اقبال دا مرد مومن
اقبال دے افکار وچ ”مرد مومن“ یا ”انسان کامل“کا ذکر تھاں تھاں ملدا اے۔ اس دے لئی اوہ ”مرد حق“ ”بندہ آفاقی“ ”بندہ مومن“ ”مرد خدا“ تے اس قسم دی بہت ساریاں اصطلاحات استعمال کردے نيں حقیقتاً ایہ اک ہی ہستی دے مختلف ناں نيں جو اقبال دے تصور خودی دا مثالی پیکر اے۔
نقطہ پرکار حق مرد خدا کا یقیں
اور عالم تم، وہم و طلسم و مجاز
عالم ہے فقط مومن جانباز کی میراث
مومن نہیں جو صاحب ادراک نہیں ہے
ہاتھ ہے اللہ کا بندہ مومن کا ہاتھ
غالب وکار آفریں، کار کشا، کارساز
کوئی اندازہ کر سکتا ہے اس کے زور بازو کا
نگاہِ مردِ مومن سے بدل جاتی ہے ں تقدیریں
غرض ایہ مثالی ہستی اقبال نوں اِنّی محبوب اے کہ باربار اس دا ذکر کردے نيں اس سلسلہ وچ جو سوالات اٹھائے گئے نيں انہاں وچوں اہم ایہ نيں کہ اقبال نے مرد مومن ک تصور نوں کتھے توں اخذ کيتا اے ؟ انہاں دے مرد مومن دی صفات کیہ نيں؟ انہاں دا ایہ تصور محض تخیلی اے یا کوئی حقیقی شخصیت انہاں دے لئی مثال بنی اے۔ انہاں سوالات دا جوابات انہاں دے کلام دے گہر ے مطالعے دے بعد دتا جا سکدا اے۔
اس بارے وچ مختلف آرا ءملدی نيں کہ اقبال نے مرد مومن دا تصور کتھے توں اخذ کيتااے۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ اس دی اساس خالصتاً اسلامی تعلیمات اُتے اے تے اس سلسلہ وچ اقبال نے ابن مشکویہ تے عبد الکریم الجیلی جداں اسلامی مفکرین توں وی استفادہ کيتا اے۔ اک گروہ اس تصور نوں مغربی فلسفی نیٹشے دے فوق البشر دا عکس دسدا اے۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ اقبال نے خیال قدیم یونانی فلاسفرز توں حاصل کيتا اے۔ تے کچھ اسنوں مولانا روم دی دین قرار دیندے نيں۔ اس لئی انہاں تمام مختلف تے متضاد آراءکے پیش نظر ضروری اے کہ مرد مومن دے متعلق گل کرنے توں پہلے انہاں افکار دا جائزہ لیا جائے جو مشرق تے مغرب وچ اقبال توں پہلے اس سلسلہ وچ موجود سن ۔ تے اقبال نے انہاں توں کس حد تک استفادہ کيتا اس دا انداز ہ وی اسيں بخوبی لگیا سکن گے۔
اسلامی تصور
[سودھو]بنیادی اسلامی تعلیمات توں پتہ چلدا اے کہ انسان نوں اللہ تعالٰیٰ نے بے حساب صلاحیتاں توں نوازیا اے تے اس دی بلندی دے امکانات نوں لامحدود بنا دتا اے۔ اسنوں زمین اُتے اپنا خلیفہ تے اشرف المخلوقات ہونے دا اعزاز عطا فرمایا اے۔ تے اس دے درجات نوں ایتھے تک بلند فرما دتا اے کہ اوہ اللہ دے اوصاف دا آئینہ بن سکدا اے۔ مگر اس دے لئی شرط ایہ اے کہ آدمی اللہ تعالٰیٰ دی اطاعت تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ تے سلم دی پیروی اس طریقہ توں کرے کہ خدا دے انعامات دا سزاوار بن سکے۔ مسلماناں دے لئی بہترین نمونہ عمل رسول دی زندگی اے۔ اوہ اپنے آپ نوں اس سیرت مبارکہ دا مکمل طور اُتے پیروکار بنالے تاں اللہ دے رنگ وچ رنگا جائے گا تے اللہ دا پسندیدہ بندہ قرار پائے گا۔ اسلام دا حقیقی مقصود ایداں دے ہی انسان پیدا کرنا اے۔
