Jump to content

محمد بن ادریس شافعی

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
(امام شافعی توں مڑجوڑ)
امام شافعی

عربی: محمد بن إدريس الشافعي

خطاطی وچ امام شافعی دا نام مع رضی اللہ عنہ دعا دے نال
ابو عبد الله، عالم العصر، ناصر الحديث، امام قريش، الإمام المجدد، فقيہ الملت[۱] ناصر السنہ، الامام العلم، حبر الامت [۲] امام المعظم، المجتہد المقدم [۳]
ولادت ماہ رجب 150ھ / اگست 767ء

غزہ، بلاد الشام، خلافت عباسیہ موجودہ فلسطین
وفات جمعرات 29 رجداں 204ھ/ 19 جنوری 820ء
(عمر: 54 سال قمری، 52 سال 5 ماہ شمسی تقریباً)
فسطاط، خلافت عباسیہ، موجودہ قاہرہ، مصر
مقام دفن قاہرہ، مصر
نسب والد: ادريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن السائب بن عبيد بن عبد يزيد بن هاشم بن المطلب بن عبد مناف
والدہ: فاطمہ بنت عبد الله الأزدية
اولاد: ابو عثمان و ابو الحسن
نواسیاں: فاطمہ و زينب
مقالہ بہ سلسلۂ مضامین

فقہ

ائمہ فقہ

امام ابو حنیفہ · امام مالک
امام شافعی · امام احمد بن حنبل

فقہ اربعہ

فقہ حنفی · فقہ شافعی
فقہ مالکی · فقہ حنبلی

تقسیم بلحاظ تقلید

احناف · شوافع
مالکی · حنابلہ
غیر مقلد

اقسام جائز و ناجائز

فرض <=> حرام
واجب <=> مکروہ تحریمی
سنت مؤکدہ <=> اساءت
سنت غیرمؤکدہ <=> مکروہ تنزیہی
مستحب <=> خلاف اولی
مباح


محمد بن ادریس شافعی جو امام شافعی دے لقب توں معروف نیں، سنی فقہی مذہب شافعی دے بانی نیں۔ آپ دے فقہی پیروکاراں نوں شافعی (جمع شوافع) کہندے نیں۔ آپ دا عرصہ حیات مسلم دنیا دے عروج دا دور یعنی اسلامی عہد زریں اے۔ خلافت عباسیہ دے زمانہ عروج وچ مسلک شافعی دا بول بالا بغداد تے بعد ازاں مصر توں عام ہوا۔ 150ھ وچ متولد ہوئے تے 204ھ وچ فوت ہوئے۔ مذہب شافعی دے پیروکار زیادہ تر مشرقی مصر، صومالیہ، اریٹیریا، ایتھوپیا، جبوتی، سواحلی ساحل، یمن، مشرق وسطیٰ دے کرد علاقاں وچ، داغستان، فلسطین، لبنان، چیچنیا، قفقاز، انڈونیشیا، ملائیشیا، سری لنکا دے کچھ ساحلی علاقیاں وچ، مالدیپ، سنگاپور، بھارت دے مسلم علاقیاں، میانمار، تھائی لینڈ، برونائی تے فلپائن وچ پائے جاندے نیں۔

نسب

[سودھو]

امام شافعی دا نسب اُن دے تلمیذ رشید ربیع بن سلیمان مرادی نے ایویں بیان کیتا اے :

ابو عبداللہ محمد بن ادریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبید بن عبد یزید بن ہاشم بن مطلب بن عبد مناف قرشی مطلبی ہاشمی۔ [۴]

یہی نسب مورخ اسلام علامہ ابن کثیر الدمشقی نے البدایۃ والنہایۃ وچ بیان کیتا اے۔[۵] محقق ابن ندیم نے الفہرست وچ امام شافعی دا ایہی نسب بیان کیتا اے۔ [۶] امام بیہقی نے مناقب الشافعی وچ ایہی نسب بیان کیتا اے۔[۷] [۸] امام الحافظ ذہبی نے سیر اعلام النبلا وچ ایہی نسب بیان کیتا اے [۹]۔ امام جلال الدین سیوطی نے حسن المحاضرۃ وچ امام شافعی دا ایہی نسب بیان کیتا اے [۱۰][۱۱]۔

نام و لقب

[سودھو]

آپ دا نام محمد اے، کنیت ابو عبداللہ اے۔ مورخین تے محدثین دے نزدیک " امام محمد بن ادریس الشافعی " دے نام توں مشہور و معروف نیں۔آپ دے نسب وچ اک صحابی حضرت شافع بن سائب رضی اللہ عنہ ہوئے نیں جن توں آپ نوں شافعی کہا جاندا اے۔ [۵][۱۲] لقب ناصر الحدیث اے۔ [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] الحافظ ذہبی نے غزہ وچ ولادت دے سبب آپ دا اک لقب غزی وی لکھا اے۔ [۱۷] قتیبہ بن سعید نے آپ نوں امام دے لقب توں یاد کیتا اے۔[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱] امام اسحاق بن راہویہ جو امام محمد بن اسماعیل بخاری دے شیوخ وچ توں نیں، نے وی آپ نوں امام دے لقب توں یاد کیتا اے۔ [۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷] فقہ شافعی دے پیروکار آپ دی نام دی نسبت توں شافعی (جمع= شوافع) کہلاندے نیں۔

حلیہ و ہیئت

[سودھو]

مزنی دا بیان اے کہ امام شافعی توں زیادہ خوبصورت آدمی وچ نے ننیں دیکھا، دونوں رخسار ہلدے پھلدے توں سن، جداں داڑھی اُتے ہاتھ رکھدے تو اک قبضہ توں ودھ نہ ہوندی سی [۲۸][۲۹]۔ حناء دا استعمال کیتا کرندے سن [۳۰]۔ عطریات تے خوشبو بہت پسند فرماندے سن۔ جس ستوں توں سہارا لے کر مجلس درس دے لئی بیٹھا کرندے، اک ملازم اُس ستوں اُتے خوشبو لگایا کرندا سی۔ طبیعت وچ نفاست و نزاکت بہت زیادہ سی۔ لباس تے غذاء دا خاص اہتمام فرماندے۔ قوتِ حافظہ دے لئی لوبان دا استعمال کثرت توں کیتا کرندے سن، اِسی وجہ توں اک سال تک مرض نکسیر وچ مبتلا راے۔ [۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷] مورخ اسلام علامہ ابن کثیر الدمشقی لکھندے نیں کہ امام شافعی سفید رنگ، خوبصورت، دراز قد [۳۸] تے با رُعب انسان سن تے شیعاں دی مخالفت وچ حناء یعنی مہندی دا استعمال فرمایا کرندے سن۔ [۳۹] بال گھنگھریالے سن تے خوشنماء لباس زیب تن کرندے سن۔[۴۰] زعفرانی دے قول دے مطابق خضاب وی استعمال کرندے سن۔[۴۱]

والدین

[سودھو]

امام شافعی دے والد ادریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبید بن عبد یزید بن ہاشم بن مطلب بن عبد مناف قرشی مطلبی ہاشمی نیں [۴][۴۲]۔ امام شافعی دے نسب وچ حضرت سائب رضی اللہ عنہ صحابی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نیں۔حضرت سائب بن عبید رضی اللہ عنہ غزاوہ بدر وچ گرفتار ہونے دے بعد اسلام لائے [۴۳]۔ بنی ہاشم دا علم اِن دے ہاتھ وچ سی۔ فدیہ اداء کردے مسلمان ہوگئے تے لوگاں نے اِس اُتے تعجداں کیتا تو کہنے لگے : وچ نے مسلمانوں نوں اُن دے حق توں محروم کرنا پسند ننیں کیتا۔ اک روایت وچ اے کہ اوہ ظاہری طور اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں مشابہت رکھندے سن۔ اک بار حضرت سائب رضی اللہ عنہ بیمار ہوئے تو حضرت عمر رضی اللہ عنہ اُن دی عیادت نوں گئے۔ حضرت شافع نے اپنے والد حضرت سائب دے ہمراہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں شرفِ ملاقات نوں حاصل کیتا اے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے شافع بن سائب رضی اللہ عنہ نوں دیکھ کر فرمایا: " آدمی دی سعادت مندی اے کہ اوہ باپ دے مشابہ ہو۔" [۴۴] عثمان بن شافع تابعی نیں جو امام شافعی دے پردادا نیں [۴۵]۔

  • امام شافعی دی والدہ فاطمہ بنت عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب سن۔امام شافعی دی والدہ ہاشمیہ سن مگر خطیب بغدادی تے قاضی عیاض مالدی نے اُننیں قبیلہ بنو الاَزد توں بتایا اے۔ خطیب بغدادی تے قاضی عیاض مالدی نے لکھا اے کہ امام شافعی دی والدہ قبیلہ بنو الاَزد توں سن جن دے متعلق رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اِرشاد فرمایا اے کہ: بنوالاَزد عرب دے عنصر نیں۔ [۴۶][۴۷]

ولادت تے ابتدائی حالات

[سودھو]

مشہور روایات دے مطابق امام شافعی دی ولادت ماہِ رجب 150ھ مطابق ماہِ اگست 767ء وچ بمقام غزہ بلاد الشام (موجودہ فلسطین) وچ ہوئی [۴۸][۴۹]۔ ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ: امام شافعی اُس سال پیدا ہوئے جس سال امام ابوحنیفہ فوت ہوئے۔ [۵۰][۵۱][۵۲] امام شافعی دا اپنا قول اے کہ میری ولادت 150ھ وچ ملک شام دے شہر غزہ وچ ہوئی تے 2 سال دی عمر وچ مجھے مکہ لایا گیا، یعنی 152ھ مطابق 769ء وچ۔ اک دوسری روایت وچ اے کہ امام شافعی فرماندے نیں کہ وچ عسقلان وچ پیدا ہوا تے دو سال دا ہوا تو میری والدہ مجھے مکہ دے آئیں۔ اک روایت ایہ وی اے کہ وچ یمن وچ پیدا ہوا تے میری والدہ نوں خطرہ ہوا کہ کنیں میرا نسب یمن وچ ضائع نہ ہوجائے اِس لئی 10 سال دی عمر وچ مجھے مکہ لے آئیں۔ امام شافعی دی والدہ فاطمہ بیان کرندی نیں کہ جس زمانہ وچ شافعی مادرِ شکم وچ ہی سن تو وچ نے خواب دیکھا کہ سیارہ مشتری میرے جسم توں نکلا تے مصر وچ جا گرا تے اُس دی روشنی اوسن توں ہر شہر وچ پہنچی۔ معبراں نے بتایا کہ تم توں اک عالم پیدا ہوگا جس دا علم مصر توں تمام شہراں وچ عام ہو جائے گا۔[۵][۵۳][۵۴][۵۵][۵۶][۵۷]

امام شافعی یتیم سن [۵۸]۔ اُن دے والد ادریس بن عباس دا انتقال اُن دی ولادت توں قبل یا بعد وچ جلد ہی ہوا۔ اِس حوالہ توں مورخین خاموش دکھائی دیندے نیں۔ خود امام شافعی دے اِس بیان توں کہ : میری والدہ مجھے 2 سال دی عمر وچ مکہ لے آئیں، معلوم ہوندا اے کہ اوہ حالت یتیمی وچ ہی مکہ لائے گئے کہ کنیں نسب ضائع نہ ہو جائے۔مراد اِس توں ایہ سی کہ کنیں لوگ اِس بچہ نوں قریش دے علااوہ کسی دوسرے قبیلہ دا خیال کریں گے۔[۵][۸]

ابن ابی حاتم نے عمرو بن سواد توں امام شافعی دا قول نقل کیتا اے کہ : میری ولادت عسقلان وچ ہوئی تے مجھے دو سال دی عمر وچ میری والدہ مکہمکرمہ لے آئیں۔ ابن عبدالحکم نے امام شافعی دا قول بیان کیتا اے کہ میری ولادت غزہ وچ 150ھ وچ ہوئی تے مجھے دو سال دی عمر وچ مکہ مکرمہ لایا گیا [۵۹]۔ دونوں روایات وچ تطبیق ایویں ہوندی اے کہ قریہ غزہ عسقلان دے جوار وچ ہی واقع اے تے آپ 152ھ دے وسط وچ مکہ مکرمہ لائے گئے۔

امام شافعی خود بیان کرندے نیں کہ بچپن وچ میری ساری توجہ دو باتوں دی طرف ہی سی: تیر اندازی تے تحصیل علم۔ تیراندازی وچ مجھے اِتنی مہارت ہوگئی سی کہ دس وچ دس نشانے صحیح بیٹھدے سن۔ اِسی زمانہ وچ مجھے گھوڑے دی سواری دا شوق وی ہوگیا سی۔ تیراندازی تے شہ سواری دے موضوعات اُتے کتاب السبق دالرمی لکھی جو اپنے موضوع وچ عربی ادب دی پہلی کتاب سی۔[۶۰] تحصیل علم وچ آپ مکملاً منہمک رہندے تے بحالت یتیمی و غریبی دے باوجود شب و روز پڑھنے وچ مشغول رہا کرندے سن۔

ابتدائی تعلیم

[سودھو]

امام شافعی نے مکہ مکرمہ وچ مکتب توں تعلیم دی ابتداء فرمائی۔ بعد ازاں مدینہ منورہ وچ تحصیل علم کیتا۔ مکہ مکرمہ وچ ہی آپ نے تیر اندازی، شہ سواری دے نال نال مکتبی تعلیم دے بعد بنو ہذیل وچ رہندے ہوئے زبان عربی تے اشعار عرب وچ خوب مہارت حاصل کرلی۔ اِسی دوران وچ آپ نے اپنے چچا محمد بن شافع تے مسلم بن خالد الزنجی (متوفی 181ھ) توں حدیث دا سماع کیتا۔امام شافعی اپنے زمانہ طالب علمی دے متعلق خود بیان کرندے نیں کہ:

"وچ یتیم سی، والدہ میری کفالت کیتا کرندی سن۔ میرے پاس معلم دی خدمت دے لئی رقم ننیں سی، مگر ایسی صورت پیدا ہوگئی کہ معلم اُس دے بغیر پڑھانے اُتے راضی ہوگیا، اوہ بچاں نوں جو سبق دیندا سی وچ زبانی یاد کرلیندا سی تے اُس دی عدم موجودگی وچ بچاں نوں پڑھا دیا کرندا سی، میری اِس بات اُتے معلم بہت خوش ہوا تے مجھے مفت تعلیم دینے اُتے راضی ہوگیا۔ مکتب دی تعلیم دے بعد وچ قبیلہ بنو ہذیل وچ چلا گیا جو فصاحت و بلاغت وچ عرب وچ مشہور سی، تے سترہ سال تک اِس طرح اُن دے نال رہا کہ سفر و حضر وچ اُن دا نال ننیں چھوڑا۔ مکہ مکرمہ وچ واپس آ کر اُن دے اشعار سنانے لگا۔ اِس زمانے وچ عربی زبان دا ادب تے شعر و شاعری دا میرے ذوق اُتے بہت غلبہ سی۔ اِسی دوران وچ اپنے چچا (محمد بن شافع) تے مسلم بن خالد الزنجی وغیرہ توں حدیث دی روایت کرندا سی۔وچ علماء دی مجلس درس وچ احادیث تے مسائل سن کر یاد کرلیندا سی چونکہ میری والدہ دے پاس اتنی رقم ننیں رہندی سی کہ کاغذ خرید سکاں اِس لئی اِدھر اُدھر توں ہڈیاں، ٹھیکرے تے کھجور دے پندے چن کر اُن ہی اُتے لکھ لیا کرندا سی۔ سات سال دی عمر وچ قرآن اِس طرح حفظ کرلیا سی کہ اُس دے معانی و مطالب مجھ اُتے عیاں ہوگئے سن البتہ دو مقام سمجھ وچ نہ آ سدے اُن وچ توں اک " دساہاً " اے۔ دس سال دی عمر وچ موطاء امام مالک یاد کرلی سی۔" [۶۱]

احمد بن ابراہیم الطائی الاقطع نے مزنی توں امام شافعی دا قول نقل کیتا اے کہ آپ فرماندے نیں کہ وچ نے سات سال دی عمر وچ قرآن حفظ کرلیا سی تے جداں موطاء امام مالک حفظ دی تب وچ دس سال دا سی۔ [۶۲][۶۳][۶۴][۶۵] مکہ مکرمہ وچ امام شافعی نے قرات قرآن مجید دی تعلیم مقری اسماعیل بن قسطنطین توں حاصل دی بعد ازاں عبداللہ ابن کثیر توں قرآت قرآن مجید دی تعلیم حاصل کرندے راے۔[۶۶] امام شافعی خود فرماندے نیں کہ : وچ لوگاں وچ نماز دے لئی قرآن دی قرات تیرہ سال دی عمر وچ کرنے لگا سی تے موطاء امام مالک بالغ ہونے توں قبل حفظ کرچدا سی۔ [۶۷]

فتویٰ دینے دی اجازت

[سودھو]

ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی نوں 15 سال دی عمر وچ فتویٰ دینے دی باقاعدہ اجازت مل چکی سی [۶۸] جبکہ اوہ اوی مکہ مکرمہ وچ ہی مقیم سن۔ ایہ اجازت اُننیں مسلم بن خالد الزنجی نے دی سی۔ ایہ واقعہ غالباً 165ھ دا اے۔

امام مالک دی مجلس درس وچ

[سودھو]

امام شافعی دے بیان توں واضح ہوچدا کہ اُنہاں نے ابتدائی تعلیم دی تحصیل مکہ مکرمہ وچ دی سی تے بعد ازاں حدیث و فقہ دی تعلیم وی ونیں دے فقہا و محد ثین توں حاصل دی۔ اِس دے بعد اوہ شعر و ادب توں وابستہ ہوئے تے ایام عرب وچ انتہائے کمال حاصل کرلیا، اِنہی دنوں وچ آپ بنو ہذیل دے اشعار سنایا کرندے سن۔ مگر ایہاں اک دم توں زندگی نے رخ بدلا تے اک بزرگ دی نصیحت توں مدینہ منورہ جاکر امام مالک دی شاگردی اختیار کرلی۔ خود فرماندے نیں کہ:

