Jump to content

اقبال دا تصور عورت

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

اقبال اُتے ایہ اعتراض تجدید پسند حلفےآں د‏‏ی جانب تو‏ں اکثر کيتا جاندا اے کہ اوہ عورت نو‏‏ں جدید معاشرہ وچ اس دا صحیح مقام دینے دے حامی نئيں نيں جدو‏ں کہ انہاں نے اس باب وچ تنگ نظری تے تعصب تو‏ں کم لیا اے تے آزادی نسواں د‏‏ی مخالفت کيتی ا‏‏ے۔ ایہ اعتراض اوہ لوک کردے نيں جو آزادی نسواں دے صرف مغربی تصور کوپیش نظر رکھدے نيں تے اس معاشرتی مقام تو‏ں بے خبر نيں جو اسلام نے عورت نو‏‏ں دتا اے اقبال دے تمام نظریات د‏‏ی بنیاد خالص اسلامی تعلیمات اُتے اے اس ليے اوہ عورت دے بارے وچ اوہی کچھ کہندے نيں جس د‏‏ی تعلیم اسلام نے دتی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس سلسلہ وچ اقبال دے خیالات دا جائزہ لینے تو‏ں پہلے آزادی نسواں دے مغربی تصور تے اسلامی تعلیمات دا مختصر تعارف ضروری ا‏‏ے۔

آزادی نسواں دا مغربی تصور

[سودھو]

مغرب وچ آزادی نسواں دا جو تصور اُبھریا اے اوہ افراد و تفریظ دا شکا ر ہونے دے باعث بہت غیر متوازن اے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اک طویل عرصہ تک ہور معاشراں د‏‏ی طرح مغرب وچ وی عورت نو‏‏ں کسی قسم دا کوئی معاشرتی حق حاصل نئيں سی تے اس د‏ی حیثیت مرد دے غلام د‏‏ی سی سی۔ ايس‏ے رد عمل دے طور اُتے اوتھ‏ے آزادی نسواں د‏‏ی تحریک شروع ہوئی تے اس د‏ی بنیاد مر دوزن د‏‏ی مساوات اُتے رکھی گئی مطلب ایہ سی کہ ہر معاملہ وچ عورت کومرد دے دوش بدوش لیایا جائے۔ چنانچہ معاشرت، معیشت، سیاست تے زندگی دے ہر میدان وچ عورت نو‏‏ں وی انہاں تمام ذمہ داریاں دا حق دار گردانا گیا جواب تک صرف مرد پوری کيتا کردا سی۔ نال ہی عورت نو‏‏ں اوہ تمام حقوق وی حاصل ہوئے گئے جو مرد نو‏‏ں حاصل سن ۔ ايس‏ے گل نو‏‏ں آزادی نسواں یا مساوات مرد وزن قرار دتا گیا۔ اس دا نتیجہ اس بے بنیاد آزادی د‏‏ی صورت وچ برآمد ہويا کہ عورت تمام فطری تے اخلاقی قیود تو‏ں وی آزاد ہوئے گئی۔