مسلمان مفکرین
[سودھو]مسلمان مفکرین نے وی انسانِ کامل دے تصور تے اس دے روحانی ارتقاکے بارے وچ بحث کيتی اے۔
”بعض لوک اس قدرسریع الفکر، صحیح النظر اورصائب الرائے ہُندے نيں کہ آئندہ ہونے والے واقعات دی پیشن گوئی کر سکدے نيں۔ گویا ایہ لوک غیب دیاں گلاں نوں اک باریک پردہ دی آڑ توں دیکھ لیندے نيں۔ جدوں انسان اس بلند درجہ اُتے پہنچ جاندا اے تاں اوہ ملائکہ دی سرحد وچ داخل ہوئے جاندا اے۔ یعنی اک ایسی شخصیت عالم وجود وچ آجاندی اے جو انسانی شخصیت توں بلند ہُندی اے تے اس وچ تے فرشتےآں وچ بہت تھوڑا فرق رہ جاندا اے۔
”ابن مُشکویہ“
”انسان کامل یا مرد مومن دی زندگی، جو آئین الہٰی دے مطابق ہُندی اے، فطرت دی عام زندگی وچ شریک ہُندی اے تے اشیاءکی حقیقت دا راز اس دی ذات اُتے منکشف ہوئے جاتااے۔ اس منزل اُتے پہنچ کے انسان کامل غرض دی حدود توں نکل کے جوہر دے دائرے وچ داخل ہوئے جاندا اے۔ اس دی اکھ خدا دی اکھ، اس دا کلام خدا دا کلام تے اس دی زندگی خدا دی زندگی بن جاندی اے۔ ایہی اوہ نکتہ اے جتھے انسانیت تے الہٰیت اک ہوئے جاندیاں نيں تے اس دا نتیجہ انسانِ ربانی دی پیدائش اے۔ “ ”عبد الکریم الجیلی“
نیٹشے(تھلے) دا فوق البشر
[سودھو]یہ مشہور جرمن فلسفی اے جس نے اپنی کئی کتاباں وچ فوق البشر انسان دے تصور نوں پیش کيتا اے۔ نیٹشے اوائل عمری وچ خدا دا منکر سی۔ بعد وچ اسنوں ایداں دے انسان دی تلاش دی لگن ہوئے گئی جو سپرمین، فوق البشر یا مرد برتر کہلا سکے۔ اس بارے وچ اوہ کہندا اے۔
”فوق البشر اوہ اعلیٰ فرد ہوئے گا جو طبقہ اشرافیہ توں ظہور کريں گا تے جو معمولی انساناں دے درمیان وچ خطرات نوں جھیلدے ہوئے ابھرے گا تے سب اُتے چھا جائے گا۔ ‘‘
نیٹشے نسلی برتری دا زبردست حامی اے تے مخصوس نسل نوں محفوظ رکھنے تے خصوصی تربیت تے برداخت اُتے خاص زور دیتااے۔ فوق البشر دے لئی مروجہ اخلاقیات نوں اوہ زہر سمجھدا اے۔ تے اس اسنوں غلامانہ اخلاق توں دور رہنے دی تلقین کردا اے۔ تے اُسنوں خیر تے شر دے معیار توں ماورا خیال کردا اے۔ تے اس دے مقاصد دے پیش نظر ہر قسم دی جنگ نوں جائز قرار دیندا اے۔ بقول پروفیسر عزیز احمد ”نیٹشے دے فوق البشر دی تن خصوصیات نيں۔ قوت فراست تے تکبر“
اقبال دا مرد مومن