" اُس زمانہ وچ آل زبیر دے اک صاحب میرے پاس توں گزرے تے کہنے لگے کہ ایہ بات مجھے بہت گراں گزر رہی اے کہ تم اِس فصاحت تے ذکاوت دے ہوندے ہوئے تفقہ توں محروم رہو تے تم نوں دینی سیادت حاصل نہ ہو۔ وچ نے کہا کہ تحصیل فقہ دے لئی کس دے پاس جااں؟ اُنہاں نے کہا: ھذا مالک سید المسلمین الیوم، (اُن دا اشارہ مدینہ منورہ دے امام مالک دی جانب سی)۔ اِس دے بعد وچ نے 9 راتوں وچ موطاء امام مالک نوں یاد کرلیا تے امیر مکہ توں اک خط امام مالک دے نام تے اک خط امیر مدینہ دے نام لیا تے مدینہ پہنچا۔ امیر مدینہ نوں امیر مکہ دا خط دے کر کہا کہ آپ ایہ خط کسی دے ذریعہ توں امام مالک تک پہنچا کر اُن نوں بلائیں تے میرے بارے وچ سفارش کریں۔ امیر مدینہ نے کہا کہ کیتا اچھا ہو کہ اسیں خود ہی آپ دے نال اُن دی خدمت وچ حاضر ہاں تے اُن دے دروازے اُتے اِتنی دیر بیٹھیں کہ وادی عقیق دا گردو غبار اسیں اُتے پڑے، پھر اندر اجازت ملے۔ بہرحال عصر دے بعد امیر مدینہ اپنے حشم و خدام نوں لے کر نکلا تے وچ وی نال سی۔ اسیں سب وادی عقیق وچ پہنچے جسن امام مالک دا مکان سی، تے اجازت چاہی ۔ اندر توں کنیز نے کہا کہ شیخ کہندے نیں کہ جے آپ نوں مسائل معلوم کرنے نیں تو اک کاغذ اُتے لکھ کر بھیج دیں، وچ جواب دے داں گا۔امیر مدینہ نے کہا کہ اک ضرورت دے سلسلہ وچ امیر مکہ نے خط لکھا اے، کنیز ایہ سن کر اندر چلی گئی، تھوڑی دیر دے بعد خود امام مالک باہر آئے تے امیر مدینہ نے امیر مکہ دا خط دیا۔ امام مالک نے خط پڑھنا شروع کیتا تے جداں سفارشی عبارت اُتے آئے تو کہا: "سبحان اللہ! رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا علم وسیلاں تے سفارشاں توں حاصل کیتا جانے لگا اے۔" وچ نے دیکھا کہ امیر مدینہ امام مالک توں بات کرندے ہوئے گھبرا رہا اے تو خود آگے بڑھ کر کہا کہ وچ مطلبی آدمی ہاں (یعنی آل مطلب توں) تے میرا واقعہ ایہ اے (یعنی اشارہ اُس سفارش دی جانب سی)۔ امام مالک نے میری باتیں سن کر تھوڑی دیر میری طرف دیکھا تے نام پوچھا، وچ نے بتایا کہ میرا نام محمد اے، امام مالک نے نے کہا کہ: " محمد! اللہ توں خوف کرو تے گناہاں توں بچو، کیونکہ آئندہ تم بہت باحیثیت بنو گے۔" پھر کہا: ٹھیک اے تم کل آنا تے اپنے نال ایتوں آدمی نوں لانا جو تمہارے لئی موطاء امام مالک پڑھے، وچ نے کہا کہ وچ خود اُس دی قرات کراں گا۔ چنانچہ وچ امام مالک دے حلقہ درس وچ شامل ہوکر موطاء امام مالک زبانی پڑھندا سی تے کتاب میرے ہاتھ وچ ہوندی سی۔ بعض اوقات امام مالک دی ہیبت توں پڑھنا بند کردیندا تو پڑھنے دی فرمائش کرندے۔ اِس طرح وچ نے چند دنوں وچ موطاء امام مالک پڑھ لی تے امام مالک دی وفات تک مدینہ منورہ وچ مقیم رہا۔

اِس سلسلہ وچ کہ امام شافعی کیتوں امام مالک دی شاگردی وچ پہنچے، اک دوسری روایت مصعب بن ثابت الزبیری دی اے کہ اوہ کہندے نیں کہ: شافعی مدینہ منورہ آنے دے بعد مسجد وچ بیٹھ کر اشعار سناندے سن، اک دن میرے والد نے اُن توں کہا کہ تم اپنی قریشیت دے لئی صرف اِتنے اُتے راضی ہوکہ شاعر بن جاو؟ امام شافعی نے کہا کہ پھر کیتا کراں؟۔ والد نے بتایا کہ تم فقہ دی تعلیم حاصل کرو کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے کہ " اللہ تعالیٰ جس شخص دے نال اچھا معاملہ کرنا چاہندا اے اُس نوں تفقہ فی الدین عطاء فرماندا اے۔" اِس دے بعد شافعی امام مالک دی خدمت وچ پہنچے تے اُن توں تعلیم حاصل دی۔ کچھ دنوں بعد امام شافعی نے میرے والد ثابت بن عبداللہ بن الزبیر توں بیان کیتا کہ امام مالک کہندے نیں کہ: " ساڈا مسلک اوہ اے جس اُتے ہمارے شہر والے نیں، تے جس اُتے راشدین مہدیین آئمہ المسلمین نیں۔" اُن دے اِس قول دا کیتا مطلب اے؟ میرے والد نے اُن نوں بتایا کہ دین دے بارے وچ معیار تے حجت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم ، پھر ابوبکر، عمر تے عثمان رضوان اللہ علیاسیں نیں جن دا اِنتقال مدینہ منورہ وچ ہوا اے۔ اِس دے بعد امام شافعی نہایت انشراح دے نال امام مالک دے درس وچ شریک ہونے لگے۔ [۶۹]

امام مالک توں شرف تلمیذ دے واسطے ایہ دونوں روایات محض تھوڑے توں اختلاف توں نیں، جے دونوں وچ تطبیق دی جائے تو معلوم ہوگا کہ امام شافعی آل الزبیر دے اک بزرگ دا تذکرہ کر راے نیں تے مصعب بن ثابت والی روایت وی آل الزبیر توں ہی اے لیکن واقعہ ایویں ہوسکندا اے کہ امام شافعی امیر مکہ دا سفارشی خط تو لے آئے ہاں مگر امام مالک تک پہنچے وچ دیر لگی ہو تے اُنہی دنوں وچ اوہ مسجد نبوی وچ بیٹھ کر عربی اشعار سنایا کرندے ہاں۔ بہرحال جو وی ہو ایہ بات مصدقہ اے کہ امام شافعی بہت جلد ہی امام مالک دی مجلس درس وچ شریک ہوگئے سن۔

امام مالک دا سال ولادت 93ھ اے تے جے خیال کیتا جائے کہ امام شافعی اُن دے پاس مدینہ منورہ وچ غالباً 170ھ یا 175ھ وچ آئے ہاں تو ایہ زمانہ امام مالک دی ضعیفی دا زمانہ اے، اوہ غالباً 77 سال یا 82 سال دے ہاں گے، اِسی لئی اُنہاں نے امام شافعی توں کہا کہ اپنے لئی کسی شخص نوں لے آنا جو موطاء امام مالک دی قرات کرے، یعنی زمانہ ضعیفی وچ اُن دا قرات کرنا چھوٹ چدا ہوگا، اِسی لئی تو ایہ فرمایا۔ تے ایہ وقت امام شافعی دا عین عالم شباب دا زمانہ اے، جے آپ 170ھ وچ مدینہ منورہ آئے ہاں تو عمر 20 سال تے جے 175ھ وچ آئے ہاں تو عمر 29 سال سی۔ ایہ مسلمہ اے کہ جداں 179ھ وچ امام مالک دی وفات ہوئی تب امام شافعی دی عمر 29 سال سی۔

مورخین دے کسی قول توں ایہ معلوم ننیں ہوندا کہ امام شافعی کس سال مکہ مکرمہ توں مدینہ منورہ آئے البتہ خود امام شافعی دے اِس قول توں معلوم ہو رہا اے کہ اوہ امام مالک دی وفات تک مدینہ منورہ وچ مقیم راے۔ امام مالک دی وفات ماہ ربیع الاول 179ھ مطابق جاں 795ء وچ مدینہ منورہ وچ ہوئی۔ تو اِس توں مراد ایہ اے کہ 179ھ تک امام شافعی مدینہ منورہ وچ مقیم سن۔

سفر یمن تے امارت یمن

[سودھو]

امام مالک دی وفات دے بعد امام شافعی مکہ مکرمہ واپس چلے آئے۔ ایہ غالباً 180ھ دا واقعہ اے۔مکہ مکرمہ واپسی اُتے امام شافعی دی عمر دے تین عشرے گزر چدے سن تے اُن دا عہد شباب گزر چدا سی۔ امام مالک دی مجالس درس وچ رہ کر امام شافعی نے دینی علوم وچ مہارت تامہ حاصل کرلی سی۔ امام مالک دی وفات دے بعد آپ دوبارہ مکہ مکرمہ لوٹ آئے تو اِن دی دینی و علمی شہرت عام ہوگئی۔ اِسی زمانہ وچ (غالباً 180ھ یا 181ھ وچ) یمن دا امیر مکہ مکرمہ آیا۔ امام شافعی بیان کرندے نیں کہ:

"قریش دے سربرآوردہ افراد نے امیر یمن توں بات دی تاکہ اوہ مجھے اپنے نال یمن لے جائے مگر میری والدہ دے پاس اِتنی رقم نہ سی کہ اوسن دے سفر دی تیاری کرسکندا تے لباس وغیرہ بنوالیندا، وچ نے مجبوراً والدی دی اک چادر 16 دینار وچ رہن گروی رکھ کر سامانِ سفر مہیاء کیتا۔یمن پہنچ کر مجھے اک مقام اُتے مقرر کردیا گیا تے وچ نے نہایت ذمہ داری دے نال تے سلیقہ دے نال توں مفوضہ خدمت انجام دی۔ اُس نے خوش ہوکر تے مطمئن ہوکر مجھے ترقی دی تے چند دنوں دے بعد مزید ترقی دی تے وچ نے حسن کارکردگی وچ اچھی خاصی شہرت حاصل کرلی۔ اُسی زمانہ وچیمن توں عمرہ کرنے والاں دا وفد ماہ رجداں وچ مکہ آیا تے اُن لوگاں نے ایہاں میرا تذکرہ نہایت اچھے انداز توں کیتا جس دی وجہ توں میری تعریف مکہ مکرمہ وچ وی ہونے لگی۔جداں وچ یمن توں مکہ آیا تے ابن ابی یحیی (یعنی ابراہیم بن محمد بن ابی یحیی السمعانی متوفی 184ھ) دی خدمت وچ پہنچا تے سلام کردے بیٹھ گیا۔ اُنہاں نے سخت لہجہ وچ مجھے ڈانٹا تے کہا تم لوگ ہماری مجلس درس وچ بیٹھندے ہو تے جداں کسی نوں کوئی کم مل جاندا اے تو اُس وچ لگ جاندا اے (اشارہ امارت یمن دی طرف سی)۔ اِس طرح دی مزید سخت باتیں کیں او وچ اوسن توں چلا آیا۔ اِس دے بعد وچ امام سفیان ابن عینیہ دے پاس گیا، وچ نے اُن نوں سلام کیتا، اُنہاں نے خندہ پیشانی توں مرحباء کہا محبت توں پیش آئے تے کہا کہ اسیں نوں تمہارے امیر ہونے دی اطلاع مل گئی سی، مگر تم نے اوسن رہ کر علم دین دی اشاعت ننیں دی تے اللہ دی طرف توں تم اُتے جو ذمہ داری اے اُس نوں پورے طور اُتے پورا ننیں کیتا، اب اوسن نہ جانا۔ امام سفیان ابن عینیہ دی نصیحت میرے لئی ابن ابی یحیی دی باتوں توں زیادہ کارگر ثابت ہوئی۔[۷۰]

جے اِس واقعہ اُتے غور کیتا جائے تو معلوم ہوندا اے کہ امام شافعی 180ھ وچ یمن گئے تے غالباً 182ھ یا 183ھ وچ واپس مکہ آئے ہاں گے جو امام ابن ابی یحیی دی خدمت وچ پہنچے، تے ایسا ممکن وی اے کیونکہ 179ھ تک آپ مدینہ منورہ توں باہر ننیں نکلے تے 180ھ وچ مکہ مکرمہ آئے تے امارت یمن اُتے 187ھ تک فائز راے۔ مکہ مکرمہ وچ آپ دی ملاقات امام ابن ابی یحیی توں 182ھ یا 183ھ وچ ہوئی ہوگی کیونکہ اُن دی وفات 184ھ وچ مکہ مکرمہ وچ ہوئی۔

یمن وچ آپ سرکاری عہد اُتے فائز تو راے مگر زیادہ عرصہ مقامی رقابتوں تے سازشاں دی وجہ توں ایہ منصب آپ نے چھوڑ دیا۔ 187ھ مطابق 803ء وچ مخالفین نے آپ اُتے ایہ الزام عائد کیتا سی کہ آپ در پردہ زیدی مدعی خلافت یحیی بن عبداللہ دے حامی و حمایندی نیں۔ اس الزام دی پاداش وچ آپ نوں گرفتار کردے مقام الرقہ لایا گیا جسن عباسی خلیفہ ہاراں الرشید موجود سی۔ خلیفہ دے سامنے آپ نوں پیش کیتا گیا تو ہاراں الرشید نے آپ دے دلائل و براہین سنندے ہوئے آپ نوں بے قصورقرار دیا تے رہا کردیا۔ ہاراں الرشید آپ دے حسن بیان تے وسعتِ علم توں بہت متاثر ہوا۔ ونیں آپ دی ملاقات امام محمد بن حسن شیبانی متوفی 189ھ توں ہوئی تے ایہ ملاقات گہراے مراسم وچ تبدیل ہوگئی۔ آپ نے کئی کتب امام محمد بن حسن شیبانی دی اپنے لئی نقل کرلیں۔[۷۱] کم و بیش آپ امارت یمن دے عہدہ اُتے سات سال فائز راے یعنی 180ھ توں 187ھ تک۔

امام محمد بن حسن شیبانی دی مجلس درس وچ

[سودھو]

مورخین دے مطابق آپ دی امام محمد بن حسن شیبانی توں ملاقات الرقہ توں واپسی اُتے 187ھ مطابق 803ء وچ بغداد شہر وچ ہوئی سی مگر بعض دا خیال اے کہ امام شافعی نوں امام سفیان ابن عینیہ نے نصیحت دی سی کہ بغداد جاکر امام محمد بن حسن شیبانی توں تعلیم فقہ دی تکمیل کرو۔ پہلا بیان قوی اے کیونکہ 187ھ مطابق 803ء وچ آپ الرقہ توں واپسی اُتے عراق داخل ہوئے تے ایہاں کم و بیش اک سال تک مقیم راے۔ امام محمد بن حسن شیبانی امام اعظم ابوحنیفہ دے تلمیذ خاص سن تے عراق وچ اُن دے علم و تفقہ دے نمائندہ خاص تے مبلغ و ناشر سن۔ قاضی ابو یوسف صاحب امام ابوحنیفہ امام شافعی دے بغداد وچ آمد توں قبل ہی اِنتقال کرچدے سن۔[۷۲][۷۳]

  • خود امام شافعی دا قول اے کہ: " وچ امام مالک تے پھر امام محمد بن حسن شیبانی دے استاد ہونے نوں تسلیم کرندا ہاں۔" [۷۴]
  • مزید کہندے نیں کہ: " جے لوگ فقہا دے بارے وچ انصاف توں کم لیں تو اُن نوں معلوم ہوگا کہ اُنہاں نے امام محمد بن حسن شیبانی جیسا فقیہ ننیں دیکھا اے۔"[۷۵]
  • امام شافعی نے اپنی شاگردی دا ثبوت اِن الفاظ وچ دیا اے کہ: " وچ نے امام محمد بن حسن شیبانی توں اک اونٹ دے بار دے برابر حدیث سنی اے۔"[۷۶]
  • ابو عبید راوی دا بیان اے کہ وچ نے امام محمد بن حسن شیبانی دی مجلس درس وچ امام شافعی نوں دیکھا اے کہ اُنہاں نے امام محمد بن حسن شیبانی توں اک مسئلہ دریافت کیتا تے امام محمد بن حسن شیبانی دا جواب امام شافعی نوں بہت پسند آیا تے فوراً اُنہاں نے لکھ لیا، امام محمد بن حسن شیبانی نے اُن اِس علمی حرص نوں دیکھ کر اک سو دراسیں دئیے تے کہا: " جے علم دی خواہش اے تو ایہاں رہ جاو۔" اِس واقعہ دے بعد وچ نے امام شافعی نوں کہندے ہوئے سنا اے کہ جے امام محمد بن حسن شیبانی نہ ہوندے تو میری زبان علم وچ وچ نہ کھلندی۔ [۷۷][۷۸]
  • امام شافعی خود فرماندے نیں کہ: وچ نے امام محمد بن حسن شیبانی دی کتاباں اُتے 60 دینار خرچ کر دے اُن نوں حاصل کیتا تے اُن دے ہر مسئلہ دے پہلو وچ دلیل دے لئی حدیث لکھی۔ [۷۹][۸۰][۸۱]
  • ابو حسان الزیادی کہندے نیں کہ وچ نے امام محمد بن حسن شیبانی نوں اہل علم دی اتنی زیادہ تعظیم کرندے ہوئے ننیں دیکھا جتنی تعظیم اوہ امام شافعی دی کیتا کرندے سن۔ اک دن امام محمد بن حسن شیبانی کنیں جانے دے لئی سواری اُتے بیٹھ گئے سن، اِسی حال وچ امام شافعی آ گئے۔ امام محمد بن حسن شیبانی فوراً سفر ملتوی کردے گھر آ گئے تے رات گئے تک امام شافعی دے نال راے تے اِس درمیان وچ کسی تیسرے شخص نوں اندر آنے دی اجازت ننیں دی۔ [۸۲]

امام شافعی دا آخری تعلیمی سفر بغداد وچ امام محمد بن حسن شیبانی دی درسگاہ اُتے منتہا ہوا۔بغداد توں آپ نے اپنے فقہی آراء تے اقوال مرتب کیے جن نوں اقوال قدیمہ کہا جاندا اے۔ قاضی عیاض مالدی لکھندے نیں کہ:

