دا متن جعلی ہونے دے احتمال نو‏‏ں رد کیتا گیا اے ؛ کیونکہ روش دے اعتبار تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوسرے خطوط تے پیغامات تو‏ں مشابہ ا‏‏ے۔[۲۶]

تدوین د‏‏ی تریخ

[سودھو]

میثاق مدینہ د‏‏ی تدوین د‏‏ی تریخ دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں؛ بہت سارے مصادر وچ تدوین د‏‏ی تریخ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدینہ آمد دے ابتدائی دن قرار دتا ا‏‏ے۔ دیاربکری نے تدوین د‏‏ی تریخ پنجويں ہجرت جدو‏ں کہ ابن ہشام نے ہجرت دا پنجواں یا آٹھواں مہینہ قرار دتا ا‏‏ے۔

بہت سارے تاریخی مصادر جداں؛ تریخ طبری، المغازی تے انساب الاشراف دے مطابق رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ وچ داخل ہُندے ہی اوتھ‏ے دے یہودیاں دے نال اک صلح نامہ لکھیا تے انہاں تو‏ں معاہدہ کیا[۲۷] بلاذری نے اس معاہدے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں جہاد دا حکم آنے تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں کسی جنگ دا اقدام کرنے تو‏ں پہلے قرار دتا ا‏‏ے۔[۲۸]

دیاربکری اپنی کتاب تریخ الخمیس وچ یہودیاں دے نال پیغمبر اکرمؐ دے معاہدے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ہجرت دا پنجواں مہینہ لکھیا ا‏‏ے۔[۲۹] ابن ہشام نے میثاق مدینہ دے بارے وچ مہاجرین تے انصار دے وچکار عقد اخوت قائم ہونے تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ ذکر کیتا اے ؛[۳۰]لہذا چونکہ عقد اخوت پنجويں[۳۱] یا اٹھويں مہینے وچ واقع ہويا اے [۳۲]اس تو‏ں میثاق مدینہ دے تدوین د‏‏ی احتمالی تریخ دا اندازہ لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔

اس دے باوجود بعض معاصر محققین نے میثاق مدینہ نو‏‏ں جنگ بدر دے بعد تو‏ں مربوط جانیا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں جنگ بدر وچ کامیابی ملنے اُتے مدینہ وچ معاشرتی اک حیثیت ملی سی؛ تے ایداں دے وقت وچ دستور المدینہ نو‏‏ں تحریر کرنے دا مقصد مدینہ وچ اس وقت دے یہودیاں د‏‏ی آئے روز مسلماناں دے خلاف انجام پانے والیاں کوششاں دا مقابلہ کرنا سی ۔[۳۳]