[سودھو]اقبال دے کلام وچ مرد مومن دی صفات تے خصوصیات نوں کافی تفصیل توں پیش کيتا گیا اے تے انہاں صفات دا بار بار تذکر ہ اس صورت توں کيتا گیا اے۔ کہ اس دی شخصیت تے کردار دے تمام پہلو پوری وضاحت توں سامنے آجاندے نيں۔ ایہ مرد مومن اوہی اے جس نے اپنی خودی دی پوری طرح تربیت تے تشکیل دی اے تے تربیت تے استحکامِ خودی دے تِناں مراحل ضبط نفس، اطاعت الہٰی،اور نیابت الہٰی طے کرنے دے بعد اشرف المخلوقات تے خلیفتہ اللہ فی الارض ہونے دا مرتبہ حاصل کر ليا اے۔ اس دے کردار تے شخصیت دی اہم خصوصیات کلام اقبال دی روشنی وچ مندرجہ ذیل نيں۔
1) تجدید حیات
[سودھو]اقبال دا مرد مومن حیات تے کائنات دے قوانین دا اسیر نئيں بلکہ حیات تے کائنات نوں اسیر کرنے والا اے۔ قرآن مجید نے انساناں نوں تسخیر کائنات دی تعلیم دتی اے تے مرد مومن عناصر فطرت نوں قبضے وچ لے کے انہاں دی باگ اپنی مرضی دے مطابق موڑتااے۔ اوہ وقت دا شکار نئيں بلکہ وقت اس دے قبضہ وچ ہُندا اے۔
جہاں تمام ہے میراث مرد مومن کی
مری کلام پہ حجت ہے نکتہ لولاک
مہر و مہ و انجم کا محاسب ہے قلندر
ایام کا مرکب نہیں راکب ہے قلندر
گویا کافرکا کمال صرف مادہ دی تسخیر اے لیکن مردمومن مادی تسخیر نوں اپنا مقصود قرار نئيں دیندا بلکہ اپنے باطن توں نويں جہانو ں دی تخلیق وی کردا اے۔ اوہ زمان تے مکان نوں اپنے اندر جذب کر لیندا اے۔ عرفانِ خودی دے باعث اسنوں اوہ قوت حاصل ہوئے جاندی اے جس توں حیات تے کائنات دے اسرار تے رموز اس اُتے منکشف ہُندے نيں تے اس دی ذات جدت تے انکشاف تے ایجاد تے تسخیر دی آماجگاہ بن جاندی اے۔ اوہ اپنے عمل توں تجدید حیات کرتااے۔ اس دی تخلیق دوسرےآں دے لئی شمع ہدایت بندی اے۔
کافر کی یہ پہچان کہ آفاق میں گم ہے
مومن کی یہ پہچان کہ گم اس میں ہیں آفاق
خودی کی جلوتوں میں مصطفائی
خودی کی خلوتوں میں کبریائی
زمین و آسمان و کرسی و عرش
خودی کی رو میں ہے ساری خدائی
بقول ڈاکٹر یوسف حسین خان، ” اپنے نفس وچ فطرت دی تمام قوتاں نوں مرتکز کرنے توں مرد مومن وچ تسخیر عناصر دی غیر معمولی صلاحیتاں پیداہو جاندیاں نيں جنہاں دے باعث اوہ اپنے آپ نوں نے ابت الہٰی دا اہل ثابت کردا اے تے اس دی نظر افراد دے افکار وچ زلزلہ ڈال دیندی اے۔ تے اقوام دی تقدیر وچ انقلاب پیدا کر دیندی اے۔
کوئی اندازہ کر سکتا ہے اس کے زور بازوکا
نگاہِ مرد مومن سے بدل جاتی ہے ں تقدیریں
2)عشق
