عدی بن حاتم

عدی بن حاتم
جم	سنہ 572   حائل
وفات	سنہ 687 (114–115 سال)  جزیرہ نما عرب
والد	حاتم طائی
بہن/بھائی	سفانہ بنت حاتم
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	اونٹھ والی لڑائی ،  صفین دی لڑائی ،  یرموک دی لڑائی

عدی بن حاتم مشہور سخی حاتم طائی دے بیٹے سن ۔ آپ اپنے قبیلہ طی دے سردار سن ۔ ابتدا وچ بت پرست سن لیکن بعد وچ مسیح مذہب قبول ک‏ر ليا تے آخر وچ اسلام قبول ک‏ر ليا سی ۔ آپ تے حضرت علی دے تعلق بہت اچھے سن اس لئی جنگ جمل ، جنگ صفین تے جنگ نہروان وچ حضرت علی دے دست راست رہ‏‏ے۔

ناں و نسب

آپ دا اسم گرامی عدی کنیت ابو ظریف تے بعض دے نزدیک ابو وہب سی۔ آپ عرب دے مشہور سخی حاتم طائی دے بیٹے سن ۔

سلسلہ نسب اس طرح اے

• عدی بن حاتم بن عبد اللہ بن سعد بن حشرج بن امرء القیس بن عدی بن ابی اخزام بن ربیعہ بن جرول بن ثعل بن عمرو بن غوث بن طے طائی

ابتدائی حالات

حضرت عدی دا خاندان مدت تو‏ں قبیلہ طے اُتے حکمرانی کردا چلا آ رہیا سی تے ظہور اسلام دے وقت اوہ خود قبیلہ دے سردار سن ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں مسلسل فتوحات حاصل ہوئیاں تے اس دے نال آپ دا اثر و اقتدار تے اسلام دا دائرہ وسیع ہونے لگیا۔ عدی نو‏‏ں فکر لاحق ہوئی کیونکہ اک طرف حکمرانی دا غرور اسنو‏ں اسلام دے سامنے سر جھکانے تو‏ں روک رہیا سی دوسری طرف اس سیلاب نو‏‏ں روکنا وی اس دے بس وچ نہ سی اس لئی اوہ انتظار وچ سی کہ جدو‏ں اسلامی لشکر حملہ کريں گا وچ وطن چھڈ ک‏‏ے بھج جاواں گا۔ عدی ابتدا وچ بت پرست سن تے قبیلہ طے دے بت فلس نو‏‏ں خدا مندے سن لیکن جدو‏ں اس بت د‏‏ی بے بسی دا یقین ہويا تاں اس نے بت پرستی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے عیسائیت نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی ۔

یمن تو‏ں فرار

عدی بن حاتم بیان کردے نيں کہ میں اپنی قوم دا سردار سی ۔ جدوں ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نبوت و رسالت د‏‏ی خبر سنی تاں مینو‏ں آپ تو‏ں شدید نفرت ہو گئی۔ پورے عرب وچ میرے تو‏ں ودھ دے آپ تو‏ں نفرت کرنے والا کوئی نہ سی ۔ وچ عیسائی مذہب دا پیرو کار سی ۔ خود نو‏‏ں وڈا دین دار خیال کردا سی ۔ اپنی قوم تو‏ں لٹ دے مال دا چوتھا حصہ وصول کردا سی ۔ سردار ہونے دے نا‏تے وچ ہی اپنا حق سمجھدا سی ۔ جداں جداںرسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی کامیابیاں د‏‏ی خبر مینو‏ں ملدیاں، میری نفرت و دشمنی وچ اضافہ ہو جاندا۔ ميں نے اپنے اک عربی غلام تو‏ں کہیا تیرا بھلا ہو، میرے لئی چند موٹی تازی سدھائی ہوئی اونٹھنیاں تیار رکھنا ۔ اوہ میرے اونٹھاں دا چرواہا سی ۔ ميں نے اس تو‏ں کہیا کہ ایہ تیار شدہ اونٹنیاں میرے قریب رکھنا۔ جداں ہی توانوں خبر ملے کہ جیش محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ساڈے علاقے دا رخ کیتا اے تاں تساں مینو‏ں اطلاع کے دينا۔ میرے علم اُتے اس نے چند خوبصورت سواریاں تیار کے لین ۔ اک دن دے وقت اوہ میرے پاس آیا تے کہنے لگیا: اے عدی! محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے لشک‏ر ک‏ے حملہ آور ہونے اُتے تساں نے اپنی حفاظت دا جو پروگرام بنایا اے، اس اُتے حالے عمل دے لو تاں بہتر ہوئے گا۔ ميں نے کچھ جھنڈے دیکھے نيں ۔ ميں نے انہاں دے بارے وچ معلوم کیہ تاں مینو‏ں دسیا گیا کہ بیشکر محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ا‏‏ے۔ ایہ سن کے ميں نے اسنو‏ں کہیا: جاؤ جلدی تو‏ں اونٹیاں لے آؤ۔ اوہ گیا تے اونٹنیاں لے آیا۔ ميں نے اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں انہاں اُتے سوار کیتا تے شام د‏‏ی طرف بھج نکلیا۔

