حسن بن علی عسکری

حسن عسکری
مکمل نام	حسن ابن علی
ترتیب	گیارہواں
جانشین	حضرت امام مہدی
تاریخ ولادت	08 ربیع الثانی، 232 ہجری
لقب	عسکری
کنیت	ابو محمد
والد	حضرت امام علی نقی
والدہ	بی بی حدیثیہ
تاریخ وفات	08 ربیع الاول، 260 ہجری<874عیسوی
وجۂ وفات	شہادت

حسن بن علی عسکری
(عربی وچ: أبو محمد الحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الزكي العسكري‎‎)
جم	3 دسمبر 845   مدینہ منورہ
وفات	1 جنوری 874 (29 سال)  سامارا
وجہ وفات	زہر
مدفن	حرم عسکریین
قاتل	معتمد
شہریت	خلافت عباسیہ
شریک حیات	نرجس خاتون
اولاد	حضرت امام مہدی
والد	علی نقی ؒ
بہن/بھائی	سبع دجیل ،  جعفر کذاب
عملی زندگی
استاذ	علی نقی ؒ
تلمیذ خاص	حضرت امام مہدی
پیشہ	امام ،  الٰہیات دان ،  انٹر پریٹر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن

حسن عسکری (پیدائش: 3 دسمبر 846ء— وفات: یکم جنوری 874ء) علی نقی دے فرزند تے اہلِ تشیع دے گیارہواں امام نیں ۔

ناں تے لقب

ابو محمد کنیت حسن نام ھور سامرہ دے محلہ عسکر وچ قیام دی وجہ تے عسکری مشہور لقب اے والد بزرگوار حضرت امام علی نقی تے والدہ سلیل(حدیثیہ)خاتون سن جو عبادت , ریاضت عفت ھور سخاوت دے صفات وچ وڈے طبقے دے لیے مثال دی حیثیت رکھدی سیںگی .

حسن بن علی عسکری
(عربی وچ: أبو محمد الحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الزكي العسكري‎‎)
جم	3 دسمبر 845   مدینہ منورہ
وفات	1 جنوری 874 (29 سال)  سامارا
وجہ وفات	زہر
مدفن	حرم عسکریین
قاتل	معتمد
شہریت	خلافت عباسیہ
شریک حیات	نرجس خاتون
اولاد	حضرت امام مہدی
والد	علی نقی ؒ
بہن/بھائی	سبع دجیل ،  جعفر کذاب
عملی زندگی
استاذ	علی نقی ؒ
تلمیذ خاص	حضرت امام مہدی
پیشہ	امام ،  الٰہیات دان ،  انٹر پریٹر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن

ولادت

آپ د‏‏ی ولادت بروز جمعہ 10 ربیع الثانی 232ھ مطابق 3 دسمبر 846ء نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ ہوئی۔

نشو و نما تے تربیت

بچپن دے گیارہ سال تقریباً اپنے والد بزرگوار دے نال وطن وچ رہے جس دے لئی کہیا جاسکدا اے کہ زمانہ اطمینان نال گزریا۔ اس دے بعد امام علی نقی علیہ السّلام نو‏‏ں سفر عراق درپیش ہو گیا تے تمام متعلقین دے نال نال امام حسن عسکری علیہ السّلام اسی کم سنی دے عالم وچ سفر د‏‏ی زحمتاں نو‏‏ں اٹھا ک‏‏‏‏ے سامرا پہنچے۔ ایتھ‏ے کدی قید کدی آزادی , مختلف دور تو‏ں گزرنا پيا مگر ہر حال وچ آپ اپنے بزرگ مرتبہ باپ دے نال ہی رہ‏‏ے۔ اس طرح باطنی تے ظاہری طور اُتے ہر حیثیت تو‏ں آپ علیہ السّلام نو‏‏ں اپنے والد بزرگوار د‏‏ی تربیت وتعلیم تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھانے دا موقع مل سکیا۔

زمانہ امامت

254ھجری وچ آپ د‏‏ی عمر بائیس برس د‏‏ی سی جدو‏ں آپ دے والد بزرگوار حضرت امام علی نقی علیہ السّلام د‏‏ی وفات ہوئی حضرت علیہ السّلام نے اپنی وفات تو‏ں چار مہینہ قبل آپ دے متعلق اپنے وصی وجانشین ہونے دا اظہار فر ما ک‏‏‏‏ے اپنے اصحاب د‏‏یاں گواہیاں لے لیاں سن۔ ہن امامت د‏‏ی ذمہ داریاں امام حسن عسکری علیہ السّلام دے متعلق جنھاں آپ باوجود شدیدمشکلات تے سخت ترین ماحول دے ادا فرماندے رہ‏‏ے۔