[سودھو]بندہ مومن دے لئی ضروری اے کہ نوں اوہ اپنی تمام تر کوششاں نوں عشق دے تابع رکھے۔ نہ صرف خودی دا استحکام عشق دا مرہون ِ منت اے بلکہ تسخیر ذات تے تسخیر کائنات دے لئی وی عشق ضروری اے تے عشق کيتا اے ؟ اعلیٰ ترین نصب العین دے لئی سچی لگن، مقصد آفرینی دا سر چشمہ، ایہ جذبہ انسان نوں ہمیشہ اگے ودھنے تے اپنی آرزئاں نوں پورا کرنے دے لئی سر گرم عمل رکھدا اے۔ ایہ جذبہ مرد مومن نوں خدا تے اس دے رسول دے نال گہری محبت دی بدولت عطا ہُندا اے۔ ايسے دے ذریعہ توں اس دے اعمال صالح تے پاکیزہ ہوئے جاندے نيں اسنوں دل تے نگاہ دی مسلمانی حاصل ہُندی اے۔ تے کردار وچ پختگی آجاندی اے۔ اوہ مرد مجاہد نظر آندا نئيں مینوں
ہو جس کے رگ و پے میں فقط مستی کردار
یہی جذبہ عشق ہے جو مسلمان کو کافر سے جد ا کرتا ہے
اگر ہو عشق تو ہے کفر بھی مسلمانی
نہ ہو تو مرد مسلماں بھی کافر و زندیق
سید وقار عظیم اپنی کتاب ”اقبال شاعر تے فلسفی“ وچ اس بارے وچ لکھدے نيں، " اقبال نے اس اندرونی کیفیت، ايسے ولولہ انگیز محرک تے زبردست فعالی قوت نوں عشق دا ناں دتا اے۔ تے اسنوں خودی دے سفر وچ یا انسانی زندگی دے ارتقاء وچ سب توں وڈا رہنما قرار دتا اے۔ ایہی وجہ اے کہ مرد مومن دی عملی زندگی وچ اس جذبہ محرک نوں سب توں زیادہ جگہ دتی گئی اے۔ "
مرد خدا کا عمل عشق سے صاحب فروغ
عشق ہے اصل حیات، موت ہے اس پر حرام
3)جہد و عمل
[سودھو]اقبال جسنوں ”مستی کردار “کہندے نيں اوہ دراصل عمل تے جدوجہد دا دوسر ا ناں اے انہاں دے ہاں پیہم عمل تے مسلسل جدوجہد نوں ايسے قدر اہمیت دتی گئی اے کہ مرد مومن دے لئی عمل توں اک لمحہ دے لئی وی مفر نئيں
عمل سے زندگی بنتی ہے جنت بھی جہنم بھی
یہ خاکی اپنی فطرت میں نہ نوری ہے نہ ناری ہے
یقین ِ محکم، عمل پیہم، محبت فاتح عالم
جہاد زندگانی میں ہیں یہ مردوں کی شمشیریں
4)جمال و جلال
[سودھو]مردمومن دی ذات وچ جمالی تے جلالی دونے کیفیات بیک وقت موجود ہُندیاں نيں۔ بظاہر ایہ کیفیات متضاد نظر آندیاں نيں لیکن بباطن ایہ اک دوسرے توں جد ا نئيں تے مرد مومن دی زندگی انہاں دونے صفات دی حامل ہُندی اے۔ اوہ درویشی تے سلطانی تے قاہری تے دلبری دی صفات دا بیک وقت حامل ہُندا اے۔ اس دی سیرت وچ نرمی تے سختی دا امتزاج ہُندا اے تے اس دے مضبوط تے قوی جسم دے پہلو وچ اک دل درد آشنا ہوتااے۔ جوبے غرض، بے لوث، پاک تے نفسانیت توں خالی ہُندا اے۔ ايسے لئی ابنائے زمانہ دے حق وچ اس دا وجود خدا دی رحمت ثابت ہوتااے۔
اس کی امیدیں قلیل، اس کے مقاصد جلیل
اس کی ادا دلفریب اس کی نگہ دل نواز
نرم دم گفتگو، گرم دم جستجو
رزم ہو یا بزم ہو، پاک دل پاک باز
وہ رزم گاہ ِ حیات وچ شمشیر بے نیام ہُندا اے تاں شبستان محبت وچ کوئی دوسرا اس توں زیادہ نرم نئيں ہوئے سکدا۔
