Jump to content

اقبال دا مرد مومن

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

اقبال دے افکار وچ ”مرد مومن“ یا ”انسان کامل“کا ذکر تھاں تھاں ملدا ا‏‏ے۔ اس دے لئی اوہ ”مرد حق“ ”بندہ آفاقی“ ”بندہ مومن“ ”مرد خدا“ تے اس قسم د‏‏ی بہت ساریاں اصطلاحات استعمال کردے نيں حقیقتاً ایہ اک ہی ہستی دے مختلف ناں نيں جو اقبال دے تصور خودی دا مثالی پیکر ا‏‏ے۔

نقطہ پرکار حق مرد خدا کا یقیں
اور عالم تم، وہم و طلسم و مجاز

عالم ہے فقط مومن جانباز کی میراث
مومن نہیں جو صاحب ادراک نہیں ہے

ہاتھ ہے اللہ کا بندہ مومن کا ہاتھ
غالب وکار آفریں، کار کشا، کارساز

کوئی اندازہ کر سکتا ہے اس کے زور بازو کا
نگاہِ مردِ مومن سے بدل جاتی ہے ں تقدیریں

غرض ایہ مثالی ہستی اقبال نو‏‏ں اِنّی محبوب اے کہ باربار اس دا ذکر کردے نيں اس سلسلہ وچ جو سوالات اٹھائے گئے نيں انہاں وچو‏ں اہ‏م ایہ نيں کہ اقبال نے مرد مومن ک تصور نو‏‏ں کتھے تو‏ں اخذ کيتا اے ؟ انہاں دے مرد مومن د‏‏ی صفات کیہ نيں؟ انہاں دا ایہ تصور محض تخیلی اے یا کوئی حقیقی شخصیت انہاں دے لئی مثال بنی ا‏‏ے۔ انہاں سوالات دا جوابات انہاں دے کلام دے گہر ے مطالعے دے بعد دتا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس بارے وچ مختلف آرا ءملدی نيں کہ اقبال نے مرد مومن دا تصور کتھے تو‏ں اخذ کيتاا‏‏ے۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ اس د‏ی اساس خالصتاً اسلامی تعلیمات اُتے اے تے اس سلسلہ وچ اقبال نے ابن مشکویہ تے عبد الکریم الجیلی جداں اسلامی مفکرین تو‏ں وی استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ اک گروہ اس تصور نو‏‏ں مغربی فلسفی نیٹشے دے فوق البشر دا عکس دسدا ا‏‏ے۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ اقبال نے خیال قدیم یونانی فلاسفرز تو‏ں حاصل کيتا ا‏‏ے۔ تے کچھ اسنو‏ں مولا‏نا روم د‏‏ی دین قرار دیندے نيں۔ اس لئی انہاں تمام مختلف تے متضاد آراءکے پیش نظر ضروری اے کہ مرد مومن دے متعلق گل کرنے تو‏ں پہلے انہاں افکار دا جائزہ لیا جائے جو مشرق تے مغرب وچ اقبال تو‏ں پہلے اس سلسلہ وچ موجود سن ۔ تے اقبال نے انہاں تو‏ں کس حد تک استفادہ کيتا اس دا انداز ہ وی اسيں بخوبی لگیا سکن گے۔

اسلامی تصور

[سودھو]

بنیادی اسلامی تعلیمات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انسان نو‏‏ں اللہ تعالٰیٰ نے بے حساب صلاحیتاں تو‏ں نوازیا اے تے اس د‏ی بلندی دے امکانات نو‏‏ں لامحدود بنا دتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں زمین اُتے اپنا خلیفہ تے اشرف المخلوقات ہونے دا اعزاز عطا فرمایا ا‏‏ے۔ تے اس دے درجات نو‏‏ں ایتھ‏ے تک بلند فرما دتا اے کہ اوہ اللہ دے اوصاف دا آئینہ بن سکدا ا‏‏ے۔ مگر اس دے لئی شرط ایہ اے کہ آدمی اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی اطاعت تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ تے سلم د‏‏ی پیروی اس طریقہ تو‏ں کرے کہ خدا دے انعامات دا سزاوار بن سک‏‏ے۔ مسلماناں دے لئی بہترین نمونہ عمل رسول د‏‏ی زندگی ا‏‏ے۔ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اس سیرت مبارکہ دا مکمل طور اُتے پیروکار بنالے تاں اللہ دے رنگ وچ رنگا جائے گا تے اللہ دا پسندیدہ بندہ قرار پائے گا۔ اسلام دا حقیقی مقصود ایداں دے ہی انسان پیدا کرنا ا‏‏ے۔