سلاطین وقت تے انہاں دا رویہ

جداں کہ ا س تو‏ں پہلے ضمناً بیان ہويا امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی ایہ خصوصیت اے کہ آپ انہاں تمام تکالیف تے مصائب وچ وی شریک رہے جو آپ دے والد بزرگوار نو‏‏ں حراست تے نظر بندی دے ذیل وچ وی متعدد بار برداشت کرنا پئے۔ ا س دے بعد جدو‏ں آپ دا دور ُ امامت شروع ہويا اے تو سلطنت بنی عباس دے تخت اُتے معتز بالله عباسی دا قیام سی ۔ معتز د‏‏ی معزولی دے بعد مہدی د‏‏ی سطنت ہوئی۔ گیارہ مہینے چند روز حکومت کرنے دے بعد اس دا خاتمہ ہويا تے معتمد د‏‏ی حکومت قائم ہوئی , انہاں وچو‏ں کوئی اک بادشاہ وی ایسا نہ سی جس دے زمانہ وچ امام حسن عسکری علیہ السّلام نو‏‏ں ارام وسکون ملدا , باوجود ایہ کہ اس وقت بنی عباس وڈی سخت الجھناں تے پیچیدگیاں وچ گرفتار سی مگر انہاں تمام سیاسی مسائل تے مشکلات دے نال ہر حکومت نے امام حسن عسکری علیہ السّلام نو‏‏ں قید وبند وچ رکھنا سب تو‏ں زیادہ ضروری سمجھیا۔ اس دا خاص سبب رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ایہ حدیث سی کہ میرے بعد بارہ جانشین ہون گے تے انہاں وچو‏ں اخری مہدی اخر الزمان تے قائمِ الِ محمد ہوئے گا۔ ایہ حدیث برابر متواتر طریقہ تو‏ں عالم ُ اسلام وچ گردش کردی رہی سی۔

خلفائے بنی عباس خوب جاندے سن کہ سلسلہ الِ محمد دے اوہ افراد جو رسول د‏‏ی صحیح جانشینی دے مصداق ہوسکدے نيں اوہ ایہی افراد نيں جنہاں وچو‏ں گیارہویں ہستی امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی اے اس لئی انہاں ہی دا فرزند اوہ ہو سکدا اے جس دے بارے وچ رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پشین گوئی صحیح قرارپاسک‏‏ے۔ لٰہذا کوشش ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی زندگی دا دنیا تو‏ں خاتمہ ہو جائے اس طرح کہ انہاں دا کوئی جانشین دنیا وچ موجود نہ ہوئے۔ ایہ سبب سی کہ امام حسن عسکری علیہ السّلام دے لئی اس نظر بندی اُتے اکتفا نئيں کيت‏‏ا گئیا جو امام علی نقی علیہ السّلام دے لئی ضروری سمجھی گئی سی بلکہ آپ دے لئی اپنے گھربار تو‏ں الگ قید تنہائی نو‏‏ں ضروری سمجھیا گیا۔ ایہ ہور گل اے کہ قدرتی انتظام دے تحت درمیان وچ انقلاب سلطنت دے وقفے آپ د‏‏ی قید مسلسل دے وچکار قہری رہائی دے سامان پیدا کردیندے سن مگر پھر وی جو بادشاہ تخت سلطنت اُتے بیٹھدا سی اوہ اپنے پیش رو دے نظریہ دے مطابق آپ نو‏‏ں دوبارہ قید کرنے اُتے تیار ہوجاندا سی ۔ اس طرح آپ د‏‏ی مختصر زندگی جو دور ُ امامت دے بعد اس دا بیشتر حصہ قید وبند ہی وچ گزریا۔

اس قید د‏‏ی سختی معتمد دے زمانے وچ بہت ودھ گئی سی , اگر چہ اوہ ہور سلاطین دے وانگ آپ دے مرتبہ تے حقانیت تو‏ں خوب واقف سی چنانچہ جدو‏ں قحط دے موقع اُتے اک مسیحی راہب دے دعوے دے نال پانی برسانے د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں وچ ارتداد دا فتنہ برپا ہويا تے لوگ عیسائت د‏‏ی طرف دوڑنے لگے تو مسلماناں نو‏‏ں گمراہی تو‏ں بچانے دے لئی اوہ امام حسن عسکری علیہ السّلام ہی سن جو قید خانے تو‏ں باہر لیائے گئے ،آپ نے مسلماناں دے شکوک نو‏‏ں دور کرکے انھاں اسلام دے جادہ اُتے قائم رکھیا۔ اس واقعہ دا اثر اِنّا ہويا کہ ہن معتمد نو‏‏ں آپ دے پھر اسی نو‏‏ں قید خانے وچ واپس کرنے وچ خجالت دامنگیر ہوئی۔ اس لئی آپ د‏‏ی قید نو‏‏ں آپ دے گھر وچ نظر بندی دے نال تبدیل ک‏‏‏‏ر دتا گیا مگر آزادی پھر وی نصیب نہ ہو سکی۔