" امام شافعی نے امام مالک توں موطاء امام مالک دا سماع کیتا جس توں امام مالک خوش ہوئے۔ پھر امام شافعی عراق جا کر امام محمد بن حسن شیبانی دے ایہاں رہ گئے۔ اہل مدینہ دے مذہب دے بارے وچ اُن توں بحث و مذاکرہ کیتا تے امام محمد بن حسن شیبانی دی کتابیں لکھ لیں (یعنی نقل کیں) تے ونیں اپنا قول قدیم مرتب کیتا جو زعفرانی دی کتاب وچ اے۔"[۸۳]

عراق وچ قیام

[سودھو]

187ھ مطابق 803ء وچ الرقہ توں واپسی اُتے آپ عراق ٹھہرے۔ ایہاں آپ نوں علمی و فقہی ماحول میسر آیا۔ اِس ماحول توں فائدہ اُٹھاٹے ہوئے آپ نے اپنے لئی تحصیل علوم شرعیہ دی راہ پسند فرمائی تے فقہی مسائل وچ درک حاصل کرنے دے لئی کمربستہ ہوگئے۔ عراقی فقہا توں تبادلہ خیالات تے بعض اوقات مناظراں نے امام شافعی دے فکر و عمل اُتے گہرے نقوش ثبت کیے۔ 188ھ مطابق 804ء وچ آپ عراق نوں اپنے لئی ناموزاں قرار دیندے ہوئے حران تے شام توں ہوندے ہوئے دوبارہ مکہ مکرمہ آگئے۔ ایہاں ابتداء وچ اِننیں امام مالک دا شاگرد ہونے دی حیثیت توں بہت پرتپاک استقبال و خیرمقدم کیتا گیا۔ حرم مکہ مکرمہ وچ آپ نے مجلس درس شروع دی تے فقہی جزئیات وچ جداں امام اعظم ابوحنیفہ تے امام مالک دے اختلافات دا ذکر کرندے تو طلباء بہت متاثر ہوندے۔ البتہ اِن اختلافات دے باعث بہت توں حضرات مالکیہ آپ توں مایوس بلکہ بدظن ہوگئے۔ [۸۴]

مشائخ

[سودھو]

امام شافعی نے مکہ مکرمہ، مدینہ منورہ تے بغداد وچ تحصیل علم دی تکمیل دی تے اُس زمانہ دے مشاہیر و آئمہ علم دین توں اکتساب فیض کیتا۔ اِن مشہور اُساتذہ وچ توں چند ایہ نیں:

  • مقری اسمٰعیل بن قسطنطین المدی (متوفی 190ھ) — ایہ مقری و قاری اسمٰعیل بن عبداللہ بن قسطنطین المدی نیں۔ مکہمکرمہ وچ ایہ امام شافعی دے پہلے استاد نیں جن توں امام شافعی نے سات سال دی عمر وچ حفظ قرآن کریم تے تجوید دی تعلیم حاصل دی۔ بنی مخزوم دے غلام سن تے "قسط" دے لقب توں مشہور سن۔ 100ھ وچ مکہمکرمہ وچ ہی پیدا ہوئے تے 90 سال دی عمر وچ 190ھ وچ اِن دا اِنتقال مکہمکرمہ وچ ہوا۔ تابعی ابن کثیر دے آخری شاگرد سن۔[۸۵]
  • محمد بن علی بن شافع— امام شافعی نے اِن توں مکہمکرمہ مین تعلیم حاصل دی۔ ایہ امام شافعی دے چچا نیں، نسب ایویں اے: محمد بن علی بن شافع بن سائب بن عبید المطلبی قریشی الہاشمی۔ اِنہاں نے عبداللہ بن علی بن سائب بن عبید، تے امام شہاب الدین الزہری متوفی 124ھ توں حدیث روایت دی سی۔ ثقہ تے محدث سن۔[۸۶]
  • مسلم بن خالد الزنجی (متوفی 181ھ) — ایہ امام شافعی دے مدی استاد نیں۔ نام ابو خالد مسلم بن خالد بن فراوہ الزنجی المخزومی اے۔ فقیہ مکہ تے شیخ الحرم سن۔ عابد و زاہد تے صائم الدہر بزرگ سن۔ فقہ وچ فقیہ مکہ عبدالملک بن عبدالعزیز ابن جُریج دے شاگرد سن۔ امام شافعی نے اِنہی توں تفقہ دی تعلیم حاصل دی تے اِنہی دی اجازت توں مسند افتاء اُتے بیٹھے۔ علامہ ابن حجر عسقلانی نے تہذیب التہذیب وچ لکھا اے کہ: " امام مالک دی ملاقات توں قبل ہی امام شافعی نے اِنہی توں فقہ دی تعلیم حاصل دی۔[۸۷] شمس الدین داودی نے لکھا اے کہ : امام شافعی نے مسلم الزنجی توں فقہ دی تعلیم پائی اے۔ [۸۸] الحافظ ذہبی نے تذکرۃ الحفاظ وچ لکھا اے کہ: مسلم الزنجی نے ہی امام شافعی نوں فتویٰ دینے دی اجازت دی سی۔[۸۹] سمعانی نے لکھا اے کہ: مسلم الزنجی توں امام شافعی نے علم الحدیث و علم فقہ سیکھا تے امام مالک دی ملاقات توں قبل شافعی اِن ہی دے حلقہ وچ بیٹھندے سن۔[۹۰]
  • امام مالک بن انس (متوفی 179ھ)— امام دارالہجرۃ دے لقب توں مشہور نیں۔ نام مالک بن انس اصبحی اے۔ 93ھ وچ مدینہمنورہ وچ پیدا ہوئے تے ربیع الاول 179ھ مطابق جاں 795ء وچ فوت ہوئے۔ امام شافعی دے مدنی استاد نیں۔ اِن دی ذات توں امام شافعی نوں بے حد فیض پہنچا۔ امام شافعی خود لکھندے نیں کہ جداں امام مالک نوں کسی حدیث وچ شک ہوجاندا تو اُس حدیث نوں ہی چھوڑ دیا کرندے سن۔ ان دی حدیث وچ مشہور تصنیف موطاء امام مالک اے جتوں امام شافعی نے مکہمکرمہ وچ ہی حفظ کرلیا سی تے مدینہمنورہ وچ موطاء امام مالک نوں امام مالک دے سامنے پڑھا۔
  • امام ابراہیم بن ابو یحیی الاسلمی المدنی (متوفی 184ھ)— ایہ امام ابو اسحٰق ابراہیم بن محمد بن ابویحیی السمعانی الاسلمی المدنی نیں۔ امام شافعی دے مدنی شیوخ وچ توں اک نیں۔ 184ھ وچ مدینہمنورہ وچ وفات پائی۔ اِنہاں نے امام مالک دی موطاء امام مالک جیسی کئی گنا طویل کتاب الموطاء تصنیف دی سی۔ محدثین دے نزدیک مجروح و مہتمم نیں۔ ابن حبان اِن دے متعلق کہندے نیں کہ: امام شافعی اِن دی مجلس درس وچ نو عمری وچ بیٹھا کرندے سن۔ محدث الساجی کہندے نیں کہ : امام شافعی نے اِن توں فرائض توں متعلق کوئی حدیث ننیں لی بلکہ فضائل وچ اِن توں روایت کیتا اے۔
  • سفیان بن عینیہ (متوفی 198ھ)— 107ھ وچ مکہمکرمہ وچ پیدا ہوئے تے 198ھ وچ فوت ہوئے۔ امام شافعی دے مدی استاد نیں۔ بہت بڑے مرتبہ و مقام دے مالک سن۔ اِن دے متعلق خود امام شافعی فرماندے نیں کہ : جے امام مالک بن انس تے سفیان بن عینیہ نہ ہوندے تو حجاز توں علم دا خاتمہ ہی ہوگیا ہوندا [۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵][۹۶][۹۷]۔ مزید فرماندے نیں کہ: اوہ (یعنی امام سفیان بن عینیہ) حجاز دی احادیث دے سب توں بڑے عالم سن، وچ نے اُن توں بہتر حدیث دی تشریح کرنے والا ننیں دیکھا۔ وچ نے امام مالک دے ایہاں احکم دی تمام احادیث 30 احادیث دے علااوہ پائیں تے اُن 30 احادیث وچ توں 6 دے علااوہ سب نوں امام سفیان بن عینیہ دے ایہاں پایا۔ [۹۸]
  • امام محمد بن حسن شیبانی صاحب ابو حنیفہ (متوفی 189ھ)— ایہ امام شافعی دے بغدادی استاد نیں۔ 189ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئے۔ امام اعظم ابوحنیفہ دے تلامذہ وچ توں نیں تے صاحب ابو حنیفہ دے لقب توں مشہور نیں۔ اِنہاں نے خود مدینہمنورہ وچ امام مالک بن انس دی شاگردی اِختیار دی سی گویا ایہ امام شافعی دے استاد وی نیں تے استاد بھائی وی۔ علم الحدیث تے علم فقہ وچ جامع سمجھے جاندے سن۔

اِن اساتذہ دے علااوہ مشہور اساتذہ ایہ نیں:

ابراہیم بن سعد، سعید بن سالم القراح، عبدالوہاب بن عبدالمجید الثقفی، اسماعیل بن عُلَیہ، ابو ضمرہ، حاتم بن اسماعیل، ابراہیم بن محمد بن ابو یحییٰ، محمد بن خالد الجندی، اسماعیل بن جعفر، عمر بن محمد بن علی بن شافع، عطاف بن خالد المخزومی، ہشام بن یوسف الصنعانی، عبدالعزیز بن ابوسلمہ، ماجشونی، یحییٰ بن حسان، مروان بن معاویہ، محمد بن اسماعیل، ابن ابی فدیک، ابن ابی سلمہ، امام قعنبی، فضیل بن عیاض، امام داود بن عبدالرحمٰن، عبدالعزیز بن محمد دَواوری، عبدالرحمٰن بن ابوبکر ملیدی، عبداللہ بن مومل المخزومی، ابراہیم بن عبدالعزیز بن ابو محذورہ، عبدالمجید بن عبدالعزیز بن ابورداد، محمد بن عثمان بن صفوان الجُمحی، اسماعیل بن جعفر، مطرف بن مازن، ہشام بن یوسف، یحییٰ بن ابوحسان تینسی۔ [۹۹]

عالم شباب وچ جامعیت

[سودھو]

امام شافعی نے نو عمری وچ ہی فقہ فتویٰ، حدیث و تفسیر، تعبیر الرویاء ، ایام عرب، اشعارِ عرب ، نحو و عربیت ، تیراندازی تے شہ سواری وچ شہرت دی حد تک کمال حاصل کرلیا سی۔ حتیٰ کہ آپ دے شیوخ و اصحاب معاصرین وی آپ دے معترف ہوگئے سن۔ 20 سال توں کم ہی عمر وچ آپ دے استاد مسلم بن خالد الزنجی نے آپ نوں فتویٰ دینے دی اجازت دے دی سی۔ بشر مریسی جداں حج توں واپس ہوکر بغداد پہنچے تو اپنے دوستوں نوں دسدے لگے کہ: وچ نے مکہ وچ اک قریشی جوان نوں دیکھا اے، مجھے اُس دی لیاقت و صلاحیت توں ڈر لگندا اے (اُس قریشی جوان توں مراد امام شافعی سن)۔عبدالرحمٰن بن مہدی کہندے نیں کہ وچ نے جداں امام شافعی نوں اُن دے عہد شباب وچ اک مکتوب لکھا کہ آپ میرے لئی اک کتاب لکھیں جس وچ حدیث دے جملہ فنوں، اجماع تے کتاب و سنت وچ ناسخ و منسوخ دا بیان ہو تو امام شافعی نے اپنی مشہور کتاب " الرسالۃ " تصنیف دی۔ [۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴]

بغداد وچ امام شافعی دی آمد تے احمد بن حنبل دا شرف تلمذ اختیار کرنا

[سودھو]

امام حسن بن محمد زعفرانی دا قول اے کہ: امام شافعی 195ھ وچ بغداد آئے اُس وقت اُن دے بالاں وچ خضاب لگا ہوا سی۔ اِس بار 2 سال تک آپ ہمارے ایہاں مقیم راے ، پھر مکہ چلے گئے تے دوبارہ 198ھ مطابق 814ء وچ آئے تے ہمارے پاس چند مہینے ٹھہر کر واپس ہو گئے تے پھر آپ مصر چلے گئے [۱۰۵]۔ امام شافعی دے قیام بغداد وچ اُن دی مجلس وچ ادباء تے کتاب حاضر ہوکر اُن توں فصاحت و بلاغت تے حسن بیان سنندے سن، وچ تو کیتا کسی نے اُن دے دور وچ اُن جیسا عالم ننیں دیکھا۔

ابو الفضل الزجاج دا بیان اے کہ جس وقت امام شافعی بغداد وچ تشریف لائے ، اوسن دی جامع مسجد وچ چالیس، پچاس علمی تے درسی حلقے جاری سن تے امام شافعی اک اک حلقہ وچ بیٹھ کر حاضرین توں کہندے سن: قال اللہ تے قال الرسول ، تے اوہ لوگ قال اصحابنا کہندے سن۔ نتیجہ ایہ ہوا کہ کچھ دنوں دے بعد مسجد وچ اُن دے حلقہ دے علااوہ کوئی حلقہ باقی ننیں رہ گیا سی۔ خود امام شافعی دا قول اے کہ وچ بغداد وچ ناصر الحدیث دے لقب توں مشہور ہوگیا سی۔ [۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲][۱۱۳]

مورخین دا بیان اے کہ امام شافعی پہلی بار بغداد وچ 195ھ مطابق 811ء وچ آئے مگر ایہ بیان درست معلوم ننیں ہوندا کیونکہ آپ پہلی بار عراق وچ داخلہ دے سال یعنی 187ھ مطابق 803ء وچ آئے جداں ہاراں الرشید خلیفہ سی۔ دوسری آمد بغداد وچ 195ھ مطابق 811ء وچ ہوئی اِسی دے متعلق زعفرانی دا قول اے تے بغداد وچ آپ دی تیسری آمد 198ھ مطابق 814ء وچ ہوئی جس دے متعلق وی زعفرانی دا قول اواُتے گزر چدا۔ ان شواہد توں معلوم ہوندا اے کہ امام شافعی بغداد وچ تین بار آئے۔

قیام بغداد وچ آپ دے مشہور تلامذہ وچ توں اک ااحمد بن حنبل(متوفی 241ھ)نیں۔ اک مرتبہ یحیی ابن معین نے احمد بن حنبل دے صاحبزادے صال بن احمد توں کہا کہ آپ دے والد نوں شرم ننیں آندی اے؟ وچ نے اُن نوں شافعی دے نال اِس حال وچ دیکھا اے کہ شافعی سواری اُتے چل راے نیں تے آپ دے والد رکاب تھامے ہوئے پیدل چل راے نیں۔ صالح بن احمد نے ایہ بات اپنے والد احمد بن حنبل توں بیان دی تو اُنہاں نے کہا کہ اُن توں کہہ دو کہ جے آپ فقیہ بننا چاہندے نیں تو شافعی دی سواری دی دوسری رکاب نوں آپ تھام لیں۔ [۱۱۴]

امام زعفرانی کہندے نیں کہ امام شافعی بغداد آئے تو اسیں چھ طلباء اُن دے درس وچ آنے جانے لگے۔ احمد بن حنبل، ابو ثور، الحارث النقال، ابو عبدالرحمٰن الشافعی تے وچ، تے اک تے طالب علم ۔ اسیں جو کتاب امام شافعی دے سامنے ایہاں پڑھندے سن، احمد بن حنبل حاضر رہندے سن۔[۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸]

دوسری روایت جو خطیب بغدادی نے تاریخ بغداد وچ نقل دی اے اُس وچ اے کہ: صالح بن احمد بیان کرندے نیں کہ میرے والد احمد بن حنبل نوں امام شافعی دی سواری دے نال جاندے ہوئے یحیی ابن معین نے دیکھا تو اُن دے پاس کہلا بھیجا کہ ابو عبداللہ (احمد بن حنبل دی کنیت اے) آپ شافعی دی سواری دے نال چلنے نوں پسند کرندے نیں؟ والد نے اُس دے جواب وچ کہا کہ ابو زکریا ! (یحیی ابن معین دی کنیت اے) جے آپ اُس دے بائیں جانب چلندے تو زیادہ فائدہ وچ رہندے۔ [۱۱۹]

امام احمد بن حنبل امام شافعی دے متعلق فرماندے نیں کہ: " اُس قریشی نوجوان توں زیادہ کتاب اللہ دا فقیہ میری نظر توں آج تک ننیں گزرا۔" مزید کہندے نیں کہ: " فقہ دا قفل بے کلید لوگاں اُتے جس شخص نے کھولا، اوہ شافعی ہی تو سن۔" [۱۲۰]

امام شافعی بغداد وچ پہلی بار 195ھ مطابق 811ء وچ گئے۔ تے بغداد وچ آپ دا قیام 2 سال رہا تے واپس مکہ مکرمہ چلے آئے۔ بغداد وچ آپ دی دوسری آمد 198ھ مطابق 814ء وچ ہوئی تے آپ اِس بار چند ماہ قیام کردے199ھ یا 201ھ وچ مصر چلے گئے۔ ابن ندیم نے محمد بن شجاع دا قول نقل کیتا اے کہ امام شافعی مصر وچ 200ھ وچ آئے تے ینیں مقیم ہوئے۔ [۱۲۱] سفر مصر دے دوران وچ آپ دا غزہ شہر جانا وی ثابت اے [۱۲۲]۔قرآئن و شواہد توں آپ دی مصر آمد دو بار معلوم ہوندی اے، پہلی بار تب جداں آپ بغداد توں مصر دے سفر نوں تشریف لے گئے تے بروز منگل 28 شوال 198ھ مطابق 20 جاں 814ء نوں مصر دے شہر فسطاط پہنچے مگر اوسن فسادات دی وجہ توں آپ دوبارہ مکہ مکرمہ چلے آئے۔ [۱۲۳] دوسری بار آپ 200ھ وچ مصر پہنچے تے پھر اواخر عمر تک ونیں مقیم راے[۱۲۴]۔ مصر نوں روانہ ہوندے ہوئے آپ نے ایہ اشعار پڑھے:

بھائی میرا نفس مصر جانے دے شوق وچ اے حالانکہ اِس سفر وچ وڈی مشکلات نیں۔

واللہ! مجھے معلوم ننیں کہ اطمینان و اِستغناء دے لئی اوسن جا رہا ہاں یا قبر وچ جانے دے لئی۔