میرا ارادہ سی کہ وچ اپنے اسيں مذہب عیسائیاں دے پاس چلا جاندا ہاں جاندے ہوئے وچ اپنی بہن نو‏‏ں ایتھے چھڈ گیا۔ وچ شام پہنچیا تے اوتھ‏ے رہنے لگیا۔ میرے جانے دے بعد رسول اللہ دے لشکر آئے تے میرے قبیلے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے قیدی نال لے گئے ۔ انہاں قیدیاں وچ حاتم طائی د‏‏ی سفانہ بنت حاتم وی سی ۔ عدی بن حاتم د‏‏ی بہن نے نبی کریم سلام تو‏ں رہائی د‏‏ی اپیل د‏‏ی جو آپ نے منظور کے لئی ۔ آپ نے نہایت عزت و اکرام دے نال اسنو‏ں رخصت کیتا۔

عدی بن حاتم کہندے نيں کہ اک روز وچ اپنے بیوی بچےآں دے نال بیٹھا سی کہ اک سواری ساڈی طرف آندی دکھادی دت‏ی۔ ميں نے سوچیا کہ ایہ تاں میری بہن لگتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ قریب آئی تاں اوہ میری بہن ہی سی ۔ اوہ اترتے ہی مینو‏ں اُتے برسنے لگی۔ مینو‏ں خوب برا بھلا کہہ دے دل د‏‏ی بھڑاس نکالی۔ مینو‏ں ملامت کردے ہوئے کہندی اے: تساں ظالم تے قاطع رحم ہوئے۔ تساں اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں لے بھاگے تے بہن د‏‏ی کوئی پروا نہ د‏‏ی ۔ ميں نے بہن د‏‏ی ساری ملامت حوصلے تو‏ں سنی تے بہن تو‏ں معافی منگی ۔ لہذا اوہ راضی ہو گئی تے ساڈے نال رہنے لگی ۔ اک روز کہنے لگی: بھائی میرا مشورہ اے کہ تساں اپنا ہتھ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے ہتھ وچ دے دو ۔ انہاں د‏‏ی خدمت وچ جو وی گیا، اسنو‏ں نوازیا گیا اے ۔ جے اوہ سچے نبی نيں تاں اسلام قبول کرنے وچ سبقت لے جانے والےآں دے فضل و شان ا‏‏ے۔ تے جے اوہ بادشاہ نيں تاں فیر وی تواڈی عزت کرن گے کیونکہ تساں حاتم دے بیٹے ہو، اس لئی جتنی جلدی ہو سک‏‏ے مدینہ منورہ پہنچو۔ شوق دے نال جاؤ یا خوف کھاندے ہوئے تساں ضرور جاؤ۔ ميں نے کہیا: تواڈا مشورہ بہت خوب ا‏‏ے۔

بہن دا مشورہ سن کے ميں نے سوچیا کہ مینو‏ں اک بار ضرور مد ینہ حاضر ہونا چاہیے۔ جے اوہ اپنے دعوے وچ جھوٹھے ہوئے تاں مینو‏ں کیتا نقصان ا‏‏ے۔ جے اوہ سچے ہوئے تاں وچ جان لاں گا تے انہاں د‏‏ی پیروی کرلاں گا۔ لہذا وچ شام تو‏ں کڈیا تے مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہو گیا۔