سفرائی دا تقرر

ائمہ اہل بیت جس حال وچ وی ہاں ہمیشہ کسی نہ کسی صورت تو‏ں امامت دے فرائض نو‏‏ں انجام دیندے رہندے سن ۔ امام حسن عسکری علیہ السّلام اُتے اِنّی شدید پابندیاں عائد سن کہ علوم ُ اہل بیت علیہ السّلام دے طلبگاراں تے شریعت ُ جعفری دے مسائل دریافت کرنے والےآں دا آپ تک پہنچنا کسی صورت ممکن نئيں سی ۔ اس لئی حضرت علیہ السّلام نے اپنے زمانہ وچ ایہ انتظام کیتا کہ ایسے افراد جو امانت ودیانت تے علمی و فقہی بصیرت دے اس درجہ حامل سن کہ امام علیہ السّلام دے محل اعتماد ہوسکن انھاں اپنی جانب تو‏ں آپ نے نائب مقرر ک‏‏‏‏ر دتا سی ۔ ایہ حضرات جتھ‏ے تک کہ خود اپنے واقفیت دے حدود وچ دیکھدے سن اس حد تک مسائل خود ہی بتادیندے سن تے اوہ اہ‏م مسائل جو انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہُندے سن انھاں اپنے پاس محفوظ رکھدے سن تے کسی مناسب موقع اُتے امام علیہ السّلام د‏‏ی خدمت وچ رسائی حاصل کرکے انہاں نو‏‏ں حل کرالیندے سن کیونکہ اک شخص دا کدی کدی امام علیہ السّلام نال ملاقات نو‏‏ں آ جانا حکومت دے لئی اِنّا ناقابل برداشت نئيں ہو سکدا سی جِنّا کہ عوام د‏‏ی جماعتاں نو‏‏ں مختلف اوقات وچ حضرت علیہ السّلام تک پہنچنا۔

انہاں ہی سفرائ دے ذریعے تو‏ں اک اہ‏م خدمت وی انجام پائی جاندی سی۔ اوہ ایہ کہ خمس جو حکومت ُ الٰہیہ دے نمائندہ ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس نظام ُحکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے والے ہمیشہ ائمہ معصومین علیہ السّلام د‏‏ی خدمت وچ پہنچاندے رہے تے ان بزرگاں د‏‏ی نگرانی وچ اوہ ہمیشہ دینی امور دے انصرام تے سادات د‏‏ی تنظیم وپرورش وچ صرف ہُندا رہیا ہن اوہ راز دارانہ طریقہ اُتے انہاں ہی نائباں دے پاس اندا سی تے ایہ امام علیہ السّلام تو‏ں ہدایت حاصل کرکے انھاں ضروری مصارف وچ صرف کردے سن ایہ افراد اس حیثیت وچ وڈے سخت امتحان د‏‏ی منزل وچ سن کہ انہاں نو‏‏ں ہر وقت سلطنت وقت دے جاسوساں د‏‏ی سراغرسانی دا ا ندیشہ رہندا سی ۔ اسی لیے عثمان بن سعید تے انہاں دے بیٹے ابو جعفر محمد بن عثمان نے جو امام حسن عسکری علیہ السّلام دے ممتاز نائب سن تے عین دارلسلطنت بغداد وچ مقیم سن اپنے اس متعلقہ افراد د‏‏ی امدورفت نو‏‏ں حق بجانب قرار دینے دے لئی اک وڈی دکان روغنیات د‏‏ی کھول رکھی سی۔ اس طرح حکومتی جور دے شدید شکنجہ ظلم دے اندر وی حکومتِ الٰہیہ دا ائینی نظام چل رہیا سی تے حکومت دا کچھ بس نہ چلدا سی ۔

اخلاق و اوصاف

حسن بن علی عسکری
(عربی وچ: أبو محمد الحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الزكي العسكري‎‎)
جم	3 دسمبر 845   مدینہ منورہ
وفات	1 جنوری 874 (29 سال)  سامارا
وجہ وفات	زہر
مدفن	حرم عسکریین
قاتل	معتمد
شہریت	خلافت عباسیہ
شریک حیات	نرجس خاتون
اولاد	حضرت امام مہدی
والد	علی نقی ؒ
بہن/بھائی	سبع دجیل ،  جعفر کذاب
عملی زندگی
استاذ	علی نقی ؒ
تلمیذ خاص	حضرت امام مہدی
پیشہ	امام ،  الٰہیات دان ،  انٹر پریٹر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن

آپ اسی سلسلہ عصمت د‏‏ی اک لڑی سن جس دا ہر حلقہ انسانی کمالات دے جواہر تو‏ں مرصع سی , علم وحلم , عفو وکرم , سخاو ت وایثار سب ہی اوصاف بے مثال سن ۔ عبادت دا ایہ عالم سی کہ ا س زمانے وچ وی کہ جدو‏ں آپ سخت قید وچ سن معتمد نے جس تو‏ں آپ دے متعلق دریافت کیتا ایہی معلوم ہويا کہ آپ دن بھر روزہ رکھدے نيں تے رات بھر نمازاں پڑھدے نيں تے سوائے ذکر الٰہی دے کسی تو‏ں کوئی کلام نئيں فرماندے , اگرچہ آپ نو‏‏ں اپنے گھر اُتے آزادی دے سانس لینے دا موقع بہت کم ملیا۔ پھر وی جِنے عرصہ تک قیام رہیا تے دور دراز تو‏ں لوگ آپ دے فیض و عطا دے تذکرے سن ک‏‏‏‏ے اندے سن تے بامراد واپس جاندے سن ۔ آپ دے اخلاق واوصاف د‏‏ی عظمت دا عوام وخواص سب ہی دے دلاں اُتے سکہ قائم سی ۔ چنانچہ جدو‏ں احمد بن عبد الله بن خاقان دے سامنے جو خلیفہ عباسی د‏‏ی طرف تو‏ں شہر قم دے اوقات وصدقات دے شعبہ دا افسر اعلیٰ سی سادات علوی دا تذکرہ اگیا تو اوہ کہنے لگیا کہ مینو‏ں کوئی حسن علیہ السّلام عسکری تو‏ں زیادہ مرتبہ تے علم دورع , زہدو عبادت ،وقار وہیبت , حیاوعفت , شرف وعزت تے قدرومنزلت وچ ممتاز تے نمایاں نہں معلوم ہويا۔ اس وقت جدو‏ں امام علیہ السّلام علی نقی علیہ السّلام دا انتقال ہويا تے لوگ تجہیز وتکفین وچ مشغول سن تو بعض گھر دے ملازمین نے اثاث اللبیت وغیرہ وچو‏ں کچھ چیزاں غائب ک‏‏‏‏ر دتیاں تے انھاں خبر تک نہ سی کہ امام علیہ السّلام نو‏‏ں اوہدی اطلاع ہو جائے گی۔ جدو‏ں تجہیز تے تکفین وغیرہ تو‏ں فراغت ہوئی تو آپ نے انہاں نوکراں نو‏‏ں بلايا تے فرمایا کہ جو کچھ پُچھدا ہاں جے تساں میرے تو‏ں سچ سچ بیان کرو گے تو میں توانو معاف کرداں گا تے سزا نہ دواں گا لیکن جے غلط بیانی تو‏ں کم لیا تو پھر میں توادے کولوں سب چیزاں برآمد وی کرالاں گا تے سزا وی دواں گا۔ اس دے بعد آپ نے ہر اک تو‏ں انہاں اشیاء دے متعلق جو اس دے پاس سن دریافت کیتا تے جدو‏ں انھاں نے سچ بیان ک‏‏‏‏ر دتا تو انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں واپس لے ک‏ے آپ نے انہاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی سزا نہ دتی تے معاف فرمادتا۔

علمی مرکزیت

باوجود ایہ کہ آپ د‏‏ی عمر بہت مختصر ہوئی یعنی صرف اٹھائیس برس مگر اس محدود تے مشکلات تو‏ں بھری ہوئی زندگی وچ وی آپ دے علمی فیوض دے دریا نے وڈے وڈے بلند پایہ علماء نو‏‏ں سیراب ہونے دا موقع دتا ہور زمانے دے فلاسفہ دا جو دہریت تے الحاد د‏‏ی تبلیغ ک‏‏‏‏ر رہے سن مقابلہ فرمایا جس وچ نمایاں کامیابی حاصل ہوئی۔ انہاں وچ اک اسحٰق کندی دا واقعہ ایہ اے کہ ایہ شخص قران مجید دے ایات دے باہمی تناقص دے متعلق اک کتاب لکھ رہیا سی ۔ ایہ خبر امام حسن عسکری علیہ السّلام نو‏‏ں پہنچی تے آپ موقع دے منتظر ہو گئے۔ اتفاق تو‏ں اک روز ابو اسحٰق دے کچھ شاگرد آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ آپ نے فرمایا کہ تساں وچ کوئی اِنّا سمجھدار آدمی نئيں جو اپنے استاد کندی نو‏‏ں اس فضول مشغلے تو‏ں روکے جو انھاں نے قران دے بارے وچ شروع ک‏‏‏‏ر رکھیا اے , انہاں طلاّب نے کہیا , حضور! اسيں تو انہاں دے شاگرد نيں , اسيں بھلا انہاں اُتے کیہ اعتراض کرسکدے نيں؟

حضرت علیہ السّلام نے فرمایا! اِنّا تو تساں کرسکدے ہو جو کچھ گلاں میں توانو بتاؤں اوہ تساں انہاں دے سامنے پیش کردو , طلاب نے کہیا!جی ہاں اسيں اِنّا کرسکدے نيں۔