چنانچہ امام شافعی دے اِن اشعار توں آپ دی پیشگوئی ثابت ہوگئی کہ آپ اوسن مستغنی وی ہوئے تے ونیں فوت وی ہوئے۔قاضی عیاض مالدی نے سعید بن عبداللہ بن عبدالحکم المصری دے بیان نوں نقل کیتا اے کہ جس وقت امام شافعی ہمارے ایہاں مصر وچ آئے تو سخت قلت و افلاس وچ سن۔ میرے بھائی محمد نے بعض مالداراں توں پانچ سو دینار وصول کیے تے والد صاحب نے پانچ سو دینار دئیے ، اِس طرح اک ہزار دینار امام شافعی دی خدمت وچ پیش کیے۔ دوسری روایت وچ اے عبداللہ بن عبدالحکم المصری نے خود اک ہزار دینار دئیے تے اپنے دوستوں توں دو ہزار دینار وصول کردے کل تین ہزار دنانیر امام شافعی دی خدمت وچ پیش کیے۔ امام شافعی نوں مصر وچ عبداللہ بن عبدالحکم توں خصوصی تعلق سی تے ایہ تعلق ندا وفات قائم رہا۔ حتیٰ کہ اُن ہی دے گھر وفات پائی۔ روزانہ عبداللہ بن عبدالحکم دے گھر چلے جایا کرندے تے جے اوہ گھر موجود نہ ہوندے تو دریافت کردے اُن دے پاس جاندے سن۔مصر وچ امام شافعی نوں عبداللہ بن عبدالحکم توں خاص تعلق رہا جو مصر دے مشہور عالم تے امام مالک دے مسلک دے امام سن۔ اُن دے بیٹے دا بیان اے کہ امام شافعی روزانہ ہمارے ایہاں توں امام مالک دی کتاباں دے دو اجزاء لے جاندے تے دوسرے دن اُن نوں واپس کردیا کرندے سن تے مزید دوسرے دو اجزاء لے جایا کرندے ۔ ایہ سلسلہ مدت مدید جاری رہا۔ [۷۹] عبداللہ ابن عبدالحکم دے مکان اُتے وی امام شافعی جایا کرندے سن، اُن دے بھائی سعد بن عبداللہ دا بیان اے کہ بسا اوقات امام شافعی سواری اُتے ہمارے ایہاں آندے تے مجھ توں کہندے کہ محمد نوں بلاو، وچ اُن نوں لے آندا تے اُن دے نال جاندے تے دیر تک رہندے تے ونیں قیلولہ وی کرندے سن۔ [۱۲۵]

امام شافعی جداں مصر آئے تو اُس دا سن قریباً 50 سال دے قریب قریب سی۔ ابن ندیم دے قول دے مطابق تسلیم کیتا جائے تو امام شافعی صرف چار سال یعنی 200ھ توں 204ھ تک مصر وچ مقیم راے۔

خلافت عباسیہ تے خلفا

[سودھو]

امام شافعی نے اپنی حیات مبارکہ وچ کل 6 عباسی خلفاء دا زمانہ دیکھا جو ایہ نیں:

خلیفہ ماماں الرشید دی خلافت دے چھٹے سال وچ امام شافعی فوت ہوئے۔

وفات و تدفین

[سودھو]

امام شافعی نوں اواخر ایام وچ مرض بواسیر ہوا [۱۲۶] تے اسی مرض دی شدت توں آپ نے بعمر 54 سال بروز جمعرات 29 رجداں 204ھ مطابق 19 جنوری 820ء نوں مصر دے شہر فسطاط وچ بوقت عشاء ہوئی۔ آپ دی تدفین بروز جمعہ 30 رجداں 204ھ مطابق 20 جنوری 820ء نوں مغرب دی نماز دے بعد جبل مقطم دے قریب قرافہ صغریٰ وچ تدفین دی گئی۔وصیت دے مطابق اواخر ایام عبداللہ بن الحکم دے پاس گزارے تے ونیں اِنتقال کیتا۔ امیر مصر نے نماز جنازہ پڑھائی تے عبداللہ بن الحکم دے بیٹاں نے تجہیز و تکفین دی سعادت پائی۔امام شافعی دے شاگرد ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی دی تدفین توں واپسی اُتے وچ نے شعبان دا چاند دیکھا سی تے رات وچ امام شافعی نوں خواب وچ دیکھا تو پوچھا: اللہ تعالیٰ نے آپ دے نال کیتا معاملہ کیتا؟ امام صاحب نے بتایا کہ اللہ تعالیٰ نے مجھے نور دی کرسی اُتے بٹھایا۔ امام شافعی دے فرزند عثمان بن محمد کہندے نیں کہ والد دی عمر بوقت اِنتقال 58 سال دی سی۔ [۱۲۷]

بعض مورخین نے آپ دی تاریخ وفات دا تعین ماہِ رجداں دا اِختتام کہا اے تے دن وچ مختلف اقوال نیں کہ جمعرات سی یا جمعہ۔ البتہ امام شافعی دے شاگرد ربیع بن سلیمان مرادی دا قول زیادہ قوی اے ان دونوں روایات نوں جمع کرلیا جائے تو صحیح ایویں معلوم ہوندا اے کہ امام شافعی دی وفات بروز جمعرات 29 رجداں 204ھ مطابق 19 جنوری 820ء نوں بوقت عشاء ہوئی تے تدفین اگلے روز جمعہ 30 رجداں 204ھ مطابق 20 جنوری 820ء نوں بعد از نماز مغرب دی گئی تے بقول ربیع بن سلیمان مرادی کہ واپسی اُتے شعبان دا چاند نظر آیا۔

امام شافعی دے فرزند دی روایت درست معلوم ننیں ہوندی کیونکہ تمام مورخین نے آپ دی ولادت اُسی مہینہ وچ لکھی اے جس مہینے امام اعظم ابو حنیفہ فوت ہوئے یعنی ماہ رجداں 150ھ مطابق اگست 767ء۔ ماہ رجداں 150ھ توں ماہ رجداں 204ھ تک مکمل 54 سال ہوندے نیں نہ کہ 58 سال۔ ابو الفتح بن نحوی کہندے نیں کہ مجھے ابوالحسن بن الصابونی المصری نے بتایا کہ ابو عبداللہ الشافعی دی قبر مبارک مصر وچ بیطار بلال تے برکتین دے درمیان وچ دیکھی اے، اُس دے سرہانے تانبے دی اک لوح آویزاں سی جس اُتے ایہ اشعار لکھے ہوئے سن:

میری موت دا وقت تو آپہنچالیکن احمق تے خوابِ غفلت وچ مبتلا لوگ کچھ اِس طرح خوش نیں کہ گویا ساڈا یومِ مرگ تو حتمی سی تے دشمنوں اُتے ایہ دن ننیں آئے گا۔[۱۲۸]

ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی دے بعد اسیں لوگ اُن دے حلقہ درس وچ بیٹھے سن کہ اک اعرابی نے آ کر سلام کیتا تے بعد سلام دے سوال کیتا: اِس حلقہ دے شمس و قمر کہاں نیں؟ اسیں نے بتایا کہ اُن دا تو اِنتقال ہوگیا، ایہ سن کر اوہ پھوٹ پھوٹ کر رویا تے ایہ الفاظ کہہ کر چلا گیا: " اللہ تعالیٰ اُس اُتے رحم فرماء تے اُس دی مغفرت فرما، کس خوبی توں دلیل و حجت دی گتھایویں نوں اپنے بیان توں سلجھاندا سی، اپنے مقابل نوں واضح دلیل توں ہدایت دیندا سی، شرمندہ چہراں توں عار نوں دھوندا سی، اپنے اِجتہاد توں مسائل دے بند دروازے کھولندا سی۔"

مدفن

[سودھو]

سلطان مصر و شام صلاح الدین ایوبی نے آپ دی قبر مطہر دے سامنے اک وسیع و عریض مدرسہ تعمیر کروایا سی [۱۲۹]۔ مصر دے ایوبی سلطان الملک الکامل محمد بن العادل نے 608ھ مطابق 1211ء وچ آپ دی قبر مطہر اُتے مقبرے دا گنبد تعمیر کروایا۔[۱۳۰]

بوقت وفات تلامذہ دے متعلق پیشگوئی

[سودھو]

ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی دے وقتِ نزاع دے دوران وچ حاضر سی، اُن دے پاس دوسرے شاگرد بویطی، مزنی تے ابن عبدالحکم وی موجود سن۔ امام شافعی نے ہماری طرف دیکھ کر کہا: اے ابو یعقوب (بویطی) ! تم لواے دی زنجیر تے بیڑی وچ انتقال کروگے تے اے مزنی! تمہارے لئی مصر وچ چہ میگوئیاں ہاں گی۔ مگر آگے چل کر تم اپنے زمانہ دے سب توں بڑے فقہی قیاس کرنے والے ہوگے۔ تے تم اے محمد (ابن عبدالحکم)! تم امام مالک دے مذہب نوں اختیار کرو گے تے مجھ توں کہا اے ربیع! تم میری کتاباں دی نشر و اشاعت وچ میرے حق وچ نافع و مفید ہوگے۔ اے ابو یعقوب! اُٹھو تے میرا حلقہ درس سنبھال لو۔ ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی دی وفات دے بعد اسیں وچ توں ہر اک وہی ہوا جو اُنہاں نے فرمایا سی۔ جیتوں کہ اوہ باریک پردے دے پیچھے غیب نوں دیکھ راے سن۔ [۱۳۱][۱۳۲][۱۳۳][۱۳۴]

امام شافعی دی ایہ پیشگوئی آئندہ سالاں وچ پوری ہوگئی کہ بویطی 231ھ وچ بغداد دے قیدخانہ وچ فوت ہوئے تے اوہ مسئلہ فتنہ خلق قرآن وچ قید کرلئی گئے سن، مزنی آپ دے علم دے داعی بنے تے مصر وچ اُن دا چرچا عام ہوا۔ محمد ابن عبدالحکم نے مذہب مالکیہ اختیار کرلیا۔ ربیع بن سلیمان مرادی امام شافعی دی کتب دے ناشر بنے تے امام شافعی توں روایت کردہ کتاب المبسوط اِنہی دے توسط توں علمائے اسلام تک پہنچی۔

اولاد

[سودھو]

امام شافعی دی اولاد دے متعلق ابن حزم نے لکھا اے کہ آپ دے 2 صاحبزادے سن، اک ابوالحسن محمد جو علاقہ قنسرین تے عواصم وچ قاضی سن، اِنہاں نے کوئی اولاد ننیں چھوڑی تے دوسرے عثمان سن جو ااحمد بن حنبلدے شاگرد ہوئے، اِن توں وی اولاد دا سلسلہ منقطع رہا۔ [۱۳۵]

امام تاج الدین سبدی نے طبقات الشافعیۃ الکبریٰ وچ لکھا اے کہ امام شافعی دے 2 صاحبزادے سن : اک قاضی ابو عثمان محمد تے دوسرے ابو الحسن محمد، ابو عثمان بڑے سن تے امام شافعی دے اِنتقال دے وقت مکہ وچ سن، ایہ اپنے والد امام شافعی، امام سفیان بن عینیہ، امام عبدالرزاق صاحب المصنف، تے احمد بن حنبل توں روایت کیتا کرندے سن۔ حلب وچ وی عہدہ قضاء اُتے فائز راے، اِن دی تین اولادیں ہوئیں: عباس، ابوالحسن، تے اک بیٹی فاطمہ۔ عباس تے ابوالحسن تو بچپن وچ ہی فوت ہوگئے سن تے بیٹی فاطمہ توں اولاد دا سلسلہ منقطع رہا۔ ابوعثمان محمد دا اِنتقال 240ھ مطابق 854ء وچ الجزیرہ دے مقام اُتے ہوا۔ دوسرے صاحبزادے ابو الحسن محمد سن جن دی والدہ دنانیر کنیر سن۔ ایہ بچپن وچ ہی اپنے والد امام شافعی دے ہمراہ مصر آ گئے سن تے ینیں مصر وچ ماہ شعبان 231ھ مطابق ماہ اپریل 846ء نوں فوت ہوئے۔ [۱۳۶] ابوالحسن محمد دی اک صاحبزادی زینب سن جس توں ابو محمد احمد بن محمد بن عبداللہ بن عباس بن عثمان بن شافع پیدا ہوئے۔ ایہ اپنے والد دے ذریعہ توں اپنے نانا امام شافعی توں روایت کیتا کرندے سن۔ آل شافع یعنی خاندان امام شافعی وچ اِن دے مثل کوئی عالم پیدا ننیں ہوا، اِن نوں اپنے نانا امام شافعی دی برکت حاصل سی۔[۱۳۷]

اقوال قدیمہ دے راویان

[سودھو]

امام شافعی دا علم اُس وقت دنیائے اسلام دے تین بڑے مراکز توں عام ہوا یعنی مکہ مکرمہ، بغداد جو اُس وقت پایہ خلافت سی، تے مصر۔ اِن تین بڑے شہراں وچ امام شافعی دی مجالس دروس قائم ہوئیں۔ بغداد جیتوں عظیم شہر وچ اوہ پہلے 195ھ وچ پہنچے تے دو سال چند مہینے مقیم راے، تے بعد ازاں مصر دے سفر توں قبل وی بغداد آئے۔اِس تمام عرصہ وچ بغداد دے علماء و اہل علم حضرات نے آپ سےتحصیل علم کیتا۔ عموماً بغداد شہر توں آپ دے چار بڑے ترجمان مشہور ہوئے جو آپ دے اقوال قدیمہ دے ترجمان و راوی وی نیں۔ ایہ چار مشہور بزرگ ایہ نیں:

  • امام حسن بن محمد الزعفرانی بغدادی (متوفی 259ھ)۔
  • امام احمد بن حنبل شیبانی البغدادی (متوفی 241ھ)۔
  • امام ابو ثور ابراہیم بن خالد البغدادی (متوفی 240ھ)۔
  • امام حسین بن علی الکرابیسی البغدادی (متوفی 245ھ)۔

اقوال جدیدہ دے راویان

[سودھو]

بقول ابن ندیم آپ 200ھ دے آغاز وچ ہی مصر تشریف لے گئے [۱۳۸]۔ مصر وچ آپ چار سال مقیم راے تے ایہ آپ دی اواخر عمر دے سال وی نیں۔ مختلف الرائے بیانات توں ایہاں مصر وچ آپ دے چھ تلامذہ خاص نوں شہرت حاصل ہوئی جو آپ دے اقوال جدیدہ دے راوی تے ترجمان وی نیں۔

  • ربیع بن سلیمان المرادی المصری (متوفی 270ھ)۔
  • اسمٰعیل بن یحیی المزنی المصری (متوفی 264ھ)۔
  • ربیع بن سلیمان الجیزی المصری (متوفی 256ھ)۔
  • حرملہ بن یحیی المصری (متوفی 244ھ)۔
  • یونس بن عبدالاعلیٰ المصری (متوفی 264ھ)۔
  • امام یوسف بن یحیی بویطی (متوفی 231ھ)۔ [۱۳۹]

امام شافعی دا فقہی مسلک

[سودھو]

امام شافعی دے زمانہ حیات وچ حدیث و فقہ تے فتویٰ دے دو مشہور مرکز سن: حجاز تے عراق۔ ان دونوں مکتبہ ہائے فکر و فتویٰ وچ کچھ فروعی تے نظریاندی اِختلافات سن۔ امام شافعی نے دونوں مراکز علم توں استفادہ حاصل کیتا تے اُنہاں نے علمائے حجاز تے علمائے عراق دے دلائل توں مکمل واقفیت حاصل دی۔ اولاً مکہ مکرمہ وچ امام مسلم بن خالد الزنجی توں تفقہ دی تعلیم حاصل دی جو تابعی ابن جریج دے شاگرد عطاء ابن ابی رباح دے مکتب تفقہ دے ناشر و مبلغ سن۔ مدینہ منورہ وچ امام مالک توں تعلیم پائی جو اہل مدینہ منورہ دے علوم و آراء دے ترجمان اعلیٰ سن۔ اِس دے بعد بغداد چلے گئے تے اوسن امام محمد بن حسن شیبانی توں شرفِ تلمذ حاصل دی اوہ امام اعظم ابوحنیفہ دے شاگرد سن تے فقہ حنفیہ دے مبلغ و داعی وی سن علااوہ ازیں اوہ وی امام مالک دے شاگرد رہ چدے سن۔ امام شافعی امام مالک تے امام محمد بن حسن شیبانی نوں اپنا استاد تسلیم کرندے سن۔امام شافعی خصوصاً امام مالک دے مسلک نوں ترجیح دیندے سن تے اُنہی دے اقوال و آراء اُتے عمل پیرا سن۔ خاص طور اُتے ایہ اوہ دور سی کہ جداں تلامذہ شیوخ دی آراء توں اختلاف وی کیتا کرندے سن، امام شافعی نے خود امام مالک دی آراء توں وی اختلاف کیتا اے۔ اِس اُتے لوگاں نے آپ نوں ٹودا تو آپ نے اِس سلسلہ وچ اک کتاب لکھی۔

ابو اسحاق الشیرازی کہندے نیں کہ اِس اختلاف دے باوجود اسیں امام شافعی نوں امام مالک دے اصحاب وچ شمار کرندے نیں ، جے امام مالک دے نال امام شافعی دے اِختلافات نوں شمار کیتا جائے تو اصحاب مالک وچ توں عبدالملک وغیرہ نے اُن توں (یعنی امام مالک توں) جس قدر اختلاف کیتا اے، امام شافعی دا اختلاف اُس توں کم ہی ہوگا۔ اک تے عالم کہندے نیں کہ امام شافعی تے امام مالک دے درمیان وچ اختلاف اِس توں کم اے جتنا قاضی ابو یوسف تے امام ابوحنیفہ دے درمیان وچ اے۔ [۱۴۰]