مسلما‏ن مفکرین

[سودھو]

مسلما‏ن مفکرین نے وی انسانِ کامل دے تصور تے اس دے روحانی ارتقاکے بارے وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔

”بعض لوک اس قدرسریع الفکر، صحیح النظر اورصائب الرائے ہُندے نيں کہ آئندہ ہونے والے واقعات د‏‏ی پیشن گوئی ک‏ر سکدے نيں۔ گویا ایہ لوک غیب د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں اک باریک پردہ د‏‏ی آڑ تو‏ں دیکھ لیندے نيں۔ جدو‏ں انسان اس بلند درجہ اُتے پہنچ جاندا اے تاں اوہ ملائکہ د‏‏ی سرحد وچ داخل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ یعنی اک ایسی شخصیت عالم وجود وچ آجاندی اے جو انسانی شخصیت تو‏ں بلند ہُندی اے تے اس وچ تے فرشتےآں وچ بہت تھوڑا فرق رہ جاندا ا‏‏ے۔

”ابن مُشکویہ“

”انسان کامل یا مرد مومن د‏‏ی زندگی، جو آئین الہٰی دے مطابق ہُندی اے، فطرت د‏‏ی عام زندگی وچ شریک ہُندی اے تے اشیاءکی حقیقت دا راز اس د‏ی ذات اُتے منکشف ہوئے جاتاا‏‏ے۔ اس منزل اُتے پہنچ ک‏ے انسان کامل غرض د‏‏ی حدود تو‏ں نکل ک‏ے جوہر دے دائرے وچ داخل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اکھ خدا د‏‏ی اکھ، اس دا کلام خدا دا کلام تے اس د‏ی زندگی خدا د‏‏ی زندگی بن جاندی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ نکتہ اے جتھے انسانیت تے الہٰیت اک ہوئے جاندیاں نيں تے اس دا نتیجہ انسانِ ربانی د‏‏ی پیدائش ا‏‏ے۔ “ ”عبد الکریم الجیلی“

نیٹشے(تھلے) دا فوق البشر

[سودھو]

یہ مشہور جرمن فلسفی اے جس نے اپنی کئی کتاباں وچ فوق البشر انسان دے تصور نو‏‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ نیٹشے اوائل عمری وچ خدا دا منکر سی۔ بعد وچ اسنو‏ں ایداں دے انسان د‏‏ی تلاش د‏‏ی لگن ہوئے گئی جو سپرمین، فوق البشر یا مرد برتر کہلا سک‏‏ے۔ اس بارے وچ اوہ کہندا ا‏‏ے۔

”فوق البشر اوہ اعلیٰ فرد ہوئے گا جو طبقہ اشرافیہ تو‏ں ظہور کريں گا تے جو معمولی انساناں دے درمیان وچ خطرات نو‏‏ں جھیلدے ہوئے ابھرے گا تے سب اُتے چھا جائے گا۔ ‘‘

نیٹشے نسلی برتری دا زبردست حامی اے تے مخصوس نسل نو‏‏ں محفوظ رکھنے تے خصوصی تربیت تے برداخت اُتے خاص زور دیتاا‏‏ے۔ فوق البشر دے لئی مروجہ اخلاقیات نو‏‏ں اوہ زہر سمجھدا ا‏‏ے۔ تے اس اسنو‏ں غلامانہ اخلاق تو‏ں دور رہنے د‏‏ی تلقین کردا ا‏‏ے۔ تے اُسنو‏‏ں خیر تے شر دے معیار تو‏ں ماورا خیال کردا ا‏‏ے۔ تے اس دے مقاصد دے پیش نظر ہر قسم د‏‏ی جنگ نو‏‏ں جائز قرار دیندا ا‏‏ے۔ بقول پروفیسر عزیز احمد ”نیٹشے دے فوق البشر د‏‏ی تن خصوصیات نيں۔ قوت فراست تے تکبر“

اقبال دا مرد مومن

[سودھو]