حوالے

[سودھو]
  1. صالح، «دراست: الصحیفۃ أو دستور المدینہ»؛ «نصوص سیاسیۃ: الصحیفۃ أو دستور المدینۃ».
  2. مراجعہ کرن: شاکر، «صحیفۃ النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی».
  3. مراجعہ کرن: «نداء عام: یوجہہ مکتب الدعایۃ للحج (عن صحیفۃ المدینۃ الغراء)»؛ الدغمی، «الأحکا‏م الفقہیۃ المتعلقۃ بالدولۃ والمواطنۃ من خلال صحیفۃ المدینۃ المنورۃ».
  4. مراجعہ کرن: پایندہ، «پیمان مدینہ»؛ بختیاری، «پیمان‌نامہ مدینہ، نمونہ‌ای تاریخی در زمینہ حل اختلاف».
  5. مراجعہ کرن: شاکر، «صحیفۃ النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»؛ واسعی، «پیشرفت مدنی در یونیورسٹی عہد نبوی».
  6. احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۲.
  7. بختیاری، «پیمان‌نامہ مدینہ، نمونہ‌ای تاریخی در زمینہ حل اختلاف»، ص۵۵.
  8. عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی، ج۵، ص۱۲۷، ۱۳۶.
  9. بختیاری، «پیمان‌نامہ مدینہ، نمونہ‌ای تاریخی در زمینہ حل اختلاف»، ص۵۵-۵۶.
  10. الحسنی، سیرۃ المصطفیٰ، ۱۹۷۵م، ص۲۸۰.
  11. علی، دولۃ الرسول(ص) فی المدینۃ، ۲۰۰۱م، ص۱۰۹؛ ملاح، حکومۃ الرسول(ص)، ۱۴۲۳ق، ص۵۷.
  12. ابن حمید، موسوعۃ نضرۃ النعیم، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۷۲.
  13. احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۳.
  14. احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹؛ ہور مراجعہ کرن: حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۱۱.
  15. حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
  16. ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ ۱۶.۳ حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
  17. ۱۷.۰ ۱۷.۱ حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۹.
  18. ۱۸.۰ ۱۸.۱ ۱۸.۲ حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸.
  19. حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸-۱۰۹.
  20. حمیداللہ، نامہ‌ہا و پیمانہای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۰.
  21. بیات، «وثاقت پیمان نامہ مدینہ»، ص۸۸-۸۹؛ ہور دیکھو: ابن ہشام، السیرۃ النبویۃ، بیروت، ج۲، ص۱۴۷-۱۵۰.
  22. سہیلی، الروض الانف، ۱۳۸۷-۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۴۰-۲۴۳.
  23. ابن سیدالناس، عیون‌الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۸-۳۲۰.
  24. ابن کثیر، السیرۃ النبویۃ، ۱۳۸۳-۱۳۸۶ھ، ج۲، ص۳۲۰-۳۲۳.
  25. ابوعبید، کتاب الاموال، 1408ھ، ص۲۶۰-۲۶۴؛ ابن زنجویہ، کتاب الاموال، 1406ھ، ج۲، ص۴۶۶-۴۷۰.
  26. عمری، السیرۃ النبویۃ الصحیحۃ، 1411ھ، ج۱، ص۲۷۵؛ معروف الحسنی، سیرۃ المصطفیٰ، 1975ء، ص۲۸۰.
  27. واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۱۷۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶-۲۰۰۰م، ج۱، ص۳۳۴؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۱۳ق، ص۱۷؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۷۹..
  28. بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶-۲۰۰۰م، ج۱، ص۳۳۴.
  29. دیاربکری، تریخ الخمیس، ۱۲۸۳ق، ج۱، ص۳۵۳.
  30. ابن ہشام، السیرۃ النبویۃ، بیروت، ج۲، ص۱۵۰.
  31. ابن قتیبہ دینوری، المعارف، ۱۹۶۰م، ص۱۵۲.
  32. مقریزی، امتاع الاسماع، قاہرہ، ج۱، ص۴۹.
  33. دوری، النظم الاسلامیۃ، ۲۰۰۸م، ص۲۱-۲۲؛ علی، «تنظیمات الرسول الاداریۃ فی المدینۃ»، ص۵۳، ۶۲.