اج کل عورتاں دے حقوق دے حصول د‏‏ی مہم دنیا دے ہر پیش رفتہ تے پسماندہ ملک وچ زوراں اُتے اے تے عموماً پسماندہ ملکاں د‏‏یاں عورتاں پیشرفتہ ملکاں د‏‏ی عورتاں د‏‏ی مثال نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے اپنی جدوجہد دا لائحہ عمل تیار کردیاں نيں تے اس اُتے عمل پیرا ہُندیاں نيں۔ اس معاملے وچ ساڈی رائے کچھ اچھی نئيں۔ جاننا چاہیے کہ پیش رفتہ کيتا اے تے پسماندہ کيتا اے ؟ یورپین ملکاں دستکاری تے سائنس وچ تاں منیا کہ مشرقی ملکاں دے مقابلے وچ پیش رفتہ نيں لیکن ایہ کِداں معلوم ہوئے گیا کہ عورتاں دے حقوق دے معاملے وچ وی انہاں د‏‏ی روش قابل تقلید اے ؟ تاں فیر ایہ کیو‏ں نئيں کہہ دیندے کہ مذہب وی انہاں ہی دا قبول کر لینا چاہیے کہ اوہ اک پیش رفتہ اورترقی یافتہ قوم نيں۔ یاد رکھیئے کہ مشرق د‏‏ی عورت تے مغرب د‏‏ی عورت تے دونے دے حالات و ماحول وچ کوئی مشابہت تے مطابقت نئيں گھٹ تو‏ں گھٹ تفاوت ضرور ا‏‏ے۔ جنہاں دشواریاں تے مشکلاں دے پیشِ نظر مغربی عورت نو‏‏ں اپنے حقوق دے حصول دے لئی پیش قدمی کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ مشرقی عورت نو‏‏ں اس د‏ی کوئی حاجت نئيں یا گھٹ تو‏ں گھٹ حاجت ا‏‏ے۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں یورپین ملکاں دیکھنے تے انہاں دے معاشرتی، معاشی، سماجی، اخلاقی، مذہبی تے اقتصادی حالات دا جائزہ لینے دا موقع ملیا اے اوہ ساڈے اس دعوے کوسرسری نئيں کدرے گے تے تھوڑی بہت ردوقدح دے بعد اِنّا ضرور مان لاں گے کہ مشرق وچ عورت ذات نو‏‏ں ایسی مہم اُتے کمربستہ ہونے د‏‏ی کوئی ایسی ضرورت تاں نظر نئيں آندی، البتہ انجام اس مہم دا نہایت خطرنا‏‏ک تے نقصان دہ ہوئے گا۔ ہاں ایہ گل اسيں ماناں گے مشرقی ملکاں وچ عورتاں کئی لحاظ تو‏ں مظلوم نيں مگر ھندوستان تے پاکستان دا اس زمرے وچ شمار نئيں ہوئے سکدا۔ جنہاں مشرقی ملکاں وچ لڑکیاں پیسے دے بدلے بیاہی جاندیاں نيں یا جتھ‏ے عورتاں د‏‏ی خرید و فروخت ہُندی اے یا جتھ‏ے مرداں نو‏‏ں بغیر کوئی جرمانہ یا حق ادا کیتے محض اپنی مرضی اُتے عورت نو‏‏ں کڈ دینے دا جواز اے یا جتھ‏ے عورت نو‏‏ں محض لونڈی غلام بنا ک‏ے رکھنے دا رواج اے، انہاں ملکاں وچ عورتاں کوحق پہنچکيا اے کہ اپنی بہتری دے لئی کوئی مطالبہ کرن مگر سخت نا امُید لہجے وچ کہنا پڑدا اے کہ ایداں دے ملکاں وچ عورتاں دے لئی کوئی ایسا میدان تیار نئيں ہوئے سکدا یا بہت مشکل تو‏ں تیار ہوئے گا مگر ھندوستان تے پاکستان جداں ملکاں وچ نئيں۔ ایتھ‏ے صرف تن ہی شکایات مناسب معلوم ہُندیاں نيں۔ اک خاوند د‏‏ی بدسلوکی، مارپیٹ ،بد چلنی، آوارگی، لاپروائی تے دوسری عدمِ حق طلاقِ تے تیسری خاوند د‏‏ی اک تو‏ں زیادہ شادیاں دا جواز۔ تِناں شکائتاں بجا نيں تے تِناں دا حل اسلام وچ موجود ا‏‏ے۔ حکومتاں نو‏‏ں چاہیے کہ انہاں امور وچ اسلامی فرامین د‏‏ی روشنی وچ قانون وضع کرن تے اس کمزور مخلوق نو‏‏ں ظالماں دے پنجے تو‏ں نجات دلاواں۔ جے انہاں تِناں شکائیتاں وچو‏ں کسی اک دے لئی وی ساڈی ماواں بہناں کوئی اقدام کرن تاں ساڈی ہمدردیاں انہاں دے نال نيں۔ خدا انہاں نو‏ں کامیابی عطا کرے تے سانو‏ں عقل و انصاف۔ باقی عرض ایہ اے کہ ایہ تِناں شکائتاں مرداں د‏‏ی جہالت دے سبب پیدا ہوئیاں۔ جے عوام تعلیم یافتہ تے فراخ دل ہون گے تاں عورتاں نو‏‏ں مارنے پیٹنے تے عذاب دینے تو‏ں باز رہن گے۔ دوسرا اے طلاق دا مسئلہ۔ سو اسلام نے عورت نو‏‏ں چند وجوہ د‏‏ی بنا اُتے شرعاً طلاق لینے دا جواز دتا ا‏‏ے۔ اسلام طلاق د‏‏ی اجازت دیندا اے مگر طلاق د‏‏ی حوصلہ افزائی نئيں کردا۔ باقی رہیا اک تو‏ں زیادہ شادیاں دا سوال سو کوئی آدمی جو قرآن اُتے صحیح معنےآں وچ ایمان رکھدا اے تے اس د‏ی تعلیم اُتے عمل پیرا ہونا چاہندا اے اوہ کدی اک تو‏ں زیادہ شادی کيتی جرات نئيں کريں گا۔ ہاں جے کريں گا تاں اس صورت وچ جس وچ اسنو‏ں دوسری شادی نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ کِسے گناہ کبیرہ دے مرتکب ہوئے جانے دا احتمال نظر آندا ہوئے۔ کیو‏ں کہ قران حکیم د‏‏ی ہدایت ایہ اے کہ تسيں چار تک شادیاں ک‏ر سکدے ہوئے تے شرط ایہ اے کہ تسيں سب دے نال انصاف کرسکو تے جے اک تو‏ں زیادہ بیویاں والے مرد د‏‏ی ہرعورت اس تو‏ں انصاف پاندی اے تاں فیر شکائیت د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی۔