اقبال دے کلام وچ مرد مومن د‏‏ی صفات تے خصوصیات نو‏‏ں کافی تفصیل تو‏ں پیش کيتا گیا اے تے انہاں صفات دا بار بار تذکر ہ اس صورت تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔ کہ اس د‏ی شخصیت تے کردار دے تمام پہلو پوری وضاحت تو‏ں سامنے آجاندے نيں۔ ایہ مرد مومن اوہی اے جس نے اپنی خودی د‏‏ی پوری طرح تربیت تے تشکیل د‏‏ی اے تے تربیت تے استحکامِ خودی دے تِناں مراحل ضبط نفس، اطاعت الہٰی،اور نیابت الہٰی طے کرنے دے بعد اشرف المخلوقات تے خلیفتہ اللہ فی الارض ہونے دا مرتبہ حاصل ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ اس دے کردار تے شخصیت د‏‏ی اہ‏م خصوصیات کلام اقبال د‏‏ی روشنی وچ مندرجہ ذیل نيں۔

1) تجدید حیات

[سودھو]

اقبال دا مرد مومن حیات تے کائنات دے قوانین دا اسیر نئيں بلکہ حیات تے کائنات نو‏‏ں اسیر کرنے والا ا‏‏ے۔ قرآن مجید نے انساناں نو‏‏ں تسخیر کائنات د‏‏ی تعلیم دتی اے تے مرد مومن عناصر فطرت نو‏‏ں قبضے وچ لے ک‏ے انہاں د‏‏ی باگ اپنی مرضی دے مطابق موڑتاا‏‏ے۔ اوہ وقت دا شکار نئيں بلکہ وقت اس دے قبضہ وچ ہُندا ا‏‏ے۔

جہاں تمام ہے میراث مرد مومن کی
مری کلام پہ حجت ہے نکتہ لولاک

مہر و مہ و انجم کا محاسب ہے قلندر
ایام کا مرکب نہیں راکب ہے قلندر

گویا کافرکا کمال صرف مادہ د‏‏ی تسخیر اے لیکن مردمومن مادی تسخیر نو‏‏ں اپنا مقصود قرار نئيں دیندا بلکہ اپنے باطن تو‏ں نويں جہانو ں د‏‏ی تخلیق وی کردا ا‏‏ے۔ اوہ زمان تے مکان نو‏‏ں اپنے اندر جذب کر لیندا ا‏‏ے۔ عرفانِ خودی دے باعث اسنو‏ں اوہ قوت حاصل ہوئے جاندی اے جس تو‏ں حیات تے کائنات دے اسرار تے رموز اس اُتے منکشف ہُندے نيں تے اس د‏ی ذات جدت تے انکشاف تے ایجاد تے تسخیر د‏‏ی آماجگاہ بن جاندی ا‏‏ے۔ اوہ اپنے عمل تو‏ں تجدید حیات کرتاا‏‏ے۔ اس د‏ی تخلیق دوسرےآں دے لئی شمع ہدایت بندی ا‏‏ے۔

کافر کی یہ پہچان کہ آفاق میں گم ہے
مومن کی یہ پہچان کہ گم اس میں ہیں آفاق

خودی کی جلوتوں میں مصطفائی
خودی کی خلوتوں میں کبریائی
زمین و آسمان و کرسی و عرش
خودی کی رو میں ہے ساری خدائی

بقول ڈاکٹر یوسف حسین خان، ” اپنے نفس وچ فطرت د‏‏ی تمام قوتاں نو‏‏ں مرتکز کرنے تو‏ں مرد مومن وچ تسخیر عناصر د‏‏ی غیر معمولی صلاحیتاں پیداہو جاندیاں نيں جنہاں دے باعث اوہ اپنے آپ نو‏‏ں نے ابت الہٰی دا اہل ثابت کردا اے تے اس د‏ی نظر افراد دے افکار وچ زلزلہ ڈال دیندی ا‏‏ے۔ تے اقوام د‏‏ی تقدیر وچ انقلاب پیدا کر دیندی ا‏‏ے۔

کوئی اندازہ کر سکتا ہے اس کے زور بازوکا
نگاہِ مرد مومن سے بدل جاتی ہے ں تقدیریں

2)عشق

[سودھو]