ہو حلقہ یاراں تو بریشم کی طرح نرم
رزم حق و باطل ہو تو فولاد ہے مومن
جس سے جگر لالہ میں ٹھنڈک ہو وہ شبنم
دریائوں کے دل جس سے دہل جائیں و ہ طوفان
5)حق گوئی تے بیباکی
[سودھو]مرد مومن جرات مند، بے خوف تے حق گو ہُندا اے۔ اسنوں نہ جابر تے قاہر انسان خوفزدہ کر سکدے نيں تے نہ موت اسنوں ڈریا سکدی اے۔ اوہ ایمان دی قوت توں حق تے صداقت دا پرچم بلند کردا اے تے شر دی قوتاں دے مقابلہ وچ پوری قوت دے نال اس طرح ڈٹ جاندا اے کہ انہاں نوں پسپا ہونا پڑدا اے۔ تے فیر معاشرہ ايسے نصب العین دی جانب رجوع کردا اے۔ جو مرد مومن دا مقصود زندگی اے۔
ہر لحظہ ہے مومن کی نئی شان نئی آن
گفتار میں کردار میں اللہ کی ب رہان
قہاری و غفاری و قدوسی و جبروت
یہ چار عناصر ہوں تو بنتا ہے مسلمان
6)فقر تے استغنا
[سودھو]مردِ مومن دا اک امتیازی وصف فقر تے استغنا اے۔ اوہ نیٹشے دے مرد برتر دی طرح تکبر تے غرور دا مجسم نئيں بلکہ اقبال دے ہاں تاں فقر نوں اس قدر اہمیت حاصل اے کہ اوہ اسلام نوں ”فقر غیور“ دی اصطلاح توں تعبیر کردے نيں۔ درویشی، فقر تے قلندری اُتے اقبال نے بار بار زور دتا اے تے اسنوں تکمیل ِ خودی دے لئی لازمی تے انتہائی اہم عنصر دی حیثیت دتی اے۔ انہاں دے ہاں فقر دا کیہ درجہ اے تے مرد مومن دی زندگی وچ اس دا کیہ مقام اے اس دا
اندازہ مندرجہ ذیل اشعارسے لگایا جاسکدااے۔
نہیں فقر و سلطنت میں کوئی امتیاز ایسا
یہ سپہ کی تیغ بازی، وہ نگہ کی تیغ بازی
کسے خبر کہ ہزاروں مقام رکھتا ہے
وہ فقر جس میں ہے بے پردہ روح قرآنی
مٹا یاقیصر و کسریٰ کے استبداد کو جس نے
وہ کیاتھا؟ زور حیدر، فقر بوذر، صدق سلمانی
فقر ارتقائے خودی توں حاصل ہُندا اے۔ انسان کامل دے فقر تے فقر کافر(رہبانیت) وچ وڈا بنیادی فرق اے۔ رہبانیت جنگل وچ پناہ لبھدی اے۔ فقر کائنات دی تسخیر کردا اے تے اس دے لئی اپنی خودی نوں فروغ دیندا اے۔ فقر دا کم رہبانیت دے گوشہ عافیت وچ پناہ لینا نئيں بلکہ فطرت دے اسراف تے معاشرت دے شر تے ناانصافی دا مقابلہ کرنا اے خواہ اس وچ سخت توں سخت اندیشہ کیوں نہ ہوئے۔
نکل کر خانقاہوں سے ادا کر رسم شبیری
کہ فقر خانقاہی ہے فقط اندوہ و دلگیری
ان وڈی وڈی تے اہم صفات دے علاوہ اقبال دے مرد مومن وچ عدل، حیا، خوفِ خدا، قلب سلیم، قوت، صدق، قدوسی، جبروت، بلند پروازی، پاک ضمیری، نیکی، پاکبازی وغیر ہ شامل نيں۔
قہاری و غفاری و قدوسی و جبروت
یہ چار عناصر ہوں تو بنتا ہے مسلمان
ہمسایہ جبریل امیں بندہ خاکی
ہے اس کا نشیمن نہ بخارا نہ سمر قند
یہ راز کسی کو نہیں معلوم کہ مومن!