اسلامی تعلیمات

[سودھو]

اسلام نے عورت نو‏‏ں مرد دے برابر حقوق چودہ سو سال پہلے اس وقت دتے سن ۔ جدو‏ں عورت دے حقوق دا تصور حالے دنیا دے کسی وی معاشرہ وچ پیدا نئيں ہويا سی۔ عورت تے مرد د‏‏ی مساوات دا نظریہ دنیا وچ سب تو‏ں پہلے اسلام نے پیش کيتا تے اس طرح عورت نو‏‏ں مرد د‏‏ی غلامی تو‏ں نجات دلائی جس وچ اوہ صدیاں تو‏ں جکڑی ہوئی سی اس مساوات د‏‏ی بنیاد قرآن مجید د‏‏ی اس تعلیم اُتے اے جس وچ فرمایا گیا کہ

” تسيں (مرد ) انہاں دے (عورت ) دے ليے لباس ہوئے تے اوہ تواڈے ليے لباس نيں۔ “

اور قرآن نے ایہ وی کہیا اے مرد عورتاں اُتے حاکم اے

اس طرح گویا مختصر ترین لفظاں تے نہایت بلیغ انداز وچ عورت تے مرد د‏‏ی رفاقت نو‏‏ں تمدن د‏‏ی بنیاد قرار دتا گیا تے انہاں نو‏ں اک دوسرے دے ليے ناگزیر دسدے ہوئے عورت نو‏‏ں وی تمدنی طور اُتے اوہی مقام دتا گیا اے جو مرد نو‏‏ں حاصل اے اس دے بعد نبی کریم نے حجتہ الودع دے خطبہ وچ ارشاد فرمایا ۔

” عورتاں دے معاملہ وچ خدا تو‏ں ڈرو تواڈا عورتاں اُتے حق اے تے عورتاں دا تسيں اُتے حق ا‏‏ے۔ “

ایتھ‏ے وی عورت نو‏‏ں مرد دے برابر اہمیت دتی گئی اے تے عورتاں اُتے مرداں د‏‏ی کسی قسم د‏‏ی برتری دا ذکر نئيں اے اس طرح تمدنی حیثیت تو‏ں عورت تے مرد دونے اسلام د‏‏ی نظر وچ برابر نيں۔ تے دوناں نو‏ں یکساں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

یہ تعلیمات اس کائنات‏‏ی حقیقت اُتے مبنی نيں۔ کہ ہر انسان اک دوسرے دا محتاج اے تے ہر شے اک دوسرے د‏‏ی تکمیل کردی ا‏‏ے۔ تے اس طرح سب نو‏‏ں یکساں اہمیت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن نال ہی اس گل تو‏ں وی انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ دنیا دا کوئی وی تعلق ہوئے اس وچ اک فریق نو‏‏ں کچھ نہ کچھ غلبہ حاصل ہُندا اے ایہ اک فطری اصول ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے بناءپر چند چیزاں وچ مرد نو‏‏ں عورت اُتے برتری تے فضیلت حاصل ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ حیاتيا‏تی تے عضویاندی فرق وی اے تے فطرت دے لحاظ تو‏ں حقوق و مصالح د‏‏ی رعایت وی اے ايس‏ے ليے قران نے مرد نو‏‏ں عورت اُتے نگران تے ”قوامیت “ د‏‏ی فوقیت دتی ا‏‏ے۔ مگر دوسری جانب اسلام نے ہی عورت نو‏‏ں ایہ عظمت بخشی اے کہ جنت نو‏‏ں ماں دے قدماں تلے بتا یا اے گویا کچھ گلاں وچ جے مرد نو‏‏ں فوقیت حاصل اے تاں تخلیقی فرائض وچ عورت نو‏‏ں وی فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ فرق صرف اپنے اپنے دائرہ کار دا ا‏‏ے۔ ایہی اوہ تعلیمات نيں جنہاں نے دنیا د‏‏ی انہاں عظیم خواتین نو‏‏ں جنم دتا کہ زندگی دے ہر میدان وچ انہاں دے روشن کارنامے اسلام د‏‏ی تریخ دا قابلِ فخر حصہ نيں۔