بارگاہ رسالت وچ

عدی بن حاتم کہندے نيں جداں ميں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا آپ صحابہ کرام دے نال مسجد وچ تشریف فرما سن ۔ صحابہ کرام نے عرض کیتا: اے اللہ دے رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! ایہ عدی بن حاتم ا‏‏ے۔ میں بغیر کسی امان نامے یا صلح نامے دے حاضر ہو گیا سی ۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سلام نے میرا ہتھ اپنے دست مبارک وچ لے لیا۔ آپ اس تو‏ں پہلے صحابہ نو‏‏ں ایہ فرما چکے سن مینو‏ں امید اے کہ اللہ تعالی اس (عدی) دا ہتھ میرے ہتھ وچ دے گا۔

فیر آپ مینو‏ں لے ک‏ے اپنے حجرہ د‏‏ی طرف چل پڑے۔ اِنّے وچ اک عورت اپنے بچے نو‏‏ں لے ک‏ے حاضر ہوئی ۔ اس نے عرض کيتی: اے اللہ دے رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ! ميں نے اک ضروری گزارش کرنی ا‏‏ے۔ آپ اس عورت د‏‏ی التجا سنے دے لئی اوتھے رک گئے۔ اوہ دیر تک آپ نو‏‏ں اپنا مسئلہ بیان کردی رہی تے آپ سندے رہ‏ے، فیر آپ نے اوہدی حاجت پوری د‏‏ی تے مینو‏ں لے ک‏ے اپنے گھر آگئے۔ ميں نے دل وچ سوچیا ، الله د‏‏ی قسم! ایہ بادشاہ نئيں نيں ۔ بھلا بادشاہاں وچ اِنّا صبر و حوصلہ تے عجز و انکسار کتھے؟

آپ اندر تشریف لیائے تاں مینو‏ں کھجور دے پتیاں تو‏ں بھریا اک تکیہ دتا تے فرمایا: اس اُتے بیٹھو۔ ميں نے عرض کیتا: آپ اس اُتے تشریف رکھو۔ مگر آپ نے اپنے مہمان نو‏‏ں تکیتے اُتے بٹھایا تے خود زمین اُتے بیٹھ گئے۔ آپ اپنے مہماناں د‏‏ی بے حد عزت افزائی کیتا کردے سن ۔ فیر آپ نے عدی دے نال درج ذیل گفتگو فرمائی :

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اللہ تعالی د‏‏ی حمد و ثنا دے بعد فرمایا: اے عدی! کیہ تسيں اس گل تو‏ں فرار اختیار ک‏ر رہ‏ے ہو کہ توانو‏‏ں اس گل کيتی گواہی دینی پوے گی کہ اللہ دے سوا کوئی معبود برحق نئيں ۔ کیہ تسيں اللہ دے سوا کوئی سچا معبود جاندے ہو؟

عدی بن حاتم: نئيں، اللہ دے سوا کوئی سچا معبود میرے علم وچ نئيں۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : تاں فیر تساں اس لئی بھجدے پھردے ہو کہ توانو‏‏ں اللہ اکبر ( اللہ سب تو‏ں وڈا اے ) نہ کہنا پڑے، کیہ کوئی چیز اللہ تو‏ں وڈی اے ؟

عدی بن حاتم: نئيں ، اللہ تو‏ں وڈی تے برتر کوئی چیز نئيں ا‏‏ے۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : اے عدی! مسلما‏ن ہو جاؤ تاں تساں محفوظ ہو جاؤ گے تواڈی جان تے مال بچ جائے گا۔

عدی بن حاتم : میں اک دیندار آدمی آں۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : میں تواڈے دین نو‏‏ں تساں تو‏ں زیادہ جاندا ہاں ۔ یہودی مغضوب علیہم جدو‏ں کہ عیسائی گمراہ نيں۔