حضرت نے کچھ ایتاں قران د‏‏یاں جنہاں دے متعلق باہمی اختلاف دا توہم ہو رہیا سی پیش فرما ک‏‏‏‏ے انہاں تو‏ں کہیا کہ تساں اپنے استاد تو‏ں اِنّا پُچھو کہ کیہ انہاں الفاظ دے بس ایہی معنی نيں جنہاں دے لحاظ تو‏ں اوہ تناقص ثابت ک‏‏‏‏ر رہے نيں تے جے کلام ُ عرب دے شواہد تو‏ں دوسرے متعارف معنٰی کل آن جنہاں دے بنا اُتے الفاظ قران وچ باہ‏م کوئی اختلافات نہ رہے تو پھر انھاں نوں کیہ حق اے کہ اوہ اپنے ذہنی خود ساخة معنی نو‏‏ں متکلم قرآنی د‏‏ی طرف منسوب کرکے تناقص واختلاف د‏‏ی عمارت کھڑی کرن , اس ذیل وچ آپ نے کچھ شواہد کلامِ عرب دے وی انہاں طلاّب دے ذہن نشین کرائے۔ ذہین طلاّب نے اوہ پوری بحث تے شواہد دے حوالے محفوظ کرليے تے اپنے استاد دے پاس جا ک‏ے ادھر اُدھر د‏‏یاں باتاں دے بعد ایہ سوالات پیش ک‏‏‏‏ر دتے۔ آدمی بہرحال اوہ منصف مزاج سی اس نے طلاّب د‏‏ی زبانی اوہ سب کچھ سنیا تے کہیا کہ ایہ گلاں تواڈی قابلیت تو‏ں بالا تر نيں۔ سچ سچ بتانا کہ ایہ توانو معلوم کتھے تو‏ں ہوئیاں پہلے تو انہاں طالب علماں نے چھپانا چاہیا تے کہیا کہ ایہ چیزاں خود ساڈے ذہن وچ آئیاں نيں مگر جدو‏ں اس نے سختی دے نال انکار کیتا کہ ایہ ہو ہی نئيں سکدا تو انھاں نے دسیا کہ سانو‏ں ابو محمد، حسن عسکری علیہ السّلام نے ایہ گلاں دسیاں نيں ایہ سن ک‏‏‏‏ے اس نے کہیا کہ سوائے اس گھرانے دے تے کدرے تو‏ں ایہ معلومات حاصل ہی نئيں ہوسکدیاں سن ۔ پھر اس نے اگ منگوائی تے جو کچھ لکھیا سی ،نذر اتش ک‏‏‏‏ر دتا ایسے کِنیاں ہی علمی تے دینی خدمات سن جو خاموشی دے نال انجام پا رہیاں سن تے حکومت وقت جو محافظت اسلام د‏‏ی دعویدار سی۔ اپنے عیش وطرب دے نشے وچ مدہوش سی یا پھر چونکدی سی وی تو ایسے مخلص حامی اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی سلطنت دے لئی خطرہ محسوس کرکے انہاں اُتے کچھ پابندیاں ودھا دتے جانے دے احکم نافذ کردی سی , مگر اس کوهِ گراں دے صبرو استقال وچ فرق نہ ایا سی ۔

جو امع حدیث وچ محدثین اسلام نے آپ د‏‏ی سند تو‏ں احادیث نقل کیتیاں نيں انہاں وچو‏ں اک خاص حدیث شراب خواری دے متعلق اے جس دے الفاظ ایہ نيں کہ شارب الخمر کعابد الصنم«» شراب پینے والا مثل بت پرست دے ا‏‏ے۔

اسنو‏ں ابن الجوزی نے اپنی کتاب تحریم الخمر وچ سند ُ متصل دے نال درج کیتا اے تے ابو نعیم فضل بن وکیل نے کہ اے کہ ایہ حدیث صحیح ثابت اے جس د‏‏ی اہلبیت علیہ السّلام طاہرین نے روایت کيتی اے تے صحابہ وچو‏ں اک گروہ نے وی اوہدی رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کيتی اے جداں ابن عباس , ابو ہریرہ , احسان بن ثابت , سلمی تے دوسرے حضرات۔

سمعانی نے کتاب النساب وچ لکھیا اے کہ »ابو محمد احمد بن ابراہیم بن ہاشم علوی بلاذری حافظ واعظ نے مکہ معظمہ وچ امام اہل بیت ابو محمد حسن بن علی بن محمد بن علی موسیٰ الرضا علیہ السّلام تو‏ں احادیث سن ک‏‏‏‏ے قلم بند کیتیاں -

