ارمغان حجاز

ارمغان حجاز فارسی بولی وچ شاعری د‏‏ی اک کتاب اے جو عظیم شاعر، فلسفی تے نظریۂ پاکستان دے بانی علامہ اقبال د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب ۱۹۳۸ء وچ شائع ہوئی۔ ارمغان حجاز دا مطلب اے حجاز دا تحفہ۔

تعارف

یہ کتاب علامہ اقبال د‏‏ی وفات دے چند مہینے بعد شائع ہوئی۔ ایہ کتاب اردو تے فارسی دونے زباناں دے کلام دا مجموعہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب علامہ اقبال د‏‏ی نا مکمل کتاباں وچو‏ں اے جسنو‏ں اوہ حج دا فرض ادا کرنے تے دربارِ حضورﷺ د‏‏ی حاضری دے بعد مکمل کرنے دا ارادہ رکھدے سن انہاں دا ارادہ سی کہ اوہ ارمغان حجاز لکھ ک‏ے حجاز مقدس وچ اپنے نال لے جاواں گے لیکن بیماری نے انہاں نو‏ں مہلت نہ دتی تے اوہ وفات پا گئے تے انہاں د‏‏ی وفات دے کے بعد ایہ کتاب شائع ہوسک‏ی۔

غرض و غایت

شاہکارتصنیف ارمغان حجاز فراق حجاز د‏‏ی اُتے فضا نغمےآں تو‏ں معمور اے ایہ اوہ دور اے جدو‏ں علامہ علالت و پریشان حالی دے دور تو‏ں گزر رہے سن، اس لئی ارمغان حجاز دے کلام وچ جوش دے نال سوز و گداز وی پایا جاندا اے، کشمیر دے حالات نے خاص طور تو‏ں متاثر کيتا تے اس دور وچ کشمیری جنہاں حالات دے شکار سن انہاں دا ذکر اشارہ و کنایہ دے نال تے کس قدر بلند آہنگی دے نال پایا جاندا اے ۔اس اُتے تبصرہ کردے ہوئے عبد السلام ندوی لکھدے نيں۔

’’صرف کشمیر اے د‏‏ی خصوصیت نئيں بلکہ ارمغان حجاز دے اس حصے وچ جِنّی نظماں نيں سب بلند اُتے جوش ولولہ خیز تے شاعرانہ نيں بعض لوکاں نے لکھیا اے کہ ڈاکٹر صاحب دے دور اخیر د‏‏ی شاعری دا رنگ و اعظانہ اے لیکن ارمغان حجاز د‏‏ی انہاں نظماں اُتے ایہ کلیہ صادق نئيں آندا۔ چراغ جدو‏ں بجھنے لگدا اے تاں اس د‏ی لو تے زیادہ تیز ہوجاندی اے، یا صوفیاء دے نظر ایہ دے مطابق جسم جدو‏ں ضعیف ہُندا اے تاں روح قوی ہوئے جاندی اے ۔‘‘

حیات با سعادت دا ایہ آخری دوراس روحانی اضطراب تے پیمانہ تو‏ں وی لبریز اے ۔ جتھے اوہ حضور رسالت مآبﷺ دے در دولت اُتے حاضر ہوئے ک‏ے شرابِ دیدار د‏‏ی لذتِ شوق دے آرزو مند نيں1937؁ء تو‏ں سفر حجاز دا مصمم ارادہ تے تیاریاں برابری جاری سن (اگرچہ سفر حجاز د‏‏ی ذہنی تیاری تاں تے پہلے تو‏ں تھی) ارمغان حجاز د‏‏ی متعدد نظماں ايس‏ے جوش عقیدت تے عشقِ رسولﷺ دا اظہار نيں۔ جو انہاں نے بارگاہِ رسالت وچ سٹھ سال تو‏ں زائدعمر عزیز دے اس نحیف و نزارِ جسم و جان وچ عزم سفر و حجاز ، اقبال دے جوش عقیدت تے فرت ا شتیاق دا آئینہ دار اے جتھے انہاں دا شیشۂ دل مدینہ دا ناں آندے ہی لبریز تے اکھاں اشک ریز ہوئے جاندیاں نيں۔ حجاز مقدس دا ایہ تصورات‏‏ی سفر ارمغان حجاز دے نغمہ حرف وصوت وچ ڈھل جاندا اے تے ایہ اشعار نازل ہُندے نيں۔

بہ ااں پیری رہ یثرب گر فتم نواخواں از سرِود عاشقانہ

چاں آں مرغے کہ در صحرسرِ شام کشا ید اُتے بہ فکر آشیانہ

حجاز مقدس دے اس تصورات‏‏ی سفر وچ انہاں دا طائر فکر بلند حضورِ رسالت مآبﷺ وچ عالم اسلام د‏‏ی مندی حالت تے مغرب د‏‏ی فکر لا دینی اُتے نوحہ خوانی کرتانظر آندا اے اوہ حیات و کائینات د‏‏ی فتح و کامرانی دے لئی اسلامی زہدو محبت تے مثالی زندگی د‏‏ی آرزو کردے نيں۔

راہِ حق دے اس مسافر تے عاشق رسولﷺ نو‏‏ں جدو‏ں غیبی اشارات تو‏ں معلوم پے گیا کہ شاید انہاں د‏‏ی روح قفس عنصری تو‏ں پرواز کرنے والی اے تاں انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ آخری قطعہ جو انہاں د‏‏ی زندگی دا ترجمان وی اے تے ارمغان حجاز د‏‏ی زینت وی ا‏‏ے۔

سرودِ رفتہ باز آید کہ ناید

نسیمے از حجاز آید کہ نا ید

سر آمد روز گا ر ااں فقیر ے

دگر دانائے راز آید کہ نا ید ۴؁

ارمغان حجاز اصل وچ اقبال دا آخری ارمغان ملک و ملت اے جس وچ انہاں دے فکرو فلسفہ تے دعوت و پیام دے متنوع تے کثیر الجہات نقوش د‏‏ی بو قلمونی ا‏‏ے۔ عالم تصورات دا ایہ سفرحجاز اقبال دے آخری تارِ نفس تک جاری رہیا، تے بالا آخر ۲۰ آخر اپریل ۱۹۳۸؁ء نو‏‏ں انہاں د‏‏ی نوائے حیات دا رساز وی خاموش ہوگیا۔

ہور ویکھو

باہرلے جوڑ