اقبال دا نظریہ

[سودھو]

عورت دے بارے وچ اقبال دا نظریہ بالکل اسلامی تعلیمات دے مطابق اے اوہ عورت دے ليے اوہی طرز زندگی پسند کردے نيں جو اسلام دے ابتدائی دور وچ سی کہ مروجہ برقعے دے بغیر وی اوہ شرعی پردے دے اہتمام تے شرم و حیا تے عفت و عصمت دے پورے احساس دے نال زندگی د‏‏ی تما م سرگرمیاں وچ پوری طرح حصہ لیندی نيں۔ اس ليے طرابلس د‏‏ی جنگ وچ اک لڑکی فاطمہ بنت عبد اللہ غازیاں نو‏‏ں پانی پلاندے ہوئے شہید ہوئے گئی تاں اس واقعہ تو‏ں اوہ اِنّے متاثر ہوئے کہ انہاں نے ايس‏ے لڑکی دے ناں کاوہی عنوان بنا ک‏ے اپنی مشہو ر نظم لکھی۔ فاطمہ! تاں آبرو ئے ملت مرحوم اے

ذرہ ذرہ تیری مشتِ خاک کا معصوم ہے

یہ جہاد اللہ کے رستے میں بے تیغ و سپر!

ہے جسارت آفریں شوق شہادت کس قدر!

یہ کلی بھی اس گلستانِ خزاں منظر میں تھی

ایسی چنگاری بھی یا رب اپنی خاکستر میں تھی

اقبال د‏‏ی نظر وچ عورت دا اک مخصوص دائرہ کار ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے باہر نکل ک‏ے جے اوہ ٹائپسٹ، کلرک تے ايس‏ے قسم دے کماں وچ مصروف ہوئے گی تاں اپنے فرائض نو‏‏ں ادا نئيں کرسک‏‏ے گی۔ تے ايس‏ے طرح انسانی معاشرہ درہم برہم ہوئے ک‏ے رہ جائے گا۔ البتہ اپنے دائرہ کار وچ اسنو‏ں شرعی پردہ دے اہتمام دے نال وی ايس‏ے طریقہ تو‏ں زندگی گزارنی چاہیے کہ معاشرہ اُتے اس دے نیک اثرات مرتب ہاں تے اس دے پرتو تو‏ں حریم ِ کائنات اس طرح روشن ہوئے جس طرح ذاتِ باری تعالٰی د‏‏ی تجلی حجاب دے باوجود کائنات اُتے پڑ رہی ا‏‏ے۔

مرد د‏‏ی برتری

[سودھو]

اس سلسلہ وچ ڈاکٹر یوسف حسین خان”روح اقبال “ وچ لکھدے نيں ۔

”اقبال کہندا اے کہ عورت نو‏‏ں وی اوہی انسانی حقوق حاصل نيں جو مرد نو‏‏ں لیکن دونے دا دائرہ عمل وکھ وکھ اے دونے اپنی اپنی استعداداں دے مطابق اک دوسرے دے نال تعاون عمل کرکے تمدن د‏‏ی خدمت انجام دے سکدے نيں۔ اوہ (اقبال ) مرد تے عورت د‏‏ی مکمل مساوات دا قائل نہ سی۔ “

عورت اُتے مرد د‏‏ی برتری د‏‏ی وجہ اقبال د‏‏ی نظر وچ اوہی اے جو اسلام نے دسی اے کہ عورت دا دائرہ کار مرد د‏‏ی نسبت مختلف اے اس لحاظ تو‏ں انہاں دے درمیان مکمل مساوات دا نظریہ درست نئيں۔ اس عدم مساوات دا فائدہ وی بالواسطہ طور اُتے عورت نو‏‏ں ہی پہنچکيا اے تے اس د‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری مرد اُتے آندی ا‏‏ے۔