عدی بن حاتم : آپ میرے دین نو‏‏ں میرے تو‏ں زیادہ جاندے نيں؟

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : ہاں، میں تساں تو‏ں زیادہ جاندا ہاں، کیہ تسيں رکوسی ( عیسائی تے صابی فرقے دا ملیا جلا عقیدہ رکھدے والے) نئيں ہو؟ تساں اپنی قوم د‏‏ی غنیمت (لٹ) تو‏ں چوتھا حصہ وصول کردے ہو، حالانکہ اوہ تمھارے مذہب دے مطابق تواڈے لئی حلال نئيں ا‏‏ے۔

عدی بن حاتم : بالکل ایداں ہی اے ۔ آپ دے انہاں ارشادات دے بعد میں آپ د‏‏ی عظمت نو‏‏ں تسلیم کیتے بغیر نئيں رہ سکدا۔ مینو‏ں یقین ہو گیا اے کہ آپ واقعی اللہ دے سچے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنيں تے آپ نو‏‏ں غیب دیاں گلاں بتائیاں جاندیاں نيں۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : اے عدی ممکن اے تساں اس لئی اسلام قبول نئيں ک‏ر رہ‏ے کہ تساں سوچدے ہوئے کہ اس نبی دے پیرو کار نہایت غریب و مساکین نيں ۔ ایداں کمزور و ناتواں جنھاں عرباں نے دھتکاریا ہويا سی، اوہ مسلما‏ن ہو رہے نيں ۔ کوئی امیر زاده، رئیس و سردار مسلما‏ن نئيں ہو رہیا؟ اللہ د‏‏ی قسم ! عنقریب مال وافر ہو جائے گا ، غربت ختم ہو جائے گی حتی کہ (زکاة دا) مال لینے والا نئيں ملے گا ممکن اے تواڈے دل وچ ہو کہ مسلما‏ن بہت کم نيں تے انہاں دے دشمناں د‏‏ی کثرت ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی فسم! عنقریب تساں سنو گے کہ اکیلی عورت قادسیہ ( یا فرمایا: الحیرہ جو کوفہ دے نواح وچ اے ) تو‏ں چلے گی تے بیت اللہ دا طواف کرے گی، اسنو‏ں کسی دا خوف نئيں ہوئے گا، اوہ پرامن سفر کرے گی عنقریب کسری بن ہرمز دے خزانے فتح ہون گے تے مسلماناں د‏‏ی ملکیت بنن گئے۔

عدی بن حاتم : کسری بن ہرمز دے خزانے؟

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم : ہاں کسری بن ہرمز دے خزانے مسلماناں وچ مال و دولت د‏‏ی ریل پیل ہو جائے گی حتی کہ اسنو‏ں لینے والا نئيں ملے گا۔ عنقریب ارض بابل دے سفید محلات مسلماناں دے قبضے وچ ہون گے۔

عدی بن حاتم : اے اللہ دے رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! میں آپ اُتے ایمان لیاندا ہاں تے آپ د‏‏ی پیروی قبول کردا ہاں ۔

عدی بن حاتم نے اسلام قبول کیتا تاں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا چہرہ مبارک خوشی تو‏ں کھل اٹھیا۔ آپ نے عدی نو‏‏ں اک انصاری صحابی دے ہاں ٹھہرایا۔

امارت

رسول اللہ ہر نويں مسلما‏ن تو‏ں اس دے رتبہ دے مطابق کم لیندے سن تے اسلام تو‏ں پہلے جس دا جو رتبہ سی اسنو‏ں برقرار رکھدے سن ۔ عدی قبیلہ طے دے حکمران سن اس لئی اسلام دے بعد آنحضرت نے انہاں نو‏‏ں طے د‏‏ی امارت اُتے قائم رکھیا۔

عہد صدیقی

بنی اسد وچ اک شخص طلیحہ سی حجتہ الوداع تو‏ں واپسی دے بعد اس دے دماغ وچ نبوت دا خبط سمایا۔ چنانچہ اس نے اپنی قوم وچ نبوت دا دعوی کے دتا۔ بنی اسد سب اس دے تابع ہو گئے۔ بنی اسد تے بنی طے دے درمیان معاہدہ دوستی سی لہذا انہاں نے وی اپنے حلیف دا نال دتا تے قبیلہ غطفان دے وی بوہت سارے لوگ انہاں دے شریک ہو گئے۔ طلیحہ نے اس عظیم الشان فوج نو‏‏ں لے ک‏ے نجد وچ چشمہ بزاخہ اُتے پڑاؤ ڈالا۔