قاری نظر آتا ہے حقیقت میں ہے قرآن
قدرت کے مقاصد کا عیار اس کے ارادے
دنیا میں بھی میزان، قیامت میں بھی میزان
اور انہاں تمام صفات دا حامل انسان اوہ اے جو حاصل کائنات اورمقصود کائنات اے۔
موازنہ
[سودھو]انسان کامل یا مرد مومن دے لئی اسلامی معیار ساڈے سامنے نيں اس دے علاوہ مشرقی تے مغربی مفکرین دے ہاں انسان کامل دا جو تصور ملدا اے۔ انہاں توں اقبال دے مرد مومن دا کا موازنہ کيتا جائے تاں پتہ چلدا اے کہ اقبال نے اسلامی تعلیمات نوں اپنے لئی معیار بنایا اے۔ مرد مومن تے سچے مسلمان دے لئی اسلام نے جو معیار مقرر کيتا اے بنیادی طور اُتے اقبال نے ايسے نوں اپنا یا اے۔
جدوں کہ مسلمان مفکرین وچ عبد الکریم الجیلی دے افکار توں اقبال نے اثر قبول کيتااے۔ جیلی نے انسان کامل دے روحانی ارتقاءکے تن مراحل مقرر کیتے نيں۔ اقبال نے وی تربیت خودی دے تن مراحل رکھے نيں۔
جہاں تک نیٹشے دا تعلق اے تاں ایہ رائے درست نئيں کہ اقبال نے اپنے مردمومن دا تصور نیٹشے دے مرد برتر توں اخذ کيتا اے۔ اقبال دا انسان کامل اخلاق فاضلہ دا نمونہ اے تے اپنی زندگی وچ اعلیٰ قدراں دی تخلیق کردا اے۔ برخلاف اس دے نیٹشے دا فوق البشر کسی اخلاق دا قائل نئيں، خیر تے شر نوں اوہ محض اضافی حیثیت دیندا اے۔ تے سب توں وڈی گل کہ اوہ منکر خدااے۔ تے اُس دے ہاں فوق البشر دے لئی وی خدا دا کوئی تصور نئيں اس دا قول اے کہ ”خدا مرگیا “ تاکہ فوق البشر زندہ رہے۔
حاصل کلام
[سودھو]مندرجہ بالا تمام تفصیلی بحث دے بعد اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ اقبال انسان کامل دے تمام مشرقی تے مغربی تصورات توں واقف نيں تے انہاں توں انہاں نے استفادہ ضرور کيتا ہوئے گا۔ لیکن انہاں دے مرد مومن دی صفات توں یہ
اندازہ لگانا مشکل نئيں کہ انہاں نے اس تصور دی بنیاد صرف اسلامی تعلیمات اُتے ہی رکھی۔ اُنہاں دی تصور خودی وچ فرد دے لئی مردمومن بننا تے جماعت دے لئی ملت اسلامیہ دے ڈھانچے وچ ڈھلنا اک اعلیٰ نصب العین دی حیثیت رکھدا اے۔ ایہ تصور محض خیالی نئيں بلکہ حقیقی اے دے ونکہ اسلام دے عروج دے زمانہ وچ ایسی ہستیاں موجود رہیاں نيں۔
اب ایہ گل بلا خوف کہی جا سکدی اے کہ اقبال دا انسان کامل، مسلمان صوفیاءکے انسان کامل تے نیٹشے دے مرد برتر توں مختلف اے تے اپنی مخصوص شخصیت، منفرد کردار، نرالی آن بان دے باعث اوہ دوسرےآں دے پیش کردہ تصورات دی نسبت زیاد ہ جاندار، متوازن، حقیقی تے قابل ِ عمل کردار اے۔