امام شافعی نے تفقہ وچ فقہائے حجاز تے فقہائے عراق دے اُصول و فروع نوں سامنے رکھندے ہوئے اک درمیانی راہ اِختیار دی اے۔ امام شافعی ْقرآن مجید دے ظاہری معانی نوں حجت مانندے نیں جداں تک ایہ دلیل نہ ملے کہ ایہاں ظاہری معنی مراد ننیں نیں۔ اِس دے بعد سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں اِستدلال کرندے نیں حتیٰ کہ خبر واحد نوں وی قابل عمل قرار دیندے نیں اگرچہ اُس دے راوی ثقہ نہ ہاں۔ امام مالک دی طرح تائید وچ تعامل اہل مدینہ منورہ نوں تسلیم کرندے نیں تے اِس دے بعد اجماع اُتے عمل کرندے نیں، بایں ہمہ کہ اِس دے خلاف دا علم نہ ہو۔ امام شافعی دے نزدیک اجماع کلی دا علم محال اے۔ آخر وچ قیاس اُتے عمل کرندے نیں جس دی تائید قرآن تے سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں ہوندی اے۔ خلاف قیاس مسائل یا مسائل مرسلہ دے مخالف نیں مگر اِنہی دے مانند مسائل اُتے بعض اوقات عمل کرندے نیں تے اِسی نوں اِستدلال کہندے نیں۔

  • امام شافعی دے فقیہ و مفندی تے قاضی دے متعلق جو صفات بیان دی نیں اُن توں امام شافعی دا فقہی مسلک بخوبی معلوم ہوجاندا اے : " قاضی تے مفندی دے لئی فیصلہ کرنا تے فتویٰ دینا اُس وقت تک جائز ننیں اے کہ اوہ کتاب اللہ تے اُس دی تفسیر دے عالم تے سنن و آثار تے اختلاف علماء دے عالم نہ ہاں، اُن وچ حسن نظر صحیح فاسیں، تقویٰ تے مشتبہ مسائل وچ مشورہ ہونا چاہیے۔" [۱۴۱]
  • اختلاف صحابہ دے بارے وچ امام شافعی خود فرماندے نیں کہ : " اُن وچ توں جو قول کتاب و سنت یا اجماع و قیاس دے موافق ہوندا اے، وچ اُس نوں لیندا ہاں تے اُن حضرات وچ توں کسی اک دا قول لیندا ہاں جبکہ کتاب و سنت تے اجماع و دلیل وچ اُس نوں ننیں پاندا ہاں۔" یونس بن عبدالاعلیٰ نے امام شافعی دا قول نقل کیتا اے کہ آپ نے فرمایا: اصل ایہ چیزیں نیں: قرآن، سنت تے اِن دونوں دی روشنی وچ قیاس، تے اجماع اکبر اُس حدیث وچ جو منفرد ہو۔[۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴][۱۴۵][۱۴۶]

امام شافعی نے وسیع مطالہ کیتا۔ مختلف مکاتب فکر دے افکار و مسائل نوں امعان نظر توں مطالعہ کرنے دے بعد اُصول دی کسوٹی اُتے پرکھا، جو شے اُن دے نزدیک کتاب و سنت تے اجماع دے مطابق سی، اُتوں قبول کیتا تے جس بات توں اختلاف ہوا اُس اُتے کتاب و سنت دی روشنی وچ بحث دی۔ اِس سلسلہ وچ اوہ بعض صحابہ کرام دے مسلک دے خلاف وی گئے نیں تے بعض اوقات امام اعظم ابو حنیفہ تے ابن ابی مُلَیکہ دے تے بعض اوقات الواقدی تے الاوزاعی دے خلاف وی گئے نیں۔[۱۴۷]

خلق قرآن دے مسئلہ وچ امام شافعی دی رائے

[سودھو]

مسئلہ خلق قرآن یعنی قرآن مجید دا مخلوق ہونا خلافت عباسیہ دے اوائل عہد حکومت وچ بہت زور شور توں پھیل گیا سی مگر علمائے شوافع و علمائے حنابلہ اِس مسئلہ دے سامنے ڈٹ گئے۔ امام شافعی دے اِس قول توں مسئلہ خلق قرآن دی واضح تردید ہوندی اے۔ ایہی قول امام احمد بن حنبل دا اے تے اوہ تو اِس مسئلہ وچ مشقتیں وی برداشت کرندے راے۔

امام حاکم نے ابو سعید بن ابی عثمان توں تے اُنہاں نے امام الحسن ابن صاحب الشاشی توں تے اُنہاں نے ربیع بن سلیمان مرادی دے تسلسل توں امام شافعی دا قول نقل کیتا اے کہ: آپ توں قرآن دے متعلق (اشارہ مسئلہ خلق قرآن دی جانب سی) پوچھا گیا تو آپ نے فرمایا: تعجداں اے تعجداں اے! قرآن تو کلام اللہ اے، تے جو کہندا اے کہ اوہ مخلوق اے اوہ کفر کرندا اے۔ [۱۴۸]

درس و تدریس دی مجالس تے تلامذہ توں شفقت

[سودھو]

امام شافعی دی مجالس دروس اُس دور دے فقہا ومحد ثین دی طرح ہی برپا ہوا کرندی سن۔ تلامذہ نوں حسن نیت، شفقت و محبت تے خلوص توں پڑھاندے سن جو علمائے سلف دا معمول رہا اے۔

امام شافعی دا ایہ قول جو اُن دے اپنے مصری شاگرد ربیع بن سلیمان مرادی دے لئی اے ، لائق توجہ اے: اے ربیع! جے میرے بس وچ ہوندا کہ وچ تمنیں علم کھلا داں تو ضرور کھلا دیندا۔

آپ خود اپنے حلقہ نشینوں توں خواب واقف سن تے اُن دے مزاج نوں بخوبی سمجھندے سن، بعض اوقات اِس دا اظہار وی کردیا کرندے سن۔ بغداد چھوڑندے ہوئے ااحمد بن حنبل دے لئی فرمایا: وچ نے احمد بن حنبل توں زیادہ پاکباز، متقی فقیہ تے عالم کسی نوں ننیں چھوڑا۔

اک بار کہا کہ: تین علماء زمانہ دے عجائب وچ توں نیں ، اک عربی شخص جو اک کلمہ وی ٹھیک توں اداء ننیں کرندا اے اوہ ابو ثور اے، دوسر عجمی شخص اے جو اک کلمہ وچ وی غلطی ننیں کرندا اے اوہ حسن زعفرانی اے تے تیسرا چھوٹا شخص جداں اوہ کوئی بات کہندا اے تو بڑے علماء اُس دی تصدیق کرندے نیں اوہ احمد بن حنبل نیں [۱۴۹] ۔

اپنے شاگرد مزنی دے متعلق فرماندے نیں کہ: مزنی میرے مذہب دے ناصر نیں [۱۵۰]۔

دوسرے شاگرد ربیع بن سلیمان مراد دے متعلق فرماندے نیں کہ: ربیع میری کتاباں دے راوی نیں۔[۱۵۱]

بغداد وچ امام شافعی دی کتب نوں حسن زعفرانی پڑھا کرندے سن تے طلباء اُن نوں لکھ لیا کرندے سن۔ امام شافعی حدیث و فقہ وچ تبحر دے باوجود احمد بن حنبل تے عبدالرحمٰن بن مہدی نوں کہا کرندے: تم لوگ مجھ توں زیادہ حدیث دا علم رکھندے ہو، صحیح حدیث ہو تو مجھے بتانا، وچ اُس نوں اختیار کراں گا۔[۱۵۲][۱۵۳]

تصنیف و تالیفات دا فریضہ/اقوال قدیمہ و جدیدہ

[سودھو]

امام شافعی نے اپنی مختصر مدتِ حیات تے بالخصوص اواخر حیات وچ بکثرت لکھا تے اِملا وی کروایا۔ حافظ ابن حجر عسقلانی کہندے نیں کہ ربیع بن سلیمان مرادی دی روایت دے مطابق امام شافعی نے مصر وچ چار سال تک قیام کیتا تے ڈیڑھ ہزار ورق یعنی (تین ہزار صفحات) اِملا کروائے۔ کتاب الاُم ہی دو ہزار ورق دی سی، علااوہ ازیں کتاب السنن تے دیگر تصنیفات وی نیں۔[۱۵۴]

امام بیہقی دے قول دے مطابق شافعی اپنی جدید کتب دی تصنیف دے وقت قدیم کتب نوں وی سامنے رکھندے سن۔ جس رائے وچ کوئی تغیر ننیں ہوندا اُتوں اُسی حال اُتے باقی رکھندے تے اوہ قدیم نسخہ وچ جاں دا توں قائم رہندا، لیکن جن مسائل وچ رائے تبدیل ہوگئی ہوندی اُن کتاباں نوں حذف و اضافہ کردے تے ترمیم و تبدیلی دے بعد ازسر نو لکھا کرندے تے قدیم کتاباں نوں ضائع کردیندے۔ [۱۵۵] ینیں توں آپ دے اقوال قدیمہ تے اقوال جدیدہ دا وجود عمل وچ آیا۔ اقوال قدیمہ اوہ فقہی آرا نیں جو آپ نے مصر آنے توں قبل مداں کیں تے اقوال جدیدہ اوہ فقہی آرا نیں جو آپ نے مصر آمد دے بعد یعنی 200ھ توں ماہ رجداں 204ھ وچ اپنی وفات تک تحریر کیں۔ تااسیں آپ دے تلامذہ بغداد اقوال قدیمہ دے ترجمان سن تے اُن علاقاں وچ اقوال قدیمہ ہی پھیلے تے مصر تے افریقا دے علاقاں وچ اقوال جدیدہ نوں فروغ حاصل ہوا۔ اقوال قدیمہ دے مقابلہ وچ اقوال جدیدہ وچ بیشتر مسائل وچ آپ دی فقہی آراء تبدیل ہوگئی سن اِس لئی فقہ شافعی دے بیشتر مسائل نوں ازسر نو مصر وچ مرتب و مداں کیتا جو اب اقوال جدیدہ دے مطابق کتاب الاُم وچ موجود اے مگر بغداد دے تلامذہ نے آپ دے اقوال قدیمہ نوں ہی ترجیح دی تے وہی رائج ہوا۔

فقہی خدمات

[سودھو]

امام شافعی نے فقہی اجتہاد تے حدیث دونوں نوں اپنایا اے۔ اُنہاں نے نہ صرف اُس فقہی مواد اُتے کاملا عبور حاصل کیتا جو موجود سی، بلکہ اپنی تصنیف کتاب الرسالہ وچ اُصول ہائے و طریقہ ہائے اِستدلال فقہ دی تحقیق دی۔ اُننیں بجا طور اُتے اُصول فقہ دا موسس و بانی سمجھا جاندا اے [۱۵۶]۔ آپ نے قیاس دے باقاعدہ قواعد و ضوابط وضع کیے [۱۵۷]۔ اصول استحسان وچ امام شافعی نوں کوئی دلچسپی نہ سی بلکہ اصول استحسان دے بارے خیال کیتا جاندا اے کہ اِتوں بعد دے شوافع حضرات نے مذہب شافعیہ وچ داخل کردیا۔ [۱۵۸]

کتاب الاُم

[سودھو]

امام شافعی صاحب التصانیف تے کثیرہ آئمہ دین وچ توں نیں۔ نوخیزی عمر دے زمانہ توں ہی " کتاب الرسالہ" تصنیف دی جو اُصول فقہ وچ ااسیں ترین کتاب سمجھی جاندی اے۔ تیر انداز تے شہ سواری اُتے عربی زبان دی پہلی تصانیف آپ نے تحریر کیں۔ صاحبان انشاء و ادباء آپ دی شہادت دیا کرندے سن جس دی آپ نوں مطلق ضرورت نہ سی۔ ابن حجر عسقلانی نے الجاحظ دا قول نقل کیتا اے کہ: " وچ نے شافعی دی کتابیں دیکھی نیں، اوہ گندھے ہوئے موندی نیں اُن توں بہتر مصنف وچ نے ننیں دیکھا۔" [۱۵۹] ابن ندیم نے کتاب الفہرست وچ تقریباً 104 کتب دے نام گنوائے نیں [۱۶۰]۔ ابن ندیم جن نوں کتاباں دا نام دیندا اے دراصل اوہ کتاب الاُم دے اجزاء نیں۔

یہ کتاب مختلف رسائل دا مجموعہ اے۔کتاب الاُم مکالمہ دی صورت وچ اے، امام شافعی مخالفین دا رد کرندے ہوئے اُن دا نام ننیں لیندے۔ ایہ تصنیف اُن دے شاگرد ربیع بن سلیمان مرادی دی روایت توں اسیں تک پہنچی اے۔ اِس وچ موجود رسائل تے مقالات دی اک فہرست ابن ندیم نے کتاب الفہرست وچ لکھی اے۔ دوسری مشہور فہرست اِن رسائل دی امام بیہقی نے لکھی اے، تیسری فہرست الحافظ ابن حجر عسقلانی نے لکھی اے تے متاخرین وچ توں یاقوت حموی نے معجم الادباء وچ لکھی اے۔یاقوت حموی نے جو عنوانات اِن رسائل دے دئیے نیں اوہ زیادہ تر وہی نیں جو کتاب الاُم دے نسخہ مطبوعہ قاہرہ 1321ھ ندا 1325ھ مطابق 1903ء ندا 1907ءوچ موجود نیں تے ایہ سات جلداں وچ طبع ہوئی۔ اِس نسخہ دا کچھ حصہ امام سراج الدین بلقینی والے نسخہ اُتے مبنی اے۔ اِس مجموعہ دا قدیمی نام معلوم ننیں ہوسدا تے جسن تک رسائی ہوئی اے، ایہ نام سب توں پہلے امام بیہقی نے تے امام غزالی نے کتاب احیاء العلوم الدین وچ تے الحافظ ابن حجر عسقلانی نے کتاب الاُم دے نام توں ذکر کیتا اے۔ [۱۶۱][۱۶۲][۱۶۳][۱۶۴]

تلامذہ

[سودھو]

امام شافعی توں خلق کثیر نے روایت کیتا اے مگر آپ دے مشہور تلامذہ وچ توں چند ایہ نیں جن دے اسمائے گرامی مورخ اسلام الحافظ ذہبی نے نقل کیے نیں:

الحُمَیدی، ابو عبید القاسم بن سلام، احمد بن حنبل، سلیمان بن داود الہاشمی، ابو یعقوب یوسف البُوَیطی، ابو ثور ابراہیم بن خالد الکلبی، حرملہ بن یحیی، موسیٰ بن ابی الجارود المدی، عبدالعزیز المدی صاحب الحیدہ، حسین بن علی الکرابیسی، ابراہیم بن المنذر الحزامی، الحسن بن محمد الزعفرانی، احمد بن محمد الاذرقی، احمد بن سعید الہمدانی، احمد بن ابی شُریح الرازی، احمد بن یحیی بن وزیر المصری، احمد بن عبدالرحمٰن الوھبی، ابراہیم بن محمد الشافعی، اسحاق بن راہویہ، اسحاق بن بُہلُول، ابو عبدالرحمٰن احمد بن یحیی الشافعی المتکلم، الحارث بن سُریج النقال، حامد بن یحیی البلخی، سلیمان بن داود المھری، عبدالعزیز بن عمران بن مقلاص، علی بن معبد الرقی، علی بن سلمہ اللبیقی، عمرو بن سواد، ابو حنیفہ قحزم بن عبداللہ الاسوانی، محمد بن یحیی العدنی، مسعود ابن سہل المصری، ہاراں بن سعید الایلی، احمد بن سنان القطان، ابوالطاہر احمد بن عمرو بن السرح، یونس بن عبدالاعلیٰ، الربیع ابن سلیمان المرادی، الربیع بن سلیمان الجِیزی، محمد بن عبداللہ بن عبدالحکم المصری، بحر بن نصر الخولانی۔ [۱۶۵]

بغداد دے تلامذہ خاص

[سودھو]

امام شافعی نے مصر جانے توں قبل بغداد وچ دو سال توں ودھ مدت دے قیام وچ بغداد وچ اپنا حلقہ درس جاری رکھا۔ ایہاں علماء، محدثین، فقہا، ادباء و شعراء آپ دے حلقہ خاص دی زینت بنے رہا کرندے سن لیکن اِن سب وچ توں چار طلباء خصوصی اہمیت دے حامل نیں جو امام شافعی دے علوم تے فقہ و فتویٰ دے ترجمان نیں تے اِنہی چاراں طلباء دے ذریعہ توں امام شافعی دے اقوال قدیمہ محفوظ راے۔ ایہ چار حضرات ایہ نیں:

  • امام حسن بن محمد الزعفرانی بغدادی (متوفی 259ھ):— ایہ امام ابوعلی الحسن بن محمد بن صباح الزعفرانی البغدادی نیں۔ بغداد دا قریبی دیہات زعفرانیہ اِن دا مسکن سی جس دی نسبت توں زعفرانی کہلائے۔ فقہ و حدیث دے بہت بڑے امام و عالم سن تے کئی کتب تصنیف فرمائیں۔ امام شافعی دی خدمت وچ بہت عرصہ راے تے کہا کرندے سن کہ: " محدثین سوئے ہوئے سن، امام شافعی نے اُننیں بیدار کیتا، تے جس نے حدیث لکھنے دے لئی قلم دوات لی اے اُس اُتے امام شافعی دا احسان اے"۔ زعفرانی امام شافعی دے حلقہ درس وچ اُن دی کتب نوں با آوازِ بلند پڑھا کرندے سن تے طلباء سنندے سن۔ خود کہندے نیں کہ وچ نے امام شافعی دے سامنے اُن دی کتاب " الرسالۃ " پڑھی تو آپ نے مجھ توں پوچھا: عرب دے کس قبیلہ توں ہو؟ وچ نے جواب دیا کہ عربی ننیں ہاں بلکہ اک دیہات زعفرانیہ دا باشندہ ہاں (زعفرانیہ بغداد دے قریبی دیہات وچ توں اک سی)۔ ایہ سن کر کہا: انت سید ھذہ القریۃ (تم اپنی بسندی دے سردار ہو)۔ااحمد بن حنبل تے ابو ثور دی موجودگی وچ زعفرانی امام شافعی دے سامنے اُن دی کتب پڑھا کرندے سن۔ ایہ امام شافعی دے اقوال قدیمہ دے راوی نیں، ابتداء وچ اہل عراق دے فقہی مسلک اُتے سن بعد ازاں فقہ امام شافعی دے عالم و ناشر مشہور ہوئے۔زعفرانی نے امام شافعی توں کتاب المبسوط جو روایت دی اے اُس دی ترتیب ربیع بن سلیمان مرادی دی مرتب کردہ المبسوط توں قدرے اختلاف دے نال موجود اے۔ فقہا نے ربیع بن سلیمان مرادی والی کتاب المبسوط نوں ہی لائق عمل سمجھا تے زعفرانی والی المبسوط عوام وچ مشہور ننیں ہوئی۔ ابن ندیم الفہرست وچ اِن دی تصانیف دا تذکرہ محض قلت عامہ دے سبب ننیں کرندے تے بعض دے متعلق کہندے نیں کہ اوہ امتدادِ زمانہ دی نذر ہوچکی نیں تے بعض کتب اِن دی قید تحریر وچ ننیں لائی گئیں۔[۱۶۶] سال 259ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئے۔[۱۶۷]
  • احمد بن حنبل شیبانی البغدادی (متوفی 241ھ):— فقہ حنبلی دے امام نیں۔ نام ابوعبداللہ احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی البغدادی اے۔ امام شافعی دے تلامذہ خاص وچ امامت دا درجہ رکھندے نیں۔ امام شافعی دا قول اے کہ: وچ بغداد توں نکلا تے فقہ، درع تے علم وچ احمد بن حنبل توں بڑھا ہوا کسی نوں ننیں چھوڑا۔ ااحمد بن حنبل کہندے نیں کہ جداں تک وچ امام شافعی دے حلقہ درس وچ ننیں بیٹھا سی تو حدیث دے ناسخ و منسوخ توں لا علم سی۔ ااحمد بن حنبل امام شافعی دے لئی بہت زیادہ دعاء کیتا کرندے سن، اک مرتبہ صاحبزادے عبداللہ بن احمد نے عرض دی کہ ایہ شافعی کاں حضرت نیں جن دے حق وچ آپ اِتنی دعاء کیتا کرندے نیں؟ تو کہا: کہ بیٹے ! شافعی دنیاء دے لئی آفتاب تے بدن دے لئی عافیت دے مانند سن، کیتا اِن دونوں چیزاں دا بدل ہوسکندا اے؟ وچ 30 سال توں سوندے وقت وچ امام شافعی دے لئی دعاء تے استغفار کرندا ہاں۔ [۱۶۸] ابن جوزی لکھندے نیں کہ: " امام احمد امام شافعی دے خاص شاگرداں وچ توں سن، تے امام شافعی دے مصر جانے تک برابر اُن دی صحبت وچ راے۔"[۱۶۹] ماہ ربیع الاول 241ھ وچ بغداد وچ 77 سال دی عمر وچ فوت ہوئے ۔ فرقہ معتزلہ تے فتنہ خلق قرآن دے رد وچ تمام عمر ڈٹ کر کھڑے راے تے خلفائے عباسیہ دے جبر دے باوجود اک قدم وی نہ ہلے۔ کتب ہائے احادیث وچ مسند احمد بن حنبل بن حنبل مشہور اے جس وچ 28 ہزار احادیث رسول موجود نیں۔
  • امام ابو ثور ابراہیم بن خالد البغدادی (متوفی 240ھ) :— ایہ امام ابوثور ابراہیم بن خالد بن ابو الیمان الکلبی البغدادی نیں۔ اولاً اہل عراق دے مسلک اُتے سن بعد ازاں امام شافعی دی درسگاہ وچ پہنچ کر اُن توں رجوع کرلیا ۔ اپنے زمانہ وچ بغداد وچ اعیان فقہا و محدثین وچ توں سن۔ اِن دے کچھ شاذر و نوادر مسائل ایتوں نیں جن وچ اوہ جمہور آئمہ کرام توں منفرد و جدا نیں۔ امام ابوثور امام شافعی دے اقوال قدیمہ دے راوی نیں لیکن اِس دے باوجود اِنہاں نے کئی مسائل وچ امام شافعی توں اِختلاف کرندے ہوئے اپنا الگ توں اک فقہی مسلک جاری کیتا۔ امام شافعی دی کتب دی تربیت اُتے طویل کتاب تصنیف دی۔ آذربائیجان تے آرمینیہ دے اکثر باشندے ابو ثور دے فقہی مسلک اُتے سن۔چند تصنیفات وچ توں ایہ مشہور نیں: کتاب الطہارۃ، کتاب الصلوٰۃ، کتاب الصیام، کتاب المناسک۔ 240ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئے۔ [۱۷۰] اِن دے مشہور شاگرداں وچ ابن جنید، ابوجعفر احمد بن محمد عیالی تے منصور بن اسماعیل المصری سن۔ [۱۷۱]
  • امام حسین بن علی الکرابیسی البغدادی (متوفی 245ھ) :— ایہ امام ابوعلی الحسین بن علی بن یزید الکرابیسی البغدادی نیں۔ امام شافعی دے تلامذہ بغداد وچ بہت مشہور نیں تے اصحاب امام شافعی وچ شمار کیے جاندے نیں۔ اولاً اہل عراق دے مسلک اُتے سن مگر امام شافعی دی شاگردی وچ اُن دے مسلک توں رجوع کرلیا۔ صاحب التصانیف کثیرہ، عالم وفقیہ، محدث تے متکلم سن۔ بغداد وچ تو اِن دی عظمت دا سکہ چلندا سی۔ اِن دی ااحمد بن حنبل توں بہت دوسندی سی مگر فتنہ خلق قرآن دے مسئلہ وچ اِن دونوں برزگاں دی دوسندی عداوت وچ تبدیل ہوگئی۔[۱۷۲] 245ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئے۔

مصر دے تلامذہ خاص

[سودھو]

اواخر عمر وچ امام شافعی بغداد توں مصر چلے گئے تے اوسن امام شافعی دے علم دی خوب اِشاعت ہوئی تے مصری تلامذہ و اصحاب نے اِن دے فقہی آراء تے اقوال نوں جمع کیتا۔ مصر وچ چھ تلامذہ خاص مشہور نیں اِنہی دی بدولت امام شافعی دا مسلک افریقا وچ عام ہوا، ایہ حضرات ایہ نیں:

  • ربیع بن سلیمان المرادی المصری (متوفی 270ھ) :— ایہ ابو محمد ربیع بن سلیمان بن عبدالجبار مرادی المصری نیں۔اِن دا تعلق قبیلہ مراد توں سی تے کنیت ابو سلیمان اے۔ [۱۷۳] امام شافعی دے مصری شاگرداں وچ توں کبار درجہ دے نیں۔ امام شافعی خود کہا کرندے سن کہ: " ربیع میرے راوی نیں، ربیع نے مجھ توں جس قدر زیادہ علم حاصل کیتا اے کسی تے شخص نے ننیں کیتا۔" اِن دی علمی حرص بہت بڑھ گئی سی جس نوں دیکھندے ہوئے امام شافعی فرماندے سن کہ : " ربیع! جے میرے بس وچ ہوندا تو وچ تم نوں علم کھلا دیندا۔" ربیع بن سلیمان مرادی مصر وچ امام شافعی دے آخری شاگرد نیں تے الموذن دے لقب توں مشہور سن۔[۱۷۴] ربیع بن سلیمان مرادی مصر وچ پیدا ہوئے تے مصر وچ موذن سن۔ باقاعدہ خلیفہ بغداد توں تنخواہ لیندے سن۔ امام شافعی توں اِنہاں نے کتاب الاصول روایت دی اے جو عموماً المبسوط دے نام توں مشہور اے۔ ربیع بن سلیمان مرادی امام شافعی دی وفات دے بعد قریباً 66 سال زندہ راے، اِس توں معلوم ہوندا اے کہ جداں امام شافعی مصر آئے تو ربیع بن سلیمان مرادی نوجوان ہاں گے۔ مصر وچ 270ھ وچ فوت ہوئے۔ [۱۷۵]
  • اسمٰعیل بن یحیی المزنی المصری (متوفی 264ھ):— ایہ امام ابو ابراہیم اسمٰعیل بن یحیی بن اسمٰعیل المزنی المصری نیں۔ اِن دا تعلق قبیلہ مزینہ توں سی جو قبائل یمن توں سی۔ امام شافعی توں تحصیل علم کیتا۔ اصحاب شافعی وچ توں پارسا ترین فقیہ سن۔امام شافعی اِن دے متعلق کہندے نیں کہ : " مزنی میرے مذہب دے ناصر نیں۔" مزنی عابد و زاہد، نہایت نیک عالم سن، دقیق مسائل وچ گہری نظر رکھندے سن۔ اپنی جلالت شان دے باوجود امام شافعی دے جو مسائل اِن دے پاس ننیں سن، اُن نوں ربیع بن سلیمان مرادی دی تصانیف توں لیا۔ ابن خلکان کہندے نیں کہ: " اوہ شوافع دے امام، شافعی دے فقہی طریقاں تے اُن دے فتاویٰ تے اُن دے منقولات دے سب توں بڑے عالم نیں۔" امام شافعی نوں غسل وی اِنہاں نے ہی دیا تے تجہیز و تکفین وی اداء دی۔بروز بدھ 29 رمضان 264ھ مطابق 4 جاں 878ء نوں فوت ہوئے تے یکم شوال 264ھ مطابق 5 جاں 878ء نوں کاوہ جبل مقطم دے دامن وچ امام شافعی دی قبر مطہر دے قریب دفن کیے گئے۔[۱۷۶][۱۷۷] نماز جنازہ ربیع بن سلیمان مرادی نے پڑھائی۔ابن ندیم نے تاریخ وفات بروز بدھ ربیع الثانی 264ھ لکھی اے جو درست ننیں۔اِن دی مشہور کتاب " کتاب المختصر الصغیر" اے ایہ کتاب متداول اے تے اصحابِ شافعی دا دارومدار اِسی کتاب اُتے اے۔ اِس کتاب دی شرح بہت توں شوافع نے دی اے۔
  • ربیع بن سلیمان الجیزی المصری (متوفی 256ھ):— ایہ امام ابو محمد ربیع بن سلیمان بن داود الجیزی المصری نیں۔ قاہرہ دے مغرب وچ اک علاقہ جیزہ دے رہنے والے سن جس توں جیزی کہلائے۔ امام شافعی دے تلامذہ خاص وچ توں سن مگر امام شافعی توں کم ہی روایت کرندے نیں، البتہ امام شافعی دے شاگرد امام عبداللہ بن عبدالحکم دے ذریعہ توں امام شافعی دے علوم حاصل کیے۔ اِن توں امام ابوداود، امام نسائی تے امام طحاوی نے روایت کیتا اے۔ ثقہ، صالح تے کثیر الحدیث عالم سن۔ 256ھ وچ جیزہ دے مقام اُتے فوت ہوئے تے ونیں دفن کیے گئے۔ [۱۷۸]
  • حرملہ بن یحیی المصری (متوفی 244ھ):— ایہ ابو عبداللہ حرملہ بن یحیی بن عبداللہ تجیسی المصری نیں۔ امام شافعی دے حلقہ درس دے خواص وچ شامل سن۔ حافظ الحدیث سن۔ امام شافعی دی وفات (رجداں 204ھ) دے بعد آپ دے مصری تلامذہ وچ توں سب توں پہلے حرملہ بن یحیی دا ہی انتقال ہوا۔ عبدالعزیز بن عمر المصری کہندے نیں کہ امام شافعی دے اِنتقال دے بعد وچ نے حرملہ بن یحیی توں کہا کہ آپ نے جن کتاباں دا سماع امام شافعی توں کیتا اے اُن دی فہرست تو دکھائیے، تو سات یا آٹھ کتاباں دے نام لئی تے کہا اِن نوں اسیں نے اُن توں (یعنی امام شافعی توں) عرضاً تے سماعاً پڑھا اے۔ ابو عبداللہ بوشنجی دا قول اے کہ حرملہ بن یحیی نے امام شافعی توں 70 کتاباں دی روایت دی اے۔ [۱۷۹] امام مسلم نے صحیح مسلم وچ اِن توں روایت کیتا اے۔ 244ھ وچ مصر وچ فوت ہوئے۔[۱۸۰]
  • یونس بن عبدالاعلیٰ المصری (متوفی 264ھ):— ایہ امام ابو موسیٰ یونس بن عبدالاعلیٰ المصری نیں۔ امام شافعی دے متعلق کہندے نیں کہ: جے پوری اُمت وی جمع ہوجائے تو امام شافعی دی عقل سب دے لئی کافی ہوگی۔[۱۸۱] قرات دے امام سن۔ فقر و فاقہ وچ زندگی بسر کرندے راے۔ نہایت متقی تے خدا ترس عالم سن۔ اِن دی دعاء توں طلب باراں (بارش طلب کرنا) کیتا جاندا سی۔ اِنہاں نے امام شافعی دے علااوہ امام سفیان بن عینیہ، ولید بن مسلم تے اشہب توں روایت کیتا۔ یونس بن عبدالاعلیٰ توں امام مسلم، امام نسائی، امام ابن ماجہ نے احادیث روایت دی نیں۔ [۱۸۲]
  • امام یوسف بن یحیی بویطی (متوفی 231ھ):— ایہ امام ابو یعقوب یوسف بن یحیی بویطی المصری نیں۔ امام شافعی دے تلامذہ خاص وچ توں نیں۔ نہایت عابد و زاہد، متقی تے نیک عالم سن۔ فتنہ خلق قرآن دے رد وچ مصر توں گرفتار کردے بغداد وچ لائے گئے تے عباسی خلیفہ الواثق باللہ نے فتنہ خلق قرآن اُتے مناظرہ کروایا مگر آپ ثابت قدم راے تے انکار کردیا۔ آپ دی استقامت نوں دیکھندے ہوئے انکار اُتے خلیفہ عباسی الواثق باللہ دے حکم توں بغداد دے قید خانہ وچ ڈال دئیے گئے۔ قید خانہ وچ جمعہ دے دن اذان سن کر غسل کرندے تے قید خانہ دے دروازے تک آندے تے کہندے: " اے اللہ! وچ نے میرے پکارنے والے نوں جواب دیا تے اِن لوگاں نے مجھے روک دیا۔" [۱۸۳] ربیع کہندے نیں کہ مجھے بویطی نے اک مکتوب قید خانہ توں بھیجا جس وچ میرے حلقہ درس دے بارے وچ وصیت کرندے ہوئے لکھا سی کہ : " اِن توں متعلق بردباری توں کم لوکہ وچ نے امام شافعی نوں ایہ فرماندے ہوئے سنا اے کہ: وچ اُن دے مقابلہ وچ اپنے نفس نوں کمتر قرار دیندا ہاں تاکہ اوہ اُتوں معزز گردانیں، کیونکہ اوہ شخص شاعر معزز ننیں ہوندا جو اپنے نفس نوں کمتر نہ قرار دے۔ [۱۸۴] 231ھ وچ بغداد دے قید خانہ وچ اِنتقال کیتا۔[۱۸۵] اِن دی مشہور تصانیف ایہ نیں: کتاب المختصر الکبیر، کتاب المختصر الصغیر تے کتاب الفرائض۔ [۱۸۶]

مصداق دعائے نبوی صلی اللہ علیہ وسلم

[سودھو]

امام شافعی رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دی اِس دعائے مبارکہ دا مصداق نیں کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: "اے اللہ ! قریش نوں ہدایت عطاء فرما، اِس لئی کہ اُن دا عالم سطح زمین نوں علم توں اُتے کردے گا، اے اللہ ! جس طرح اِن نوں عذاب وچ مبتلا رکھا سی، اب اِنعام توں نواز دے۔"

ابو نُعیم عبدالملک بن محمد دا قول اے کہ اِس حدیث مبارکہ وچ عالم قریش توں مراد امام شافعی نیں۔ احمد بن حنبل کہندے نیں کہ اللہ تعالیٰ ہر صدی دے سرے اُتے اک عالم دین نوں پیدا کرندا اے جو لوگاں نوں سنت دی تعلیم دیندا اے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی طرف توں دفاع کرندا اے، اسیں نے دیکھا کہ پہلی صدی دے سرے اُتے عمر بن عبدالعزیز (خلیفہ 99ھ ندا 101ھ ) تے دوسری صدی دے سرے اُتے امام شافعی نے ایہ خدمت انجام دی اے۔[۱۸۷]

خواب وچ زیارت نبوی

[سودھو]
  • پہلی زیارت دے متعلق امام شافعی بیان کرندے نیں کہ: وچ نے خواب وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نوں دیکھا، آپ نے مجھ توں فرمایا: اے لڑدے! تو کس خاندان توں اے؟ وچ نے عرض دی: آپ دے خاندان توں۔ فرمایا: میرے قریب آ جاو۔ جداں وچ آپ دے قریب ہوگیا تو آپ نے اپنا لعابِ دہین میری زبان اُتے، ہونٹاں اُتے تے دہن وچ ڈال دیا۔ پھر فرمایا: جاو اللہ تم اُتے برکت نازل فرمائے۔
  • دوسری زیارت دے متعلق امام شافعی بیان فرماندے نیں کہ: وچ نے اِسی عمر وچ پھر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نوں خانہ کعبہ وچ نماز پڑھاندے دیکھا، جداں آپ نماز توں فارغ ہوئے تو لوگاں نوں تعلیم دیندے راے، پھر وچ وی آپ دے قریب آ بیٹھا تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں عرض دی: یا رسول اللہ! مجھے وی کچھ سکھائیے۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنی آستین توں میزان (یعنی ترازو) ندور کر دی تے فرمایا: تیرے لئی میرا ایہ عطیہ اے۔ امام شافعی کہندے نیں کہ وچ نے اک معبر توں اِس دی تعبیر دریافت دی تو اُتوں نے کہا: تم دنیاء وچ نبی صلی اللہ علیہ وسلم دی سنت مطہرہ دی نشر و اشاعت وچ امام بنو گے۔

خواب وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ توں مصافحہ

[سودھو]

امام شافعی دا بیان اے کہ وچ نے خواب وچ دیکھا کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ توں مجھ توں سلام کردے مصافحہ فرمایا، تے اپنی انگشتری ندور کر مجھے پہنا دی۔ وچ نے اپنے چچا توں اِس بات دا تذکرہ کیتا تو اُنہاں نے بتایا کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ دا مصافحہ عذاب توں امان اے تے انگشتری دی تعبیر ایہ اے کہ دنیاء وچ جسن تک حضرت علی رضی اللہ عنہ دا نام پہنچا اے، تمہارا نام وی اوسن تک پہنچے گا۔ [۱۸۸]

ذہانت تے فاسیں و فراست

[سودھو]