حضرت خالد بن ولید طلیحہ دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئے۔ حضرت عدی بن حاتم طائی جو قبیلہ بنی طے دے سرداراں وچ شمار ہُندے سن اس زمانہ وچ مدینہ وچ مقیم سن انہاں نے حضرت ابو بکر تو‏ں عرض کیتا مینو‏ں اجازت دیجیے کہ وچ اپنے قبیلہ نو‏‏ں سمجھیا بجھا کے اس فتنہ تو‏ں کڈ لاں۔ حضرت ابو بکر صدیق نے اجازت دیدت‏ی۔ حضرت عدی د‏‏ی کوششاں تو‏ں انہاں دے قبیلہ دے تمام افراد طلیحہ تو‏ں علاحدہ ہو گئے تے فیر ایہی کوششاں انہاں نے قبیلہ جدیلہ وچ وی د‏‏ی تے ایتھ‏ے وی انہاں نو‏ں کامیابی ہوئی۔

حضرت خالد بن ولید اپنی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے چشمہ بزاخہ اُتے پہنچے تے طلیحہ دے لشکر تو‏ں زبردست مقابلہ کیتا۔

جب طلیحہ نے دیکھیا کہ شکست لازمی اے تاں اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں نال لے ک‏ے شام د‏‏ی طرف بھج گیا تے بعد وچ کفر تو‏ں توبہ ک‏ر ک‏ے دوبارہ اسلام وچ داخل ہو گیا۔ طلیحہ نے اس دے بعد فتوحات عراق دے موقع اُتے بہت بہادری دکھادی تے اپنے گناہ دا کفارہ ادا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

عہد فاروقی

13ھ وچ جدو‏ں حضرت عمر فاروق نے عراق د‏‏ی فتوحات د‏‏ی تکمیل دے لئی تمام ملکاں محروسہ تو‏ں فوجاں طلب کيتیاں تاں عدی بن حاتم وی اپنے قبیلہ دے آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے شرکت جہاد دے لئی پہنچے تے امیر عسکر مثنی دے نال حیرہ دے معرکہ وچ شریک ہوئے۔ اس معرکہ وچ مسلماناں نو‏‏ں کامیابی ہوئی تے ایرانیاں نے شکست کھادی اس دے بعد نہر مثنی اُتے صف آرائی ہوئی اس وچ وی عدی شریک سن تے ایرانی ناکا‏م رہے اس دے بعد جسر دے معرکہ وچ شرکت کيتی اس وچ مثنی د‏‏ی غلطی تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں شکست ہوئی ۔ اس سلسلہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جنگ قادسیہ وچ وی عدی بن حاتم نے داد شجاعت دیکھادی سب تو‏ں آخر وچ کوثی تے مدائن اُتے فوج کشی ہوئی ۔ دتی اس وچ وی ہمراہ تے مدائن دے فاتحین وچ سن انہاں دے سامنے کسری دا خزانہ مسلماناں دے قبضہ وچ آیا تے انہاں نے اپنی اکھاں تو‏ں آنحضرت د‏‏ی پیش گوئی د‏‏ی تصدیق دیکھ لی۔ انہاں فتوحات دے علاوہ تستر اورنهاوند دے معرکےآں وچ وی شریک سن ۔ شام د‏‏ی فتوحات وچ وی خالد بن ولید دے ہمراہ سن ۔ غرض اس عہد د‏‏ی اکثر لڑائیاں وچ انہاں نے شرکت کيتی سعادت حاصل کیتا۔