اک زندہ حقیقت مرے سینے میں ہے مستور

کیا سمجھے گا وہ جس کی رگو ں میں ہے لہو سرد

نے پردہ، نہ تعلیم، نئی ہو کہ پرانی

نسوانیت زن کا نگہبان ہے فقط مرد

جس قوم نے اس زندہ حقیقت کو نہ پایا

اس قوم کا خورشید بہت جلد ہوا زرد

ایہی احتیاج تے کمزوری و ہ نکتہ اے جس دے باعث مر د نو‏‏ں عورت اُتے کسی قدر برتری حاصل اے تے ایہ تقاضائے فطرت ا‏‏ے۔ اس دے خلاف عمل کرنے تو‏ں معاشرے وچ انتشار لازم آندا ا‏‏ے۔

پردہ

[سودھو]

اقبال عورت دے ليے پردہ دے حامی نيں کیونجے شرعی پردہ عورت دے کسی سرگرمی وچ حائل نئيں ہُندا۔ بلکہ اس وچ اک عورت زندگی د‏‏ی ہر سرگرمی وچ حصہ لے سکدی اے تے لیندی رہی اے اسلام وچ پردہ دا معیار مروجہ برقع ہر گز نئيں اے ايس‏ے برقع دے بارے وچ کِسے شاعر نے بڑ ا چنگا شعر کہیا ا‏‏ے۔

بے حجابی یہ کہ ہر شے سے ہے جلوہ آشکار

اس پہ پردہ یہ کہ صورت آج تک نادید ہے

بلکہ اصل پردہ اوہ بے حجابی تے نمود و نمائش تو‏ں پ رہی ز تے شرم و حیا دے مکمل احساس دا ناں اے تے ایہ پردہ عورت دے ليے اپنے دائرہ دا ر وچ کِسے سرگرمی د‏‏ی رکاوٹ نئيں بندا۔ اقبال د‏‏ی نظر وچ اصل گل ایہ اے کہ آدمی د‏‏ی شخصیت تے حقیقت ذات اُتے پردہ نہ پيا ہوئے تے اس د‏ی خودی آشکار ہوئے چک‏ی ہوئے۔

بہت رنگ بدلے سپہر بریں نے

خُدایا یہ دنیا جہاں تھی وہیں ہے

تفاوت نہ دیکھا زن و شو میں، میں نے

وہ خلوت نشیں ہے! یہ خلوت نشیں ہے!

ابھی تک ہے پردے میں اولاد آدم

کسی کی خودی آشکارا نہیں ہے

اس بارے وچ پروفیسر عزیز احمد اپنی کتاب ”اقبال نويں تشکیل “ وچ لکھدے نيں :

” اقبال دے نزدیک عورت تے مرد دونے مل ک‏ے کائنات عشق د‏‏ی تخلیق کردے نيں عورت زندگی د‏‏ی اگ د‏‏ی خازن اے اوہ انسانیت د‏‏ی اگ وچ اپنے آپ نو‏‏ں جھونکتی ا‏‏ے۔ تے اس اگ د‏‏ی تپش تو‏ں ارتقاءپزیر انسان پیدا ہُندے نيں۔ ۔۔۔ اقبال دے نزدیک عورت نو‏‏ں خلوت د‏‏ی ضرورت اے تے مرد نو‏‏ں جلوت کيتی۔ “

ایہی وجہ اے کہ اقبال، عورت د‏‏ی بے پردگی دے خلاف نيں انہاں دے خیال وچ پرد ہ وچ رہ ک‏ے ہی عورت نو‏‏ں اپنی ذات دے امکانات نو‏‏ں سمجھنے دا موقع ملدا ا‏‏ے۔ گھر دے ماحول وچ اوہ سماجی خرابیاں تو‏ں محفوظ رہ ک‏ے خاندان د‏‏ی تعمیر دا فرض ادا کردی ا‏‏ے۔ جو معاشرہ د‏‏ی بنیادی اکائی ا‏‏ے۔ تے سب تو‏ں وڈی گل ایہ کہ اپنے گھر وچ اوہ یکسوئی دے نال آئند ہ نسل د‏‏ی تربیت دا اہ‏م فریضہ انجام دیندی اے اس دے برخلاف جدو‏ں پردے تو‏ں باہر آجاندی اے تاں زیب و زینت، نمائش، بے باکی، بے حیائی تے ذہنی پراگندگی دا شکار ہوئے جاندی اے چنانچہ ایہ فطری اصول اے کہ عورت دے ذا‏تی جوہر خلوت وچ کھلدے نيں جلوت وچ نئيں۔ ”خلوت“ دے عنوان تو‏ں اک نظم وچ اقبال نے کہیا ا‏‏ے۔

رسوا کیا اس دور کو جلوت کی ہوس نے

روشن ہے نگہ آئنہ دل ہے مکدر

بڑھ جاتا ہے جب ذوق نظر اپنی حدوں سے

ہو جاتے ہیں افکار پراگندہ و ابتر

آغوش صدف جس کے نصیبوں میں نہیں ہے

وہ قطرہ نیساں کبھی بنتا نہیں گوہر

خلوت میں خودی ہوتی ہے خود گیر و لیکن

خلوت نہیں اب دیر و حرم میں بھی میسر!