اک بار امام شافعی، یحیی ابن معین تے امام احمد بن حنبل مکہ مکرمہ گئے تے اک ہی مقام اُتے سب حضرات ٹھہرے۔ شب وچ امام شافعی تے یحیی ابن معین لیٹ گئے تے احمد بن حنبل نماز دی ادائیگی وچ مصروف ہوگئے۔ صبح نوں امام شافعی نے کہا کہ رات وچ نے مسلمانوں دے لئی 200 مسائل حل کیے، یحیی ابن معین نے پوچھا کہ آپ نے کیتا کیتا؟ امام شافعی نے کہا: وچ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی حدیث نوں 200 کذاب راوایویں توں محفوظ کیتا اے۔ امام احمد بن حنبل توں پوچھا گیا تو اُنہاں نے کہا کہ وچ نے نوافل دی ادائیگی وچ اک قرآن مجید پڑھا اے [۱۸۹]۔

طلب علم دے متعلق مشہور قول

[سودھو]

امام شافعی فرماندے نیں کہ : طلب العلم افضل من صلاۃ النافلۃ (طلب علم نوافل نماز توں افضل اے)۔[۱۹۰][۱۹۱][۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶]

سخاوت دا نمونہ

[سودھو]

زہد و بے نیازی، اہل دنیاء توں دوری دے نال جودو سخاء، سیر چشمی تے فراخدلی علمائے اسلام دا وتیرہ و شعار رہا اے۔ امام شافعی تو اسلاف دا پرتو سن۔ آپ دی سخاوت و بے نیازی دی کئی واقعات موجود نیں جو آج علمائے اسلام دے لئی مثال نیں:

  • جس زمانہ وچ امام شافعی یمن دی سرکاری ملازمت چھوڑ کر مکہ آئے تو اُس وقت آپ دے پاس دس ہزار دینار سن، شہر توں باہر خیمہ زن ہوئے تو لوگ آپ توں ملاقات نوں آئے جن وچ اہل حاجت وی سن، آپ نے پوری رقم اہل حاجت وچ تقسیم کردی تے خود مکہ وچ جداں داخل ہوئے تو قرض لینا پڑا۔
  • ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ امام شافعی روزانہ صدقہ کیتا کرندے سن تے رمضان وچ فقراء و مساکین نوں کپڑے تے رقم بہت زیادہ دیا کرندے سن۔
  • ربیع بن سلیمان مرادی کہندے نیں کہ اسیں نے اپنے شہر مصر وچ بہت توں سخی دیکھے نیں مگر امام شافعی جیسا سخی ننیں دیکھا۔
  • اک شخص نے آپ دے کرندے دا تکمہ (بٹن) درست کیتا تو اُتوں فوراً اک دینار دیا تے معذرت دے نال کہا اوی میرے پاس اِس دے علااوہ کچھ ننیں اے۔
  • اک شخص نے آپ دا کورا اُٹھا کر دیا تو اُس نوں دینار توں بھری تھیلی دے دی۔
  • عباسی خلیفہ ہاراں الرشید نے آپ نوں دس ہزار دینار دا ہدیہ پیش کیتا مگر آپ نے قبول کرنے توں معذرت دی۔ ہاراں الرشید نے جبری وصول کرنے نوں کہا تو آپ نے قبول تو کرلئی مگر بغداد شہر دے مساکین وچ تقسیم کردئیے۔ امام شافعی دے فقر و استغناء دی شان ایہ سی کہ بغداد وچ خطیر رقم قبول نہ دی تے جداں اوسن توں مصر گئے تو آپ دے خیرخواہاں تے دوستوں نے فوری طور اُتے تین ہزار دینار دا انتظام کردیا جس نوں آپ نے نہات خوشی توں قبول فرمایا، کیونکہ ایہ اہل علم و اہل تقویٰ دی جانب توں علمی و دینی تعااں سی تے اوہ جتوں بغداد وچ قبول نہ کیتا اوہ سلطانی احسان سی۔

خوش خلقی

[سودھو]

امام شافعی زندہ دل تے خوش مزاج عالم سن۔ اپنے طلباء تے متعلقین حضرات دی خاطرداری بہت کیتا کرندے سن تے اِن حضرات دے نال محبت و شفقت توں پیش آندے۔

  • امام شافعی فرمایا کرندے سن کہ:

وچ اپنے طلباء دے سامنے اُن دے احترام کرنے دی وجہ توں بے حیثیت رکھندا ہاں، تے جو شخص اپنے نوں نیچا ننیں کرے گا، اُس دی تعظیم ننیں دی جائے گی۔

  • اک بار کسی طالب علم نے کسی بات اُتے اصرار کیتا تو آپ نے اُن توں کہا کہ تم لوگ ایسا نہ کرو کہ وچ تم توں وہی بات کہاں جو امام ابن سیرین نے اک اصرار کرنے والے توں کہی سی کہ:

جے تم مجھ نوں ایسی بات اُتے مجبور کرو گے جس دی طاقت وچ ننیں رکھندا، تو جو میری عادت تم نوں خوش کرندی سی، پھر وہی ناخوش کردے گی۔

  • خوش خلقی دا ایہ عالم سی کہ اپنا حال امام شافعی خود بیان کرندے نیں کہ وچ نے مکہ مکرمہ وچ اک قریشی خاتوں توں شادی دی تے وچ اُس توں ازراہِ مذاق کہا کرندا:

یہ وڈی مصیبت اے کہ تم محبت کرو۔ تے جس توں تم محبت کرندی ہو اوہ تم توں محبت نہ کرے۔

اوہ خاتوں جواب وچ کہا کرتیں:

اُتے اوہ تم توں اپنا چہرہ پھیر لے۔ تے تم اصرار کردے اُس دے سامنے رہو۔' [۱۹۷]

عبادت و ریاضت تے زُھد و تقویٰ

[سودھو]

ربیع بن سلیمان مرادی دا بیان اے کہ امام شافعی ہر رات وچ اک قرآن مجید پڑھا کرندے سن تے رمضان وچ رات دن وچ دو قرآن مجید پڑھندے سن۔ الربیع بن سلیمان مرادی دا بیان اے کہ صرف ماہ رمضان وچ 60 قرآن پڑھ لیندے سن [۱۹۸] ۔ بحر بن نصر کہندے نیں کہ جداں اسیں رونا چاہندے سن تو آپس وچ کہندے سن کہ اُس مطلبی جوان دے پاس چلو، قرآن پڑھیں تے جداں اسیں اُن دے ایہاں آندے تو اوہ قرآن دی تلاوت شروع کرندے۔ اُس وقت اسیں لوگاں دا ایہ حال ہوندا سی کہ اُن دے سامنے گرے جاندے سن تے رونے دی آواز بلند ہو جاندی سی۔ امام ایہ حال دیکھ کر قرات توں رک جاندے سن، ایہ قرآن پڑھنے وچ اُن دے حسن صوت دا نتیجہ سی۔ [۱۹۹]

حسین بن علی الکرابیسی کہندے نیں کہ: وچ نے امام شافعی دے نال کئی راتیں گذاری نیں، اوہ تہائی رات تک نوافل وچ پچاس توں سو آیات پڑھندے سن تے ہر آیت اُتے مسلمانوں دے لئی دعاء کرندے سن، عذاب دی آیت اُتے اللہ دی پناہ مانگندے سن۔[۲۰۰]

قناعت

[سودھو]

امام شافعی خود فرماندے نیں کہ وچ نے 20 سال توں شاعر شکم سیر ہو کر کھانا ننیں کھایا۔ وچ نے طمع و لالچ نوں شاعر اپنے پاس ننیں آنے دیا۔ اِس دی بدولت مجھے ہمیشہ آرام پہنچا تے اِسی وجہ توں ہمیشہ میری عزت، ذلت وچ بدلنے توں محفوظ رہی۔ مزید فرماندے نیں کہ: حرص و طمع اوہ برائی اے جس توں نفس دی دیانت پوری طرح ظاہر ہوندی اے، خصوصاً ایسی حرص جس وچ بخل دی آمیزش وی ہو، فرماندے سن کہ خانگی و زندگی دی ناگواری زیادہ تر اِسی وجہ توں ہوندی اے کہ گھر دا مالک رقم زیادہ دینا ننیں چاہندا تے گھر والے لوگ زیادہ مانگندے نیں۔ شوہراں نوں مال توں محبت ہوندی اے تے بیویاں لالچ توں زیادہ مانگندی نیں۔ اِس توں خانگی معاملات وچ کشمکش ہوجاندی اے تے گھر روحانی تکالیف وچ مبتلا ہوجاندا اے۔ مزید ایہ وی فرماندے نیں کہ: قرآن دی اِس آیت نوں اچھی طرح سمجھو جس وچ مسلمانوں دا وصف ایہ بیان کیتا گیا اے کہ اوہ دوسراں دی ضرورت نوں اپنی ضرورت اُتے مقدم رکھندے نیں (آپ دا اشارہ سورۃ الحشر دی آیت 59 دی طرف سی)۔

عباسی خلیفہ ہاراں الرشید نے اک مرتبہ بے حد اصرار کیتا کہ آپ جس شہر نوں پسند کریں وچ آپ نوں اوسن دا قاضی مقرر کرداں، آپ نے جواب دیا: مجھے اِس عہدے توں معاف ہی رکھیے۔

تشیع دا الزام

[سودھو]

امام شافعی آل ابی طالب دا نہایت احترام کیتا کرندے سن تے ایہ بے پناہ عقیدت عوام وچ کئی دوسرے معانی وچ نظر آئی۔ لوگ آپ نوں شیعہ خیال کرنے لگے۔اہل بیت کرام توں ایہ بے پناہ عقیدت اِس لئی وی سی کہ امام شافعی خود مطلبی ہاشمی نیں جو خاندان نبوی صلی اللہ علیہ وسلم اے تے خود امام شافعی رشتہ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے ابن عم یعنی چچا زاد لگندے نیں۔ اک بار آپ اک مجلس وچ گئے جسن آل ابی طالب دے کچھ حضرات اہل علم بیٹھے سن۔ امام شافعی نے کہا کہ میں اِنہاں حضرات دے سامنے کلام نہ کراں گا، ایہ لوگ اک فضل و کمال نیں۔ ابن ندیم نے اِس حوالہ توں اک قول نقل کیتا اے کہ اک بار کسی سائل نے آپ توں کوئی مسئلہ دریافت کیتا تو آپ نے اُسنوں جواب دتا۔ سائل نے کہا کہ آپ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے قول دے خلافت فتویٰ دیا اے، امام شافعی نے فرمایا کہ تم اِس مسئلہ نوں حضرت علی رضی اللہ عنہ دے قول دے مطابق ثابت کرو، میں اپنا رخسار زمین اُتے رکھ دواں گا تے اپنے قول نوں ترک کر کے اُنہاں دا قول اِختیار کر لواں گا۔ [۲۰۱]

قاضی عیاض مالدی نے لکھا اے کہ اک مرتبہ کچھ لوگاں نے امام شافعی توں کہیا کہ آپ دے اندر تشیع دی خو بو اے۔ آپ آل نبی صلی اللہ علیہ وسلم توں محبت دا اظہار کرندے نیں۔ امام شافعی نے فرمایا کہ کی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے نہیں فرمایا اے کہ: تواڈے وچاں کوئی اُس وقت تک مومن نہیں ہوسکدا جداں تک کہ میں اُس دے نزدیک اُس دے والد، بچیاں تے تمام لوگاں توں زیادہ محبوب نہ ہو جاواں۔ نیز رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے کہ: متقی لوگ میرے دوست تے قرابت دار نیں تے متقی تے نیک رشتہ داراں نال محبت دا حکم اے، میں ایسی صورت وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نیک رشتے داراں توں کیاں نہ محبت کراں؟ پھر ایہ اشعار سنائے:

؎ سحر نوں جداں حجاج مزدلفہ توں منیٰ دی طرف وادی دے سیلاب دی طرح اُمڈدے نیں اے سوار space
space

؎ تم وادی محصب وچ ٹھہر کے ہر کوچ کر جانے والے تے قیام کرنے والے نوں پکارو تے کہو کہ space
space

؎ جے آل رسول دی محبت رفض اے تو دوجہان گواہ رہن کہ میں رافضی ہاں۔[۲۰۲] space
space

ائمہ دین تے معاصرین دی نظر وچ

[سودھو]
  • امام احمد بن حنبل امام شافعی نوں دوسری صدی ہجری دا مجدد کہندے سن۔ امام احمد بن حنبل فرمایا کرندے سن: اللہ تعالیٰ ہر صدی دے سرے اُتے ایتوں عالم دین نوں پیدا کرندا اے جو لوگاں نوں سنت دی تعلیم دیندا اے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی طرف توں دفاع کرندا اے۔ اسیں نے دیکھا کہ پہلی صدی دے سرے اُتے عمر بن عبدالعزیز تے دوسرے صدی دے سرے اُتے امام شافعی نے ایہ خدمت انجام دی اے۔ [۲۰۳][۲۰۴]
  • امام اسحاق بن راہویہ جو امام بخاری دے اساتذہ وچ توں نیں، کہندے نیں کہ امام شافعی دے قیام مکہ دے زمانہ وچ، وچ اک مرتبہ مکہ مکرمہ گیا تے اوسن احمد بن حنبل موجود سن۔ اُنہاں نے مجھ توں کہا کہ ابو یعقوب اُس شخص (یعنی امام شافعی) دے درس وچ بیٹھو۔ وچ نے کہا کہ وچ اُن دے پاس بیٹھ کر کیتا کراں گا؟ میرا تے اُن دا سن (عمر) قریب قریب اے۔ کیتا وچ اِن دی وجہ توں سفیان ابن عینیہ تے مقری اسماعیل دا درس چھوڑ داں؟۔ احمد بن حنبل نے کہا: سفیان ابن عینیہ دی مجلس درس بعد وچ وی ملے گی مگر شافعی دی مجلس ننیں ملے گی۔ احمد بن حنبل دی ایہ بات سچ ثابت ہوئی کہ امام شافعی اولاً بغداد چلے گئے تے بعد ازاں مصر تشریف لے گئے۔ 200ھ دے بعد آپ شاعر حجاز تے عراق ننیں آئے۔
  • عبداللہ بن الزبیر حُمَیدی کہندے نیں کہ امام احمد بن حنبل ہمارے ایہاں مکہ مکرمہ وچ امام سفیان ابن عینیہ دے ایہاں مقیم سن۔ احمد بن حنبل اک دن مجھ توں کہنے لگے کہ ایہاں اک قریشی عالم نیں، وچ نے پوچھا، اُنہاں نے کہا اوہ محمد بن ادریس الشافعی نیں۔ اوہ بغداد وچ اُن دی مجلس وچ بیٹھ چدے سن۔ اُن دے اصرار اُتے اسیں لوگ امام شافعی دے درس وچ گئے تے چند مسائل اُتے گفتگو ہوئی۔ اسیں اوسن توں اُٹھے تو احمد بن حنبل نے کہا: آپ نے اُن نوں کیسا پایا؟ کیتا اِس قریشی عالم دے علم تے اُس دے اندازِ بیاں توں خوشی ننیں ہوئی؟ اُن دی ایہ بات میرے دل وچ بیٹھ گئی تے وچ امام شافعی دی مجلس وچ بیٹھنے لگا۔ اُن دی مجلس دے بعد اُن دے استاد امام سفیان ابن عینیہ دی مجلس پھیدی پڑنے لگی تے اِس دے بعد وچ وی امام شافعی دے ہمراہ مصر چلا گیا۔[۲۰۵]
  • محمد بن فضل البزاز نے اپنے والد توں روایت کیتا اے کہ اک سال وچ نے امام احمد بن حنبل دے ہمراہ حج کیتا، اسیں مکہ وچ اک ہی مکان وچ ٹھہرے، وچ صبح دی نماز پڑھ کر احمد بن حنبل دی تلاش وچ مسجد حرام دی اک اک مجلس درس وچ گیا، دیکھا تو احمد بن حنبل اک اعرابی نوجوان دے پاس بیٹھے نیں، وچ نے اُن دے قریب جا کر کہا کہ اے ابو عبداللہ! آپ سفیان ابن عینیہ دی مجلس چھوڑ کر ایہاں بیٹھے نیں حالانکہ اوسن ابن شہاب الزہری، عمرو بن دینار، زیاد بن علاقہ تے دیگر تابعین موجود نیں، تو امام احمد بن حنبل نے کہا: خاموش رہو! جے تم توں کوئی حدیث علو (سند عالی) توں فوت ہو جائے تو نزول (سند سافل) توں اُس نوں پاسکندے ہو؟ تے دین تے عقل وچ تمہارا کوئی نقصان ننیں ہوگا۔ تے جے اِس جوان دی عقل تم نوں نہ ملی تو میرے خیال وچ قیامت تک اُس نوں ننیں پاؤ گے۔ وچ نے کتاب اللہ دا اِس توں زیادہ فقیہ تے زیادہ سمجھ دار ننیں پایا، وچ نے پوچھا: ایہ کاں صاحب نیں؟ اُنہاں نے بتایا: ایہ محمد بن ادریس الشافعی نیں۔ [۲۰۶]
  • اک بار مصر وچ سیرت نگار ابن ہشام (متوفی 218ھ) تے امام شافعی دے درمیان مرداں دے انساب اُتے مذاکرہ ہوا، امام شافعی نے تھوڑی دیر دے بعد کہا کہ اِس موضوع نوں چھوڑو، اسیں نوں سب معلوم اے ، خواتین دے نسب وچ اسیں توں بات کرو۔ جداں اُس موضوع اُتے مذاکرہ شروع ہوا تو ابن ہشام خاموش ہوگئے تے بولے: وچ ننیں جانندا سی کہ اللہ تعالیٰ نے ایسا عالم وی پیدا کیتا اے۔ [۲۰۷]
  • امام ابو حاتم الرازی نے آپ نوں صدوق کہا اے۔[۲۰۸]
  • اصمعی نے بنو ہذیل دے اشعار امام شافعی دے توسط توں حاصل کیے۔ [۲۰۹][۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲]
  • زبیر بن بکار کہندے نیں کہ بنو ہذیل دے اشعار وچ نے اپنے چچا مصعب ابن عبداللہ توں سنے تے اُنہاں نے امام شافعی توں اِن اشعار نوں حفظ کیتا سی۔ [۲۱۳][۲۱۴][۲۱۵]

اقوال امام شافعی

[سودھو]