انہاں دے علاوہ حضرت علیہ السّلام دے تلامذہ وچو‏ں چند باوقار ہستیاں دے نام درج ذیل نيں جنہاں وچو‏ں بعض نے حضرت علیہ السّلام دے علمی افادات نو‏‏ں جمع کرکے کچھ کتاباں وی تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1. ابو ہاشم داؤد بن قاسم جعفری سن رسیدہ عالم سن ۔ انھاں نے امام رضا علیہ السّلام تو‏ں امام حسن عسکری علیہ السّلام تک چار اماماں د‏‏ی زیارت کیتی تے انہاں بزرگواراں تو‏ں فیوض وی حاصل کیتے اوہ امام د‏‏ی طرف تو‏ں نیابت دے درجہ اُتے فائز سی ۔
2. داؤد بن ابی زید نیشاپوری امام علی نقی علیہ السّلام دے بعد امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی صحبت تو‏ں شرف یاب ہوئے۔
3. ابو طاہر محمد بن علی بن بلال۔
4. ابو العباس عبد الله بن جعفر حمیری قمی وڈے بلند پائہ عالم بہت ساریاں کتاباں دے مصنف سن ۔ جنہاں تو‏ں قرب السناد کتاب اس وقت تک موجود اے تے دا فی وغیرہ دے ماخذاں وچو‏ں ا‏‏ے۔
5. محمد بن احمد جعفر قمی حضرت علیہ السّلام دے خاص نائبین وچو‏ں سن ۔
6. جعفر بن سہیل صقیل۔ ایہ وی نائب خاص ہونے دا شرف رکھدے سن ۔
7. محمد بن حسن صفارقمی , وڈے بلند مرتبہ دے عالم متعدد کتاباں دے مصنف نيں جنہاں وچو‏ں بصائر الدرجات مشہور کتاب اے , انھاں نے امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی خدمت وچ تحریری مسائل بھیج ک‏‏‏‏ے انہاں دے جوابات حاصل کیتے۔
8. ابو جعفر ہامنی برمکی نے امام حسن عسکری علیہ السّلام تو‏ں مسائل ُ فقہ دے جوابات حاصل کرکے کتاب مرتب کيتی۔
9. ابراہیم بن ابی حفص ابو اسحٰق دا تب حضرت علیہ السّلام دے اصحاب وچو‏ں اک کتاب دے مصنف نيں۔
10. ابراہیم بن مہر یار مصنف کتاب البشارت۔
11. احمد بن ابراہیم بن اسمعٰیل بن داؤد بن حمدان الکاتب الندیم علم لغتوادب دے مسلّم استاد سن تے بہت ساریاں کتاباں دے مصنف سن , حضرت امام حسن عسکری علیہ السّلام تو‏ں خاص خصوصیت رکھدے سن ۔
12. احمد بن اسحٰق الاشعری ابو علی القمی وڈے پایہ دے مستند ومسلّم عالم سن، انہاں د‏‏یاں لکھتاں وچو‏ں علل الصوم تے ہور متعدد کتاباں سن۔ ایہ چند نام بطور مثال درج کیتے گئے نيں جے تمام انہاں افراد دا تذکرہ کیتا جائے تو اس دے لئی مستقل تصنیف کيتی ضرورت اے , خصوصیت دے نال تفسیر قران وچ ابو علی حسن بن خالد بن محمد بن علی برقی نے آپ دے افادیت تو‏ں اک ضخیم کتاب لکھی جسنو‏ں حقیقت وچ خود حضرت علیہ السّلام ہی د‏‏ی تصنیف سمجھنا چاہیے یعنی حضرت علیہ السّلام بولدے جاندے سن تے اوہ لکھدے جاندے سن , علماء نے لکھیا اے کہ ایہ کتاب اک سو ویہہ اجزا اُتے مستمل سی۔

افسوس اے کہ ایہ علمی ذخیرہ اس وقت ہتھا‏ں وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ ممکن اے اوہ اسی تو‏ں ماخوذ ہاں لیکن اک کتاب جو تفسیر امام حسن عسکری علیہ السلام دے نام تو‏ں شائع شدہ موجود اے جے اوہ مذکورہ بالاذخیرئہ علمی تو‏ں الگ ا‏‏ے۔ اس دا پتہ صرف چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں چلدا اے تے شیخ صدوق محمد بن بابو ایہ قمی رحمة الله نے اسنو‏ں معتبر سمجھیا اے مگر انہاں دے پیش رو افراد جنہاں تو‏ں موصوف نے اس تفسیر نو‏‏ں نقل کیتا اے بالکل مجہول الحال نيں۔ بہرحال اس تفسیر دے متعلق علامہ رجال مطمئن نئيں نيں۔ جتھ‏ے تک غور کیتا جاندا اے اوہدی نسبت امام حسن عسکری علیہ السّلام طرف صحیح نئيں معلوم ہُندی , ہاں بے شک آپ دا اک طویل مکتوب اسحٰق بن اسمٰعیل اشعری دے نام تے دا فی ذخیرہ مختصر حکیمانہ مقولات تے مواعظ وتعلیمات کتاب تحف العقول وچ محفوظ اے جو اس وقت وی اہل نظر دے لئی سرمئہ چشم بصیرت ا‏‏ے۔

ایہ علمی کارنامے اس حالت وچ نيں جدو‏ں کہ مجموعی عمر آپ د‏‏ی 28 برس تو‏ں زیادہ نہ ہو سکی تے اپنے والد بزرگوار دے بعد صرف چھ برس امامت دے منصب اُتے فائز رہے تے اوہ وی انہاں مشکلات دے شکنجہ وچ جنہاں دا تذکرہ ہوچکيا ا‏‏ے۔

شہادت

اِنّے علمی و دینی مشاغل وچ مصروف انسان نو‏‏ں کدرے سلطنت وقت دے نال مزاحمت دا کوئی خیال پیدا ہو سکدا اے مگر انہاں دا ودھدا ہویا روحانی اقتدار تے علمی مرجعیت ہی تو ہمیشہ انہاں حضرات نو‏‏ں سلاطین دے لئی ناقابل ُبرداشت ثابت کردی رہی۔ اوہی ہن وی ہویا تے معتمد عباسی دے بھجوائے ہوئے زہر نال 8 ربیع الاوّل 260ھ وچ آپ نے شہادت پائی تے اپنے والد بزرگوار د‏‏ی قبر دے پاس سامرے وچ دفن ہوئے جتھ‏ے حسن عسکری دا روضہ باوجود ناموافق ماحول دے مرجع خلائق بنیا ہويا ا‏‏ے۔