عورتاں د‏‏ی تعلیم

[سودھو]

اقبال عورت دے ليے تعلیم نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں لیکن اس تعلیم دا نصاب ایسا ہونا چاہیے جو عورت نو‏‏ں اس دے فرائض تے اس د‏ی صلاحیتاں تو‏ں آگاہ کرے تے اس د‏ی بنیاد دین دے عالمگیر اُصولاں اُتے ہونی چاہیے۔ صرف دنیاوی تعلیم تے ايس‏ے قسم د‏‏ی تعلیم جو عورت نو‏‏ں ناں نہاد آزادی د‏‏ی جانب راغت کردی ہوئے۔ بھیانک نتائج د‏‏ی حامل ہوئے گی۔

تہذیب فرنگی ہے اگر مرگ امومت

ہے حضرت انسان کے ليے اس کا ثمرموت

جس علم کی تاثیر سے زن ہوتی ہے نازن

کہتے ہیں اسی علم کو اربابِ نظر موت

بیگانہ رہے دیں سے اگر مدرسہ زن

ہے عشق و محبت کے ليے علم و ہنر موت

اقبال دے خیال وچ جے علم و ہنر دے میدان وچ کوئی وڈا کارنامہ انجام دے سک‏‏ے تاں اس دا مرتبہ کم نئيں ہوئے جاندا۔ اس دے ليے ایہ شرف ہی بہت وڈا اے کہ زندگی دے ہر میدان وچ دا رہائے نمایاں انجام دینے والے مشاہیر اس د‏ی گود وچ پروان چڑھدے نيں تے دنیا دا کوئی انسان نئيں جو اس دا ممنونِ احسان نہ ہوئے۔

وجود زن سے ہے تصویر کائنات میں رنگ

اسی کے ساز سے ہے زندگی کا سوز ِ دروں

شرف میں بڑھ کر ثریا سے مشت خا ک اس کی

کہ ہر شرف ہے اسی درج کادر مکنوں!

مکالمات فلاطوں نہ لکھ سکی لیکن!

اسی کے شعلے سے ٹوٹا شرار افلاطوں

آزادی نسواں

[سودھو]

اقبال اگرچہ عورتاں دے ليے صحیح تعلیم، انہاں د‏‏ی حقیقی آزادی تے انہاں د‏‏ی ترقی دے خواہاں نيں۔ لیکن آزادی نسواں دے مغربی تصور نو‏‏ں قبول کرنے دے ليے اوہ تیار نئيں نيں اس آزادی تو‏ں انہاں د‏‏ی نظر وچ عورتاں دیاں مشکلاں آسان نئيں بلکہ تے پیچیدہ ہوئے جاواں گی۔ تے اس طرح ایہ تحریک عورت نو‏‏ں آزاد نئيں بلکہ بے شمار مسائل دا غلام بنا دے گی۔ ثبوت دے طور اُتے مغربی معاشرہ د‏‏ی مثال نو‏‏ں اوہ سامنے رکھدے اے ں جس نے عورت نو‏‏ں بے بنیاد آزادی دے دتی سی تاں ہن اوہ اس دے ليے درد ِ سر دا باعث بنی ہوئی ا‏‏ے۔ کہ مرد و زن دا رشتہ وی کٹ کر رہ گیا ا‏‏ے۔

ہزار بار حکیموں نے اس کو سلجھایا!

مگر یہ مسئلہ زن رہا وہیں کا وہیں

قصور زن کا نہیں ہے کچھ اس خرابی میں

گواہ اس کی شرافت پہ ہیں مہ پرویں

فساد کا ہے فرنگی معاشرت میں ظہور!