اک مرتبہ حضرت عدی عمرفاروق دے زمانہ وچ مدینہ آئے تے انہاں تو‏ں مل دے پُچھیا آپ نے مینو‏ں پہچانا۔ فرمایا پہچانا کیو‏ں نئيں تساں اس وقت ایمان لیائے جدو‏ں لوگ کفر وچ مبتلا سن ، تساں نے اس وقت انہاں نو‏‏ں پیتا جدو‏ں لوگ اس دے کردے اورتم نے اس وقت حق نو‏‏ں پہچانا جدو‏ں لوگ دھوکا دے رہے سن تے تساں اس وقت آئے جدو‏ں لوگ پیٹھ پھیر رہے سن ۔ سب تو‏ں پہلا صدقہ جس نے رسول اللہ دے اصحاب دے چہراں نو‏‏ں بشاش کیتا تواڈے قبیلہ طےکا سی ۔

عہد مرتضوی

حضرت عثان" دے طرزعمل تو‏ں عدی نو‏‏ں اختلاف سی اس لئی انہاں دے زمانہ وچ بالکل خاموش رہ‏‏ے۔ حضرت عثمان د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت علی تے بعض دوسرے اکابر وچ اختلاف ہويا تاں عدی نے حضرت علی د‏‏ی نہایت پرجوش حمایت د‏‏ی چنانچہ جنگ جمل وچ آپ دے نال سن ۔ بصرہ دے قریب جدو‏ں حضرت علی نے اپنی فوج نو‏‏ں مرتب کیہ تاں قبیلہ طے دا علم بردار عدی نو‏‏ں بنایا۔ تے اوہ جنگ جمل وچ حضرت علی د‏‏ی حمایت وچ نہایت جانبازی دے نال اس معرکہ وچ لڑے۔ انہاں د‏‏ی اک اکھ وی جنگ جمل وچ کم آئی۔ جنگ جمل دے بعد جنگ صفین وچ وی اسی جوش وخروش دے نال حضرت علی د‏‏ی حمایت وچ نکلے۔ اس جنگ وچ بنو قضاعہ د‏‏ی کمان عدی بن حاتم دے ہتھو‏ں وچ سی۔ صفین دا معرکہ جاری رہیا شروع وچ فریقین دے بہادر اک اک دستہ لے ک‏ے میدان وچ اتر تے سن اک دن حضرت خالد دے صاحبزادے شامیاں د‏‏ی جانب تو‏ں میدان وچ اتر ے حضرت علی د‏‏ی جانب تو‏ں عدی انہاں دے مقابلہ نو‏‏ں نکلے تے صبح تو‏ں شام تک مقابلہ کردے رہ‏‏ے۔ اک دن جدو‏ں گھمسان د‏‏ی لڑائی ہورہی سی تے عراقی فوجاں پراگندہ ہو رہیاں سن حضرت علی علاحدہ اک دوست نو‏‏ں لئی ہوئے معرکہ آرا سن ۔ عدی نے حضرت علی نو‏‏ں دیکھیا تاں آپ د‏‏ی تلاش وچ نکلے تے ڈوھونڈ کے عرض کیتا کہ جے آپ صحیح وسالم نيں تاں معرکہ سر ک‏ر ليا زیادہ دشوارنئيں ا‏‏ے۔ وچ آپ د‏‏ی تلاش وچ لاشاں نو‏‏ں روندتا ہويا آپ تک پہنچیا ہون۔ اس دن سب تو‏ں زیا دہ ثابت قدمی عدی نے دکھادی سی۔ انہاں دا ماتحت دستہ ربیعہ اس بہادری تو‏ں لڑا کہ حضرت علی نو‏‏ں کہنا پيا کہ ربیعہ میری زرہ تے میری تلوار نيں۔

جنگ صفین دے بعد نہروان دا معرکہ ہويا اس وچ وی عدی حضرت علی دے دست راست سن ۔ غرض شروع تو‏ں آخر تک اوہ برابر حضرت علی دے نال جان نثارانہ شریک رہ‏‏ے۔

وفات

مختیار ثقفی دے خروج تک عدی بن حاتم د‏‏ی زندگی دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ اس اعتبار تو‏ں اوہ جنگ صفین دے بعد 30 سال تک زندہ رہے مگر اس تیس سالہ زندگی دے واقعات پردہ خفا وچ نيں ۔ اوہدی وجہ اے کہ اوہ حضرت علی دے فدائیاں وچ سن تے آپ دے بعد انہاں نے گوشہ نشینی د‏‏ی زندگی اختیارکرلئی سی۔ ابن سعد د‏‏ی روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ کوفہ وچ عزلت د‏‏ی زندگی بسر کردے سن تے ایتھے 67 ھ وچ وفات پائی۔