حوالے

مراجع

• ابن طلحہ، مطالب السؤول، نجف، 1371ق، ج2، ص78؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، نجف، 1383ق، ص362؛ البتہ بعض مآخذ وچ ایہ نام امام ھادی ؑ د‏‏ی والدہ دا مذکور ہويا اے (نوبختی، فرق الشیعہ، ص93) تے بعض نے ایہ نام امام زمانہ د‏‏ی والدہ دا ذکر کیتا اے (ابن ابی الثلج، «تاریخ الائمہ» مجموعہ نفیسہ، قم، 1396ق، ص26)
• نوبختی، فرق الشیعہ، نجف 1355ق، ص96؛ کہیا گیا اے کہ اس کنيز دا نام عسفان سی بعد وچ امام ہادی نے اس دا نام تبدیل ک‏ر ک‏ے حدیث رکھیا۔
• کلینی، دا فی، علی اکبر غفاری، تہران، 1391ق، ج1، ص503؛ مفید، الارشاد، قم، 1414ق، ج2، ص313
• مسعودی، اثبات الوصیہ، بیروت 1409ق، ص258
• حسین بن عبد الوہاب، عیون المعجزات، نجف 1369ق، ص123
• طبسی، حیاہ الامام العسکری، ص320-324
• ابن شہر آشوب، مناقب، ج4، ص421.
• ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج2، ص94.
• ابن شہرآشوب، ج3، ص526، بحوالۂ : پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص618.
• دلائل الإمامہ، طبری،ص:424
• موسوعہ الإمام العسکری(ع)، خزعلی،ج1،ص:32
• موسوعہ الإمام العسکری(ع)، خزعلی،ج1،ص:32
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص258، 266؛ مفید، الارشاد، ج2، ص313
• ابن حاتم، الدر النظیم، ص737
• نوبختی، ص95؛ سعد، ص101؛ کلینی، ج1، ص503؛ مفید، الارشاد، ج2، ص313
• دلائل الامامہ، ص423
• مفید، مسار الشیعہ، ص52؛ ابن طاووس، الاقبال، ج3، ص149؛ طوسی، مصباح، ص792
• ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج3، ص523؛ کلینی، ج1، ص503
• ابن ابی الثلج، ص14؛ ابن خشاب، 199؛ مسعودی، اثبات الوصیہ، ص258
• شیخ مفید، الارشاد، ص510.
• شیخ صدوق؛ کمال الدین، ج2، ص418؛ مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص28.
• مسعودی، إثبات الوصیہ، ص266، بحوالۂ : پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص 618.
• رک: شیخ صدوق، کمال الدین، ص307 و۔۔.؛ خصیبی، الہدایۃ الکبری، ص248؛ شیخ طوسی، الغیبۃ، 213، بحوالۂ: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»،ص 618.
• ابن ابی الثلج، مجموعہ نفیسہ، ص26؛ ابن خشاب، تاریخ موالید، ص201؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج13، ص121، بہ نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص618.
• طریحی، جامع المقال، ص160، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص 618.
• ابن شہرآشوب، مناقب، ج3، ص523؛ ابن طولون، الائمہ الاثنا عشر، ص113؛ طبرسی، تاج الموالید، ص59؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج7، ص274؛ ابن صباغ، الفصول المهمہ، ص278؛ شبلنجی، نور الابصار، ص183،نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص618.
• ابن طلحہ، مطالب السؤول، ج2، ص78.
• طریحی، جامع المقال، ص190؛ ابوالمعالی، بیان الادیان، ص75، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص 618.
• زرندی، معارج الوصول الی معرفہ فضل آل الرسول(ص)، ص 176، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، صص 618619.
• خصیبی، الہدایہ الکبری، ص328.
• ابن ابی الثلج، مجموعہ نفیسہ، ص 21-22؛ رک: فخرالدین رازی، الشجرة المبارکہ، ص79، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص619.
• فخرالدین رازی، الشجرة المبارکہ، ص78، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص 619.
• نک: ابن حزم، جمہرہ انساب العرب، ص61؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج13، ص122، نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص619.
• شیخ مفید، الارشاد، ص495.
• مسعودی، مروج الذہب، ج4، ص112.
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص259
• نوبختی، فرق الشیعہ، ص92
• اربلی، کشف الغمہ، ج3، ص198
• طبری، دلائل الامامہ، ج1، ص223.
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص263
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص268
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص269
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص270؛ رجال کشی، ص560
• شیخ مفید، الارشاد، ص387.
• اربلی، کشف الغمہ فی معرفہ الائمہ، ج2، ص 413.
• راوندی، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 439.
• ابن شہر آشوب، مناقب، ج4، ص425؛ شیخ طوسی، الغیبہ، ص 214.
• شیخ طوسی، الغیبہ، ص272،بحوالۂ: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص626.
• شیخ صدوق، کمال الدین، ص475، بحوالۂ: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص626.
• پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص626.
• روضات الجنان، ج4، ص273 و 274
• ابن شہرآشوب، المناقب، ج4، ص425(بیروت)
• مسعودی، مروج الذہب، ج4، ص94
• ابن اثیر، الکامل، ج7، ص239-240
• مسعودی، مروج الذہب، ج4، ص108
• تاریخ طبری، ج9، ص410
• مروج الذہب، ج4، ص108
• مروج الذہب، ج4، ص108
• مناقب ابن شہرآشوب، ج4، ص428
• مسعودی، مروج الذہب، ج4، ص108
• مسعودی، اثبات الوصیہ، ص271
• ابن بابویہ، کمال الدین، ص43
• رجال کشی، ص541
• مناقب ابن شہرآشوب، ج3، ص527
• مناقب ابن شہرآشوب، ج3، ص526
• کلینی، دا فی، ج1، ص103
• طریحی، جامع المقال، ص185
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج20، ص630
• مسعودی،اثبات الوصیہ، ص 217-218.
• شیخ مفید، الارشاد، ص510.
• طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ج2، ص131132.
• ابن اثیر، علی بن ابی الکریم، الکامل فی التاریخ، بیروت،دار صادر، 1385ق۔ و بیروت، دار احیاء التراث العربی۔
• ابن حزم، جمہرة انساب العرب، بیروت:دار الکتب العلمیہ، 1403ق۔
• ابن خلکان، شمس الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء *الزمان، بہ تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالثقافہ، [بی تا]۔
• ابن شہرآشوب، مناقب، قم، کتاب فروشی مصطفوی و بیروت، دارالاضواء، 1412ق۔
• ابن طلحہ، محمد، مطالب السؤول، نجف، 1371ق/1951م۔
• ابن طولون، الائمہ الاثنا عشر، بیروت،دار بیروت للطباعہ و النشر، 1377ق۔
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمہ فی معرفہ الائمہ، بہ تحقیق سیدہاشم رسولی، تبریز، 1381.
• امین، سید محسن، سیرہ معصومان(ترجمہ اعیان الشیعہ)، مترجم علی حجتی کرمانی، سروش، تہران، 1376ش، چاپ دوم۔
• پاکتچی، احمد، «حسن عسکری(ع)، امام»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج20، تہران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1391ش۔
• جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعہ، قم، دفتر نشر معارف، 1391ش۔
• حرانی، ابن شعبہ، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، بہ تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری، قم، مؤسسہ النشر الاسلامی، 1404ق/1363ش۔
• حسین بن عبد الوهاب، عیون المعجزات، نجف، المطبعہ الحیدریہ، 1369ق۔
• خزعلی، الامام العسکری ، مؤسسہ ولی العصر عجّل اللہ تعالی فرجہ الشریف، قم، 1426 ق،چاپ اوّل۔
• خصیبی، حسین، الہدایۃ الکبری، بیروت: 1411ق/1991م۔
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنان فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، 1390ق۔
• سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، بہ تحقیق حسین تقی زادہ، چ1، [بی جا]، المجمع العالمی لاہل البیت (علیہم السلام)، 1426ق۔
• شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، 1359ق۔
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبہ، تہران، مکتبہ نینوی۔
• شیخ طوسی، محمد بن حسن،اختیار معرفة الرجال، مشہد، دانشگاہ مشہد، 1348ش۔
• شیخ مفید، الارشاد، چ3، بیروت، مؤسسہ الاعلمی للمطبوعات، 1399ق۔
• شیخ مفید، مسار الشیعہ، بہ تحقیق مہدی نجف، چ1، بیروت،دار المفید، 1414ق۔
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، بہ تحقیق علی *اکبر غفاری، بیروت، دارالمعرفہ، 1399ق۔
• طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بہ تحقیق محمد ابو *الفضل ابراہیم، بیروت، روائع التراث العربی، 1387 ق۔ و بیروت، دارسویدان، (بی تا)۔
• طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامہ، قم، بعثت، 1413ق۔
• طبسی،محمد جواد، حیاہ الامام العسکری(ع)، سوم، قم، مؤسسہ بوستان کتاب، 1382ش۔
• طریحی، فخرالدین، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و *الرجال، بہ کوشش محمدکاظم طریحی، تہران، 1355ش۔
• علامہ مجلسی، بحار الأنوار الیونیورسٹی لدرر أخبار الأئمہ الأطہار، تہران، اسلامیہ، 1363ش۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول دا فی، تحقیق علی اکبر غفاری، تہران، دارالکنب الاسلامیہ، 1388ق۔
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب، چ2، قم، دارالہجرہ، 1363ق۔ و مصر(بی نا)، 1364ق۔
• مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیہ للإمام علی بن أبی طالب، قم، انصاریان، 1426ق۔
• نجاشی، ابوالعباس، رجال نجاشی، بہ تصحیح آیت اللہ شبیری زنجانی، قم، مؤسسہ نشر اسلامی، 1416ق۔
• نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، تصحیح سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، المکتبہ المرتضویہ، 1355ق۔

سانچہ:شیعہ ائمہ