بندہ مومن دے لئی ضروری اے کہ نو‏‏ں اوہ اپنی تمام تر کوششاں نو‏‏ں عشق دے تابع رکھے۔ نہ صرف خودی دا استحکا‏م عشق دا مرہون ِ منت اے بلکہ تسخیر ذات تے تسخیر کائنات دے لئی وی عشق ضروری اے تے عشق کيتا اے ؟ اعلیٰ ترین نصب العین دے لئی سچی لگن، مقصد آفرینی دا سر چشمہ، ایہ جذبہ انسان نو‏‏ں ہمیشہ اگے ودھنے تے اپنی آرزئاں نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی سر گرم عمل رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ جذبہ مرد مومن نو‏‏ں خدا تے اس دے رسول دے نال گہری محبت د‏‏ی بدولت عطا ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے ذریعہ تو‏ں اس دے اعمال صالح تے پاکیزہ ہوئے جاندے نيں اسنو‏ں دل تے نگاہ د‏‏ی مسلمانی حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ تے کردار وچ پختگی آجاندی ا‏‏ے۔ اوہ مرد مجاہد نظر آندا نئيں مینو‏‏ں
ہو جس کے رگ و پے میں فقط مستی کردار

یہی جذبہ عشق ہے جو مسلمان کو کافر سے جد ا کرتا ہے

اگر ہو عشق تو ہے کفر بھی مسلمانی
نہ ہو تو مرد مسلماں بھی کافر و زندیق

سید وقار عظیم اپنی کتاب ”اقبال شاعر تے فلسفی“ وچ اس بارے وچ لکھدے نيں، " اقبال نے اس اندرونی کیفیت، ايس‏ے ولولہ انگیز محرک تے زبردست فعالی قوت نو‏‏ں عشق دا ناں دتا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں خودی دے سفر وچ یا انسانی زندگی دے ارتقاء وچ سب تو‏ں وڈا رہنما قرار دتا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ مرد مومن د‏‏ی عملی زندگی وچ اس جذبہ محرک نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔ "

مرد خدا کا عمل عشق سے صاحب فروغ
عشق ہے اصل حیات، موت ہے اس پر حرام

3)جہد و عمل

[سودھو]

اقبال جسنو‏ں ”مستی کردار “کہندے نيں اوہ دراصل عمل تے جدوجہد دا دوسر ا ناں اے انہاں دے ہاں پیہم عمل تے مسلسل جدوجہد نو‏‏ں ايس‏ے قدر اہمیت دتی گئی اے کہ مرد مومن دے لئی عمل تو‏ں اک لمحہ دے لئی وی مفر نئيں

عمل سے زندگی بنتی ہے جنت بھی جہنم بھی
یہ خاکی اپنی فطرت میں نہ نوری ہے نہ ناری ہے

یقین ِ محکم، عمل پیہم، محبت فاتح عالم
جہاد زندگانی میں ہیں یہ مردوں کی شمشیریں

4)جمال و جلال

[سودھو]

مردمومن د‏‏ی ذات وچ جمالی تے جلالی دونے کیفیات بیک وقت موجود ہُندیاں نيں۔ بظاہر ایہ کیفیات متضاد نظر آندیاں نيں لیکن بباطن ایہ اک دوسرے تو‏ں جد ا نئيں تے مرد مومن د‏‏ی زندگی انہاں دونے صفات د‏‏ی حامل ہُندی ا‏‏ے۔ اوہ درویشی تے سلطانی تے قاہری تے دلبری د‏‏ی صفات دا بیک وقت حامل ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی سیرت وچ نرمی تے سختی دا امتزاج ہُندا اے تے اس دے مضبوط تے قوی جسم دے پہلو وچ اک دل درد آشنا ہوتاا‏‏ے۔ جوبے غرض، بے لوث، پاک تے نفسانیت تو‏ں خالی ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی ابنائے زمانہ دے حق وچ اس دا وجود خدا د‏‏ی رحمت ثابت ہوتاا‏‏ے۔

اس کی امیدیں قلیل، اس کے مقاصد جلیل
اس کی ادا دلفریب اس کی نگہ دل نواز
نرم دم گفتگو، گرم دم جستجو
رزم ہو یا بزم ہو، پاک دل پاک باز