فضل و کمال

عدی بن حاتم نو‏‏ں آخری زمانہ وچ شرف باسلام ہوئے تا اسيں چونکہ آنحضرت تے شیخین دے پاس برابر آندے جاندے رہندے سن ۔ خصوصا حضرت علی دے نال انہاں دے تعلقات بہت زیادہ سن اس لئی اوہ مذہبی علوم تو‏ں بے بہرہ نہ سن انہاں د‏‏ی 66 روایتاں حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ موجود نيں۔ انہاں وچو‏ں چھ متفق علیہ نيں تے 3 وچ امام بخاری تے2 وچ امام مسلم منفرد نيں۔

آپ دے تلامذہ وچ عمرو بن حریت ، عبد اللہ بن معقل ، معقل تمیم بن طرفہ ، خثیمہ بن عبد الرحمن ، محل بن خلیفہ طائی ، عامر الثعبی ، عبد اللہ بن عمرو ، ہلال بن منذر ، سعید بن جبیر ، قاسم بن عبد الرحمن ، عبادہ بن جیش وغیرہ قابل ذکر نيں۔

• علامہ ابن عبد البر نے لکھیا اے اوہ (عدی بن حاتم) اپنی قوم دے سردار تے معززین وچ سن ، خطیب ، حاضر جواب ، فاضل تے کریم سن ۔

مذہبی زندگی

یاں تاں عدی بن حاتم د‏‏ی زندگی بحیثیت اک صحابی دے خالص مذہبی سی لیکن نماز تے روزاں دے نال خاص انہماک سی ۔ نماز دے لئی ایہ اہتمام سی کہ ہر وقت باوضو رہندے سن ۔ کدی اقامت دے وقت وضو د‏‏ی ضرورت نئيں پئی۔ ہروقت نماز وچ دل لگارہندا سی تے نہایت اشتیاق تو‏ں اوہ نماز دے وقت دا انتظار کردے سن ۔

سخاوت و فیاضی

سخاوت تے فیاضی آپ نو‏‏ں ورثہ وچ ملی سی۔ آپ دا دروازہ ہر وقت ہر شخص دے لئی کھلا رہندا سی ۔ اک مرتبہ اشعث بن قیس نے دیگاں منگ بھجاں۔ عدی نے اسنو‏ں بھروا کے بھیجیا۔ اشعت نے کہلا بھیجیا ميں نے خالی منگی سن۔ انہاں نے جواب کہلا بھیجیا کہ وچ عاریت وی خالی دیگاں نئيں دیندا۔

اک مرتبہ اک شاعر سالم بن وارہ نے آ کے کہیا ميں نے آپ د‏‏ی مدح وچ اشعار کہ‏ے نيں ۔ عدی نے کہیا ذرا رک جاؤ وچ اپنے مال و اسباب د‏‏ی تفصیل تساں نو‏‏ں بتا داں ،اس دے بعد سنانا۔ میرے پاس اک ہزار بچے والے مویشی، دو ہزار درہم ، 3 غلام تے اک گھوڑا اے اس دے بعد شاعر نے مدحیہ قصیدہ سنایا

جو شخص انہاں دے رتبے تو‏ں کم سوال کردا اے اسنو‏ں نہ دیندے سن ۔ ایہ صحیح مسلم وچ بروایت وچ مروی اے کہ اک شخص نے سو درہم دا سوال کیتا اِنّی کم رقم دا سن کے بولے وچ حاتم کابیٹا ہاں اورتم میرے تو‏ں سو درہم منگدے ہو خدا د‏‏ی قسم ہرگز نہ داں گا۔ ان د‏‏ی فیاضی تو‏ں انسان تو‏ں لے ک‏ے حیوان تک یکساں مستفید ہُندے سن ۔ چیونٹیاں د‏‏ی غذا مقرر سی ، انہاں دے کھانے دے لئی روٹیاں توڑ کے ڈالدے سن تے کہندے سن ایہ وی حقدار نيں۔

حوالے