امام شافعی علم و فضل تے عقل و فاسیں وچ اپنا ثانی نہ رکھندے سن تے مزید برآں ایہ کہ اوہ شعر و ادب، حدیث و فقہ، انتساب و ایام وچ وی امتیازی مقام دے مالک سن۔ نو عمری وچ ہی عربی ادب توں شغف پیدا ہوچدا سی تے اُننیں شعر و ادب، لغت و عربیت توں خاصا ذق سی۔ خود اشعار نظم کرندے سن مگر شاعری نوں علماء دے لئی مناسب خیال ننیں کرندے سن اِسی لئی علوم اسلامیہ دے مقابلہ وچ شاعری نوں خاص توجہ ننیں دی۔ جے ایسا ممکن ہوندا تو ضرور عربی ادب وچ شاعری دی کوئی ضخیم و طویل کتاب امام شافعی دے قلم توں قرطاس اُتے تحریر ہوجاندی۔

  • امام شافعی خود فرماندے نیں:

— جے شعر علماء دے لئی عیب نہ ہوندا تو وچ اِس زمانہ وچ لبید بن ربیعہ توں بڑا شاعر ہوندا۔ (لبید بن ربیعہ زمانہ جاہلیت وچ زبان عربی دا بلند پایہ شاعر سی)۔

  • اک بار کسی شخص نے آپ توں کہا: آپ دا کیتا حال اے؟ تو فرمایا:

— اُس دی کیتا حالت ہوگی جس توں اللہ تعالیٰ قرآن دا، رسول اللہ صلی اللہ علیہ سنت دا، شیطان گناہاں دا، زمانہ اپنے مصائب دا، نفس اپنی خواہشات دا، اہل و عیال روزی دا، تے ملک الموت قبض روح دا مطالبہ کرندے ہاں؟۔

  • تحصیل علم دے لئی فرماندے نیں کہ:

— ایہ علم دین کوئی شخص مالداری تے عزتِ نفس توں حاصل کردے کامیاب ننیں ہوسکندا، البتہ جو شخص نفس دی ذلت، فقر و محتاجی تے علم دی حرمت دے نال اِس نوں حاصل کرے گا اوہ کامیاب ہوگا۔ [۲۱۶]

  • امام شافعی دے نزدیک اگرمفندی یا مجتہد غلطی وی کرے گا تو حسن نیت دی بناء اُتے اوہ عنداللہ ماجور ہوگا۔ خود فرماندے نیں کہ:

— جو عالم فتویٰ دے گا، اجر پائے گا۔ البتہ دین وچ غلطی اُتے اجر ننیں ملے گا اِس دی اجازت کسی نوں ننیں اے، تے ثواب اِس لئی ملے گا کہ جو غلطی اُس نے دی اے اُس وچ اِس دی نیت برحق سی۔ [۲۱۷]

  • طبیعت تے طلب علم دے متعلق فرماندے نیں کہ:

— طبیعت زمین اے، تے علم بیج اے تے علم طلب توں ملندا اے۔ جداں طبیعت قابل ہوگی تو علم دی کھیتی لہلہائے گی تے اُس دے معانی و مطالب شاخ در شاخ پھیلن گے۔

  • طرز اِستدلال دے متعلق فرماندے نیں کہ:

— بہترین استدلال اوہ اے جس دے معانی روشن تے اُصول مضبوط ہاں تے سننے والاں دے دل خوش ہوجائیں۔

  • طلب حاجات دے لئی امام شافعی دی ایہ دعاء علمائے اسلام دے درمیان مجرب اے جتوں ابن خلکان نے وی نقل کیتا اے، علااوہ ازیں اِس دے پڑھنے توں گمشدہ چیز وی مل جاندی اے:

اَللّٰھُمَّ یَا لَطِیفُ اَسْاَلُکَ اللُّطْفَ فِیْمَا جَرَتُ بِہِ الْمَقَادِیر۔ [۲۱۸]

حوالے

[سودھو]
  1. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 5، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  2. الحافظ شمس الدین الداووُدی: طبقات المفسرین، جلد 2 صفحہ 102، الرقم الترجمہ 461، مطبوعہ دارالکتب العلمیہ بیروت لبنان 1403ھ۔
  3. ترتیب مسند ابو عبداللہ محمد بن ادریس الشافعی، ترتیب محمد زاہد بن الحسن الکوثری۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ بیروت، لبنان، 1370ھ۔
  4. ۴.۰ ۴.۱ خطیب بغدادی: تاریخ بغداد جلد 2 صفحہ 57۔
  5. ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 10 صفحہ 307، طبع لاہور۔
  6. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 499۔ مطبوعہ لاہور۔
  7. البیہقی: مناقب الشافعی، جلد 1صفحہ 84۔
  8. ۸.۰ ۸.۱ دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 576 مطبوعہ لاہور۔
  9. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 5، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  10. امام جلال الدین سیوطی: حسن المحاضرۃ فی تاریخ ملوک مصر والقاہرہ، جلد 1 صفحہ 303/304۔
  11. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 20، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  12. ابن حجر عسقلانی: الاصابہ فی تمیز الصحابۃ، جلد 3 صفحہ 60 ندا 61۔
  13. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 20، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ، مطبوعہ دمشق، شام 1406ھ۔
  14. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 5، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  15. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 68۔
  16. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 14 صفحہ 414/1۔
  17. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 6، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  18. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 67۔
  19. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 45، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  20. ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 10 صفحہ 252۔
  21. معرفۃ السنن و الآثار: جلد 1 صفحہ 125۔
  22. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 47، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  23. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 65۔
  24. الحافظ ابو نُعیم الاصبہانی: حلیۃ الاولیا، جلد 9 صفحہ 102۔
  25. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 14 صفحہ 416/2۔
  26. مناقب الرازی: صفحہ 21۔
  27. توالی التاسیس: صفحہ 57۔
  28. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 11، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  29. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 19، ذکر تحت سنۃ ہجریۃ 204ھ، مطبوعہ دمشق، شام 1406ھ۔
  30. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 19، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ، مطبوعہ دمشق، شام 1406ھ۔
  31. الحافظ الذہبی: العبر فی خبر من غبر، جلد 1 صفحہ 269، تذکرہ سال ہجری 204ھ۔ طبع دارالکتب العلمیۃ بیروت لبنان 1405ھ۔
  32. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 45، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  33. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 15، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  34. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 4 صفحہ 403/2۔
  35. ابن العماد المدی: شذرات الذھب، جلد 2 صفحہ 9۔
  36. المعتمد فی الادویۃ المفردۃ: صفحہ 434/435۔
  37. آداب الشافعی: صفحہ 35۔
  38. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 39، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  39. ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 10 صفحہ 310، طبع لاہور۔
  40. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 500، مطبوعہ لاہور۔
  41. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 69۔
  42. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 6، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  43. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 9، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  44. ابن حجر عسقلانی: الاصابہ فی تمیز الصحابۃ، جلد 3 صفحہ 60 ندا 61۔
  45. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 9، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  46. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 58۔
  47. البیہقی: مناقب الشافعی، جلد 1صفحہ 85۔
  48. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 20، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  49. امام ابو زھرۃ: الشافعی، صفحہ 14، مطبوعہ قاہرہ 1367ھ/ 1948ء۔
  50. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 12، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  51. امام بیہقی: مناقب البیہقی، جلد 1 صفحہ 72۔
  52. امام الرازی: مناقب الرازی، صفحہ 8۔
  53. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 60۔
  54. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 26۔
  55. قاضی اطہر مبارکپوری: سیرت آئمہ اربعہ، ذکر در تحت ولادت امام شافعی، صفحہ 142۔ مطبوعہ لاہور۔
  56. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 9 ندا 10، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  57. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 21، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  58. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 6، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  59. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 10، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  60. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 31۔
  61. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 59۔
  62. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 11، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  63. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 62 ندا 63۔
  64. ابن ادریس: التوالی التاسیس، صفحہ 50۔
  65. تہذیب الکمال: صفحہ 1161۔
  66. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 13، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  67. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 54، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  68. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 22، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  69. ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 384 ندا 385۔
  70. خطیب بغدادی: الجامع والبیان العلم، جلد 1 صفحہ 98۔
  71. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 576 ندا 577، مضماں الشافعی۔ مطبوعہ لاہور۔
  72. ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 10 صفحہ 182۔
  73. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 50، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  74. صیمری: اخبار ابی حنیفہ و اصحابہ، صفحہ 124۔
  75. صیمری: اخبار ابی حنیفہ و اصحابہ، صفحہ 124۔
  76. خطیب بغدادی: الجامع والبیان العم، جلد 1 صفحہ 99۔
  77. صیمری: اخبار ابی حنیفہ و اصحابہ، صفحہ 124۔
  78. الحافظ الذہبی: مناقب ابی حنیفہ و اصحابہ، صفحہ 51۔
  79. ۷۹.۰ ۷۹.۱ ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 392۔
  80. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 15، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  81. ابن عساکر: تاریخ مدینۃ دمشق، جلد 14 صفحہ 402/2۔ مطبوعہ بیروت لبنان۔
  82. بن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 19۔
  83. ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 385۔
  84. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577، مضماں الشافعی۔ مطبوعہ لاہور۔
  85. الحافظ الذہبی: العبر فی خبر من غبر، جلد 1 صفحہ 237 ذکر تحت سنۃ ہجری 190ھ، مطبوعہ بیروت لبنان 1405ھ۔
  86. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 353۔
  87. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 1 صفحہ 129۔
  88. طبقات المفسرین: جلد 2 صفحہ 99۔
  89. الحافظ الذہبی: تذکرۃ الحفاظ، ص 235۔
  90. سمعانی: الانساب، جلد 6 صفحہ 330۔
  91. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 71، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  92. آداب الشافعی: صفحہ 206۔
  93. امام نووی: تہذیب الاسماء واللغات: جلد 1 صفحہ 224۔
  94. امام فخر الدین الرازی: المناقب، صفحہ 17۔
  95. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 4 صفحہ 120۔
  96. ابن العماد الحنبلی المدی: شذرات الذھب، جلد 1 صفحہ 355۔
  97. الحافظ الذہبی: الجرح والتعدیل، جلد 1 صفحہ 32/33۔
  98. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 1 صفحہ 160۔
  99. قاضی اطہر مبارکپوری: سیرت آئمہ اربعہ، ذکر در تحت ولادت امام شافعی، صفحہ 152 ندا 153۔ مطبوعہ لاہور۔
  100. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 64۔
  101. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 10 صفحہ 27۔
  102. الحافظ الذہبی: تذکرۃ الحفاظ ، جلد 1 صفحہ 336۔
  103. ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 386۔
  104. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 22، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  105. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 50، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  106. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 69۔
  107. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 28۔
  108. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 20۔
  109. قاضی عیاض مالدی: ترتیب المدارک، جلد 1 صفحہ 386۔
  110. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 47، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  111. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 14 صفحہ 414/1۔
  112. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 68۔
  113. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 20، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ، مطبوعہ دمشق، شام 1406ھ۔
  114. قاضی عیاض المالدی: ترتیب المدارک، جلد 1 صفحہ 387۔
  115. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 68۔
  116. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 47، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  117. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 68۔
  118. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 14 صفحہ 416/1۔
  119. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 66۔
  120. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 579، مطبوعہ لاہور۔
  121. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 500، مطبوعہ لاہور۔
  122. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 20۔
  123. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577 مضماں الشافعی۔ مطبوعہ لاہور۔
  124. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577 مضماں الشافعی۔ مطبوعہ لاہور۔
  125. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 14 صفحہ 300۔
  126. الحافظ الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 38۔ مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان، 1401ھ- 1981ء
  127. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 ص 70۔
  128. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 501۔ مطبوعہ لاہور۔
  129. ابن جبیر: الرحلۃ، صفحہ 48۔
  130. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577 مضماں الشافعی۔ مطبوعہ لاہور۔
  131. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 203۔
  132. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 40، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  133. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 15، صفحہ 16/1۔ مطبوعہ بیروت لبنان۔
  134. مناقب البیہقی: جلد 2 صفحہ 136۔
  135. ابن حزم : جمہرۃ الانساب العرب، صفحہ 73۔
  136. تاج الدین سبدی: طبقات الشافعیۃ الکبریٰ، جلد 2 ص 71 ندا 73۔
  137. تاج الدین سبدی: طبقات الشافعیۃ الکبریٰ، جلد 2 ص 186۔
  138. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 500، مطبوعہ لاہور۔
  139. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 141 تذکرہ من حسن بن محمد زعفرانی۔
  140. ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 385 ندا 386۔
  141. خطیب بغدادی: الجامع والبیان العلم، جلد 2 صفحہ 82۔
  142. امام شافعی: کتاب الرسالہ، الرقم 1559۔
  143. الحافظ ابو نُعیم الاصبہانی: حلیۃ الاولیاء، جلد 9 صفحہ 105۔
  144. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 20، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  145. آداب الشافعی: صفحہ 231، 233۔
  146. مناقب البیہقی: جلد 2 صفحہ 30۔
  147. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 579، مطبوعہ لاہور۔
  148. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 18، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  149. ابن جذری: مناقب امام احمد بن حنبل، صفحہ 108۔
  150. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 75۔
  151. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 245۔
  152. قاضی عیاض مالدی: ترتیب المدارک، جلد 1 صفحہ 390۔
  153. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 22، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ۔ مطبوعہ مطبوعہ دار ابن کثیر، دمشق، شام 1406ھ۔
  154. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 579، مطبوعہ لاہور۔
  155. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 579، مطبوعہ لاہور۔
  156. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577، مطبوعہ لاہور۔
  157. امام شافعی: کتاب الرسالہ، صفحہ 66 ندا 70، مطبوعہ قاہرہ مصر 1321ھ۔
  158. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577، مطبوعہ لاہور۔
  159. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 29۔
  160. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 501 ندا 502، مطبوعہ لاہور۔
  161. امام شافعی: کتاب الاُم، جلد 1 صفحہ 158، مطبوعہ قاہرہ، مصر، 1321ھ۔
  162. امام غزالی: احیاء العلوم الدین، جلد 2 صفحہ 131، مطبوعہ قاہرہ مصر، 1327ھ۔
  163. یاقوت حموی: معجم الادباء، جلد 6 صفحہ 396 ندا 398۔
  164. دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 11 صفحہ 577، مطبوعہ لاہور۔
  165. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 7 ندا 8، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ/1981ء۔
  166. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 503۔ مطبوعہ لاہور۔
  167. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 2 صفحہ 318۔
  168. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 19۔
  169. ابن جوزی: مناقب الامام احمد بن حنبل، صفحہ 84۔
  170. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 503۔ مطبوعہ لاہور۔
  171. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 503 ندا 504۔ مطبوعہ لاہور۔
  172. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 2 صفحہ 360۔
  173. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 502۔ مطبوعہ لاہور۔
  174. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 203۔
  175. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 502۔ مطبوعہ لاہور۔
  176. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 74۔
  177. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 505۔ مطبوعہ لاہور۔
  178. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 103۔
  179. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 2 صفحہ 270۔
  180. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 504، مطبوعہ لاہور۔
  181. ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، جلد 3 صفحہ 19، ذکر تحت سنہ ہجریۃ 204ھ، مطبوعہ دمشق، شام 1406ھ۔
  182. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 1 صفحہ 139۔
  183. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 517۔
  184. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 505، مطبوعہ لاہور۔
  185. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 517۔
  186. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 505، مطبوعہ لاہور۔
  187. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 61 ندا 62۔
  188. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 60۔
  189. مناقب امام احمد بن حنبل، صفحہ 287۔
  190. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 53، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  191. الحافظ ابو نُعیم الاصبہانی: الحلیۃ الاولیاء، جلد 9 صفحہ 119۔
  192. آداب الشافعی: صفحہ 97۔
  193. امام نووی: تہذیب الاسماء واللغات، جلد 1 صفحہ 53/54۔
  194. الانتقاء : صفحہ 84۔
  195. مفتاح الجنۃ : صفحہ 35۔
  196. خطیب بغدادی: الجامع والبیان العلم، جلد 1 صفحہ 25۔
  197. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 20۔
  198. الحافظ الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 36۔ مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان، 1401ھ- 1981ء
  199. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 63 ندا 64۔
  200. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 63 ندا 64۔
  201. ابن ندیم: الفہرست مقالہ ششم بابت تصنیفات علمائے اسلام۔ صفحہ 500۔ مطبوعہ لاہور۔
  202. قاضی عیاض المالدی: ترتیب المدارک، جلد 1 صفحہ 390۔
  203. خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2 صفحہ 61/62۔
  204. ابن حجر عسقلانی: التہذیب التہذیب، جلد 9 صفحہ 27۔
  205. الحافظ الذہبی: الجرح والتعدیل، جلد 2 صفحہ 202 ندا 204۔
  206. الحافظ الذہبی: الجرح والتعدیل، جلد 2 صفحہ 202 ندا 204۔
  207. ترتیب المدارک: جلد 1 صفحہ 388۔
  208. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 48، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  209. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 49، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  210. معرفۃ السنن والآثار: جلد 1 صفحہ 127۔
  211. امام بیہقی: المناقب، جلد 2 صفحہ 44۔
  212. امام فخر الرازی: المناقب، صفحہ 87۔
  213. الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10 صفحہ 49، مطبوعہ موسسۃ الرسالۃ بیروت لبنان1401ھ / 1981ء۔
  214. ابن عساکر: تاریخ مدینہ دمشق، جلد 14 صفحہ 411/1، جلد 15 صفحہ 6/1۔
  215. امام بیہقی: المناقب، جلد 2 صفحہ 45۔
  216. خطیب بغدادی: جامع البیان والعلم، جلد 2 صفحہ 98۔
  217. خطیب بغدادی: جامع البیان والعلم، جلد 2 صفحہ 72۔
  218. ابن خلکان: الوفیات الاعیان، جلد 2 صفحہ 20۔

ہور پڑھو

[سودھو]
  • الحافظ الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 10۔
  • علامہ خطیب بغدادی: تاریخ بغداد، جلد 2۔
  • الحافظ ابو نُعَیم الاصبہانی: حلیۃ الاولیا، جلد 9۔
  • ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 10۔
  • ابن عساکر: تاریخ مدینۃ دمشق، جلد 14، جلد 15۔
  • ابن حجر عسقلانی: تہذیب التہذیب، جلد 9۔
  • ابن العماد الحنبلی: شذرات الذھب ، جلد 3۔
  • ابن ندیم : کتاب الفہرست، مقالہ ششم در تذکرہ تصنیفات علمائے اسلام۔

سانچہ:ائمہ اربعہ سانچہ:شافعی فقہا سانچہ:منتخب مقالہ