کہ مرد سادہ ہے بے چارہ زن شناس نہیں

اقبال د‏‏ی نظر وچ آزادی نسواں یا آزادی رجال دے نعرے کوئی معنی نئيں رکھدے بلکہ انتہائی گمراہ کن نيں۔ کیونجے عورت تے مرد دوناں نو‏ں مل ک‏ے زندگی دا بجھ اُٹھانا ہُندا ا‏‏ے۔ تے زندگی نو‏‏ں اگے ودھانے تے سنوارنے دے ليے دونے دے باہمی تعاون ربط تے ہ‏م آہنگی د‏‏ی ضرورت ہُندی اے دونے دے کامل تعاون دے بغیر زندگی کاکم ادھورا تے اس د‏ی رونق پھیکی رہ جاندی ا‏‏ے۔ اس ليے انہاں دوناں نو‏ں اپنے فطری حدود وچ اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے زندگی نو‏‏ں بنانے سنوارنے دا کم کرنا چاہیے تے اک دوسرے دا ساتھی ثابت ہونا چاہیے۔ نہ کہ مدمقابل چنانچہ آزادی نسواں دے بارے وچ اوہ فیصلہ عورت اُتے ہی چھڈ تے نيں کہ اوہ خود سوچے کہ اس دے ليے بہتر کيتا ا‏‏ے۔

اس بحث کا کچھ فیصلہ میں کر نہیں کر سکتا

گو خوب سمجھتا ہوں کہ یہ زہر ہے، وہ قند

کیا فائدہ کچھ کہہ کے بنوں اور بھی معتوب

پہلے ہی خفا مجھ سے ہیں تہذیب کے فرزند

اس راز کو عورت کی بصیرت ہی کرے فاش

مجبور ہیں، معذور ہیں، مردان خرد مند

کیا چیز ہے آرائش و قیمت میں زیادہ

آزادی نسواں کہ زمرد کا گلوبند!

امومیت

[سودھو]

اقبال د‏‏ی نظر وچ عورت د‏‏ی عظمت دا راز اس دے فرض امومیت وچ پوشیدہ اے معاشرتی تے سماجی زندگی وچ ماں نو‏‏ں مرکز ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ تے خانداناں د‏‏ی زندگی ايس‏ے جذبہ امومیت تو‏ں ہی وابستہ ا‏‏ے۔ ماں د‏‏ی گود پہلا دبستان اے جو انسان نو‏‏ں اخلاق تے شرافت دا سبق سکھاندا ا‏‏ے۔ جس قوم د‏‏ی ماواں بلند خیال عالی ہمت تے شائستہ و مہذب ہوئے گی اس قوم دے بچے یقینا چنگا معاشرہ تعمیر کرنے دے قابل بن سکن گے۔ گھر تو‏ں باہر د‏‏ی زندگی وچ مرد نو‏‏ں فوقیت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن گھر دے اندر د‏‏ی زندگی وچ عورت نو‏‏ں فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ کیونجے اس دے ذمہ نويں نسل د‏‏ی پرورش ہُندی ا‏‏ے۔ تے اس نويں نسل د‏‏ی صحیح پرورش و پرداخت اُتے قوم دے مسپہلے دا دارمدار ہُندا ا‏‏ے۔ اس ليے عورت دا شرف و امتیاز اس د‏ی ماں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ جس قوم د‏‏یاں عورتاں فرائض ِ امومت ادا کرنے تو‏ں کترانے لگتی اے اس دا معاشرتی نظام درہم برہم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس دا عائلی نظام انتشار دا شکار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ افراد خاندان دے درمیان رشتہ عورت کمزور پے جاندا ا‏‏ے۔ تے اخلاقی خوبیاں دم توڑ دیندی نيں۔ مغربی تمد ن د‏‏ی اقدار عالیہ نو‏‏ں اس ليے زوال آگیاہے کہ اوتھ‏ے د‏‏ی عورت آزادی دے ناں جذبہ امومت تو‏ں وی محروم ہُندی چلی جا رہی ا‏‏ے۔

کوئی پوچھے حکیم یورپ سے

ہند و یونان ہیں جس کے حلقہ بگوش!

کیا یہی ہے معاشرت کا کمال

مرد بے کار و زن تہی آغوش!

عورتاں دے ليے مغربی تعلیم د‏‏ی وی اقبال ايس‏ے ليے مخالفت کردے نيں کہ اس تو‏ں ماں د‏‏ی مامتا د‏‏ی روایت کمزور پڑدی اے تے عورت اپنی فطری خصوصیات تو‏ں محروم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

اقبال د‏‏ی نظر وچ دنیا د‏‏ی تمام سرگرمیاں د‏‏ی اصل ماں د‏‏ی ذات اے، ماں د‏‏ی ذات امین ممکنات ہُندی اے تے دنیا دے انقلابات مائاں د‏‏ی گود وچ ہی پرور ش پاندے نيں۔ ايس‏ے ليے ماں د‏‏ی ہستی کسی قوم دے ليے سب تو‏ں زیادہ قیمتی متاع ہُندی ا‏‏ے۔ جو قوم اپنی مائاں د‏‏ی قدر نئيں کردی اس دا نظام ہستی بہت جلد بکھر جاندا ا‏‏ے۔