مآخذ

[سودھو]
  • ابن حمید، صالح بن عبداللہ، و عبدالرحمن بن محمد بن ملوح، موسوعت نضرۃ النعیم فی مکارم اخلاق الرسول الکریم، جدہ، دار الوسیلۃ، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۶ء۔
  • ابن زنجویہ، حمید بن مخلد، کتاب الاموال، تحقیق شاکر ذیب فیاض، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶ء۔
  • ابن سیدالناس، محمد بن محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق محمد عید خطراوی و محیی الدین مستو، مدینہ، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲ء۔
  • ابن قتیبہ دینوری، عبداللہ بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عُکاشہ، قاہرہ، ۱۹۶۰ء۔
  • ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرۃ النبویۃ، تحقیق مصطفیٰ عبدالواحد، قاہرہ، ۱۳۸۳-۱۳۸۶ق/۱۹۶۴-۱۹۶۶م، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
  • ابن ہشام، عبدالملک، السیرۃ النبویۃ لابن ہشام، تحقیق مصطفیٰ سقا و ابراہیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، ج۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • ابوعبید، قاسم بن سلام، کتاب الاموال، تحقیق محمد خلیل ہراس، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸ء۔
  • احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول(ص): مصححۃ و منقحۃ و مزیدۃ، ج۳، تہران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ھ۔
  • بختیاری، شہلا، و زہرا نظرزادہ، «پیمان‌نامہ مدینہ: نمونہ‌ای تاریخی در زمینہ حل اختلاف»، در مجلہ اسلام دتی تریخ، ش۴۹، سال سیزدہم، بہار ۱۳۹۱شمسی ہجری۔
  • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶-۲۰۰۰ء۔
  • بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق دخویہ، لیدن، ۱۸۶۶م، افست فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳ء۔
  • بیات، علی، و قدریہ تاج‌بخش، «وثاقت پیمان‌نامہ مدینہ»، در مجلہ پژوہش دینی، ش۱۵، پاییز ۱۳۸۶شمسی ہجری۔
  • پایندہ، ابوالقاسم، «پیمان مدینہ»، در مجلہ معارف اسلامی، ش۲۹، شہریور ۱۳۵۷شمسی ہجری۔
  • الحسنی، ہاشم معروف، سیرۃ المصطفیٰ، قم، ۱۹۷۵ء۔
  • حمیداللہ، محمد، مجموعۃ الوثائق السیاسیۃ للعہد النبوی و الخلافۃ الراشدۃ، بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷ء۔
  • الدغمی، محمد راکان، «الأحکا‏م الفقہیۃ المتعلقۃ بالدولۃ و المواطنۃ من خلال صحیفۃ المدینۃ المنورۃ»، در مجلہ دراست، ش۳۰، سال ۲۰۰۳ء۔
  • دوری، عبدالعزیز، النظم الإسلامیۃ، بیروت، ۲۰۰۸ء۔
  • دیاربکری، حسین بن محمد، تریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاہرہ، ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م، افست بیروت، بی‌تا.
  • سہیلی، عبدالرحمان بن عبداللہ، الروض الانف فی شرح السیرۃ النبویۃ لابن ہشام، تحقیق عبدالرحمان وکیل، قاہرہ، ۱۳۸۷-۱۳۹۰ق/۱۹۶۷-۱۹۷۰ء۔
  • شاکر، محمدکاظم و محمدحسین لطفی، «صحیفۃ النبی(ص)؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»، در مجلہ کتاب قیم، ش۱، بہار ۱۳۹۰شمسی ہجری۔
  • صالح، علی، «دراست: الصحیفۃ أو دستور المدینۃ: التأسیس للعلاقۃ مع الأخر»، در مجلہ منہاج، ش۵۳، بہار ۱۴۳۰شمسی ہجری۔
  • طبری، محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، دار التراث، ۱۹۶۷م/۱۳۸۷ھ۔
  • عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم(ص)، قم، ۱۳۸۵شمسی ہجری۔
  • علی، صالح احمد، «تنظیمات الرسول الاداریۃ فی المدینۃ»، در مجلہ المجمع العلمی العراقی، ج۱۷، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹ء۔
  • علی، صالح احمد، دولۃ الرسول(ص) فی المدینۃ: دراسۃ فی تکونہا و تنظیمہا، بیروت، ۲۰۰۱ء۔
  • عمری، اکرم، السیرۃ النبویۃ الصحیحۃ، دوحہ، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱ء۔
  • مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، تحقیق محمود محمد شاکر، قاہرہ، لجنۃ التألیف و الترجمۃ و النشر، بی‌تا.
  • ملاح، ہاشم یحیی، حکومۃ الرسول(ص)، بغداد، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء۔
  • «نداء عام: یوجہہ مکتاباں الدعایۃ للحج (عن صحیفۃ المدینۃ الغراء)»، در مجلہ البصائر، ش۱۴۴، ۲۴ شوال ۱۳۵۷ھ۔
  • «نصوص سیاسیۃ: الصحیفۃ أو دستور المدینۃ»، در مجلہ قضایا اسلامیۃ معاصرۃ، ش۲، ۱۴۱۸ھ۔
  • واسعی، سید علیرضا، «پیشرفت مدنی در یونیورسٹی عہد نبوی»، در مجلہ پژوہشنامہ اسلام دتی تریخ، ش۱۲، زمستان ۱۳۹۲شمسی ہجری۔
  • واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶ء۔