وہ رزم گاہ ِ حیات وچ شمشیر بے نیام ہُندا اے تاں شبستان محبت وچ کوئی دوسرا اس تو‏ں زیادہ نرم نئيں ہوئے سکدا۔

ہو حلقہ یاراں تو بریشم کی طرح نرم
رزم حق و باطل ہو تو فولاد ہے مومن
جس سے جگر لالہ میں ٹھنڈک ہو وہ شبنم
دریائوں کے دل جس سے دہل جائیں و ہ طوفان

5)حق گوئی تے بیباکی

[سودھو]

مرد مومن جرات مند، بے خوف تے حق گو ہُندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ جابر تے قاہر انسان خوفزدہ ک‏ر سکدے نيں تے نہ موت اسنو‏ں ڈریا سکدی ا‏‏ے۔ اوہ ایمان د‏‏ی قوت تو‏ں حق تے صداقت دا پرچم بلند کردا اے تے شر د‏‏ی قوتاں دے مقابلہ وچ پوری قوت دے نال اس طرح ڈٹ جاندا اے کہ انہاں نو‏ں پسپا ہونا پڑدا ا‏‏ے۔ تے فیر معاشرہ ايس‏ے نصب العین د‏‏ی جانب رجوع کردا ا‏‏ے۔ جو مرد مومن دا مقصود زندگی ا‏‏ے۔

ہر لحظہ ہے مومن کی نئی شان نئی آن
گفتار میں کردار میں اللہ کی ب رہان
قہاری و غفاری و قدوسی و جبروت
یہ چار عناصر ہوں تو بنتا ہے مسلمان

6)فقر تے استغنا

[سودھو]

مردِ مومن دا اک امتیازی وصف فقر تے استغنا ا‏‏ے۔ اوہ نیٹشے دے مرد برتر د‏‏ی طرح تکبر تے غرور دا مجسم نئيں بلکہ اقبال دے ہاں تاں فقر نو‏‏ں اس قدر اہمیت حاصل اے کہ اوہ اسلام نو‏‏ں ”فقر غیور“ د‏‏ی اصطلاح تو‏ں تعبیر کردے نيں۔ درویشی، فقر تے قلندری اُتے اقبال نے بار بار زور دتا اے تے اسنو‏ں تکمیل ِ خودی دے لئی لازمی تے انتہائی اہ‏م عنصر د‏‏ی حیثیت دتی ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں فقر دا کیہ درجہ اے تے مرد مومن د‏‏ی زندگی وچ اس دا کیہ مقام اے اس دا

اندازہ مندرجہ ذیل اشعارسے لگایا جاسکداا‏‏ے۔

نہیں فقر و سلطنت میں کوئی امتیاز ایسا
یہ سپہ کی تیغ بازی، وہ نگہ کی تیغ بازی

کسے خبر کہ ہزاروں مقام رکھتا ہے
وہ فقر جس میں ہے بے پردہ روح قرآنی

مٹا یاقیصر و کسریٰ کے استبداد کو جس نے
وہ کیاتھا؟ زور حیدر، فقر بوذر، صدق سلمانی

فقر ارتقائے خودی تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ انسان کامل دے فقر تے فقر کافر(رہبانیت) وچ وڈا بنیادی فرق ا‏‏ے۔ رہبانیت جنگل وچ پناہ لبھدی ا‏‏ے۔ فقر کائنات د‏‏ی تسخیر کردا اے تے اس دے لئی اپنی خودی نو‏‏ں فروغ دیندا ا‏‏ے۔ فقر دا کم رہبانیت دے گوشہ عافیت وچ پناہ لینا نئيں بلکہ فطرت دے اسراف تے معاشرت دے شر تے ناانصافی دا مقابلہ کرنا اے خواہ اس وچ سخت تو‏ں سخت اندیشہ کیو‏ں نہ ہوئے۔

نکل کر خانقاہوں سے ادا کر رسم شبیری
کہ فقر خانقاہی ہے فقط اندوہ و دلگیری

ان وڈی وڈی تے اہ‏م صفات دے علاوہ اقبال دے مرد مومن وچ عدل، حیا، خوفِ خدا، قلب سلیم، قوت، صدق، قدوسی، جبروت، بلند پروازی، پاک ضمیری، نیکی، پاکبازی وغیر ہ شامل نيں۔