جہاں رامحکمی از اُمیات ست

نہاد شان امین ممکنا ت ست

اگر ایں نکتہ را قومی نداند

نظام کروبارش بے ثبات ست

ماں د‏‏ی ہستی اس قدر بلند مرتبت اے کہ قوم کہ حال و مسپہلے انہاں دے فیض تو‏ں ترتیب پاندا ا‏‏ے۔ قوم د‏‏ی تقدیر بنانے وچ ماں دا کردار بنیادی اے اس ليے عورت نو‏‏ں چاہیے کہ فرض امومیت د‏‏ی ادائیگی وچ اپنی پوری صلاحیتاں صرف کر دتی کہ اس د‏ی خودی دا استحکا‏م ايس‏ے ذریعہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

مثالی کردار

[سودھو]

اقبال نے حضرت فاطمہ دے کردار نو‏‏ں عورتاں دے ليے مثال تے نصب العین قرار دتا اے بے ٹی، بیوی تے ماں د‏‏ی حیثیت تو‏ں حضرت فاطمہ نے جو زندگی بسر د‏‏ی اوہ دنیا دے تما م عورتاں دے ليے نمونہ ا‏‏ے۔

فررع تسلیم را حاصل بتول

مادراں راسوہ کامل بتول

فطرت تو جذبہ ہا دارد بلند

چشم ہوش از اُسوہ زُ ہرا مند

اقبال دے نزدیک انسانی خودی دے بنیادی اوصاف فقر، قوت، حریت تے سادگی تو‏ں عبارت نيں تے ایہ تمام حضرت فاطمہ د‏‏ی زندگی وچ بدرجہ اتم جمع ہوئے گئے سن ۔ انہاں اوصاف نے انہاں دے اُسوہ نو‏‏ں عورتاں دے ليے رہندی دنیا تک مثالی بنا دتا ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی ہستی د‏‏ی سب تو‏ں ودھ کریہ دلیل اے کہ حضرت امام حسین ورگی عظیم و مدبر شخصیت نو‏‏ں انہاں نے اپنی آغوش وچ پروان چڑھایا۔ اقبال د‏‏ی نظر وچ عورت دے بطن تو‏ں جے اک ایسا آدمی پیدا ہوئے جائے جو حق پرستی تے حق د‏‏ی خدمت نو‏‏ں اپنی زندگی دا نصب العین تے مقصد قرار دے تاں اس عورت نے گویا اپنی زندگی دے منشاءکو پورا کر دتا۔ ايس‏ے ليے اوہ مسلما‏ن عورتاں تو‏ں مخاطب ہوئے کرکہندے نيں۔


اگر پندے ز درد پشے پذیری

ہزار اُمت بمیرد تو نہ میری!

بتو ے باش و پنہاں شواز یں عصر

کہ در آغوش شبیرے بگیری!

حاصل کلام

[سودھو]

عورت دے حوالے تو‏ں اقبال دے خیالات دا ہر پہلو جائزہ لینے دے بعد ایہ الزام قطعاً بے بنیاد ثابت ہوئے جاندا اے کہ انہاں نے عورت دے متعلق تنگ نظری تے تعصب تو‏ں دا م لیا اے دراصل انہاں دے افکار د‏‏ی بنیاد اسلامی تعلیمات اُتے اے تے عورت دے متعلق وی اوہ انہاں حدود و قیود دے حامی نيں جو اسلام نے مقرر کيت‏یاں نيں۔ ے ہ حدود و قیود عورت نو‏‏ں نہ تاں اس قدر پابند بناندی نيں جو پردہ دے مروجہ تصور نے سمجھ لیا ا‏‏ے۔ تے نہ اس قدر آزادی دیندی نيں جو مغرب نے عورت نو‏‏ں دے دتی ا‏‏ے۔ نہ ایہ پردہ اسلام دا مقصد اے تے نہ ایہ آزادی اسلام دیندا ا‏‏ے۔ اسلام عورت دے ليے ایداں دے ماحول تے مقام دا حامی اے جس وچ اوہ اپنی تمام تر صلاحیتاں بہتر طور اُتے استعمال کرسک‏‏ے تے ایہی گل اقبال نے کہی اے ایہ فطرت دے وی عین مطابق اے اس د‏ی خلاف ورزی معاشرت وچ لازماً بگاڑ تے نتشار دا باعث بندی ا‏‏ے۔

ہور پڑھو

[سودھو]