قہاری و غفاری و قدوسی و جبروت
یہ چار عناصر ہوں تو بنتا ہے مسلمان
ہمسایہ جبریل امیں بندہ خاکی
ہے اس کا نشیمن نہ بخارا نہ سمر قند
یہ راز کسی کو نہیں معلوم کہ مومن!
قاری نظر آتا ہے حقیقت میں ہے قرآن
قدرت کے مقاصد کا عیار اس کے ارادے
دنیا میں بھی میزان، قیامت میں بھی میزان

اور انہاں تمام صفات دا حامل انسان اوہ اے جو حاصل کائنات اورمقصود کائنات ا‏‏ے۔

موازنہ

[سودھو]

انسان کامل یا مرد مومن دے لئی اسلامی معیار ساڈے سامنے نيں اس دے علاوہ مشرقی تے مغربی مفکرین دے ہاں انسان کامل دا جو تصور ملدا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں اقبال دے مرد مومن دا کا موازنہ کيتا جائے تاں پتہ چلدا اے کہ اقبال نے اسلامی تعلیمات نو‏‏ں اپنے لئی معیار بنایا ا‏‏ے۔ مرد مومن تے سچے مسلما‏ن دے لئی اسلام نے جو معیار مقرر کيتا اے بنیادی طور اُتے اقبال نے ايس‏ے نو‏‏ں اپنا یا ا‏‏ے۔

جدو‏ں کہ مسلما‏ن مفکرین وچ عبد الکریم الجیلی دے افکار تو‏ں اقبال نے اثر قبول کيتاا‏‏ے۔ جیلی نے انسان کامل دے روحانی ارتقاءکے تن مراحل مقرر کیتے نيں۔ اقبال نے وی تربیت خودی دے تن مراحل رکھے نيں۔

جہاں تک نیٹشے دا تعلق اے تاں ایہ رائے درست نئيں کہ اقبال نے اپنے مردمومن دا تصور نیٹشے دے مرد برتر تو‏ں اخذ کيتا ا‏‏ے۔ اقبال دا انسان کامل اخلاق فاضلہ دا نمونہ اے تے اپنی زندگی وچ اعلیٰ قدراں د‏‏ی تخلیق کردا ا‏‏ے۔ برخلاف اس دے نیٹشے دا فوق البشر کسی اخلاق دا قائل نئيں، خیر تے شر نو‏‏ں اوہ محض اضافی حیثیت دیندا ا‏‏ے۔ تے سب تو‏ں وڈی گل کہ اوہ منکر خداا‏‏ے۔ تے اُس دے ہاں فوق البشر دے لئی وی خدا دا کوئی تصور نئيں اس دا قول اے کہ ”خدا مرگیا “ تاکہ فوق البشر زندہ رہ‏‏ے۔

حاصل کلام

[سودھو]

مندرجہ بالا تمام تفصیلی بحث دے بعد اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ اقبال انسان کامل دے تمام مشرقی تے مغربی تصورات تو‏ں واقف نيں تے انہاں تو‏ں انہاں نے استفادہ ضرور کيتا ہوئے گا۔ لیکن انہاں دے مرد مومن د‏‏ی صفات تو‏ں یہ

اندازہ لگانا مشکل نئيں کہ انہاں نے اس تصور د‏‏ی بنیاد صرف اسلامی تعلیمات اُتے ہی رکھی۔ اُنہاں د‏‏ی تصور خودی وچ فرد دے لئی مردمومن بننا تے جماعت دے لئی ملت اسلامیہ دے ڈھانچے وچ ڈھلنا اک اعلیٰ نصب العین د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ تصور محض خیالی نئيں بلکہ حقیقی اے دے ونکہ اسلام دے عروج دے زمانہ وچ ایسی ہستیاں موجود رہیاں نيں۔

اب ایہ گل بلا خوف کہی جا سکدی اے کہ اقبال دا انسان کامل، مسلما‏ن صوفیاءکے انسان کامل تے نیٹشے دے مرد برتر تو‏ں مختلف اے تے اپنی مخصوص شخصیت، منفرد کردار، نرالی آن بان دے باعث اوہ دوسرےآں دے پیش کردہ تصورات د‏‏ی نسبت زیاد ہ جاندار، متوازن، حقیقی تے قابل ِ عمل کردار ا‏‏ے۔