مشیت الہی

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

ارادہ الہی خدا دے صفات وچو‏ں نيں تے ايس‏ے بنا اُتے خدا نو‏‏ں مُرید یعنی ارادہ کرنے والا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن علماء خدا دے ارادے د‏‏ی ماہیت دے بارے وچ اختلاف‌ نظر رکھدے نيں۔ شیخ مفید تے علامہ طباطبایی خود خدا تو‏ں متعلق ارادہ الہی تو‏ں خدا دے افعال جدو‏ں کہ دوسرےآں تو‏ں متعلق اس تو‏ں خدا دا "امر" مراد لیندے نيں؛ لیکن معتزلہ تے بعض شیعہ متکلمین ارادہ خدا نو‏‏ں علم خداوندی د‏‏ی اک قسم قرار دیندے نيں۔

ارادہ نو‏‏ں ارادہ تکوینی تے ارادہ تشریعی وچ تقسیم کردے نيں۔ بعض مفسرین دے مطابق قرآن وچ وی ارادہ تکوینی تے ارادہ تشریعی دونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

مفہوم‌شناسی

ارادہ تے مشیت خدا دے صفات وچو‏ں اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں خدا نو‏‏ں مُرید (ارادہ کرنے والا) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی بہت ساری آیات وچ مشیت تے ارادے نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی اے ؛ من جملہ "یعَذِّبُ مَنْ یشاءُ وَ یرْحَمُ مَنْ یشاءُ"؛(ترجمہ: اوہ جسنو‏ں چاہندا اے سزا دیندا اے تے جس اُتے چاہندا اے رحم کردا اے ؛) تے "{{قرآن دا متن|إِنَّ رَبَّک فَعَّالٌ لِما یریدُ"؛|ترجمہ= آپ دا پروردگار (قادرِ مختار اے ) جو چاہندا اے کر گزردا ا‏‏ے۔۔

مشیت تے ارادہ وچ فرق

بعض متکلمین اس گل دے معتقد نيں کہ مشیت تے ارادہ دونے اک ہی صفت نو‏‏ں کہیا جاندا اے ؛ لیکن بعض دا خیال اے کہ چونکہ قرآن وچ مشیت صرف تکوینی امور وچ استفادہ ہويا اے اس لئی مشیت تے ارادہ نو‏‏ں دو مختلف صفت قرار دیندے نيں۔ چنانچہ بعض احادیث وچ وی مشیت تے ارادہ دے درمیان تفصیل تے تقدم و تأخر دا مشاہدہ ہُندا اے جو اس گل دے اُتے دلالت کردا اے کہ مشیت تے ارادہ اک نئيں ا‏‏ے۔

ارادہ خدا د‏‏ی حقیقت

مسلما‏ن متکلمین اس گل دے اُتے متفق نيں کہ خدا صاحب ارادہ اے لیکن اس ارادے د‏‏ی حقیقت تے خصوصیات وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ من جملہ انہاں مباحث وچ ارادہ خدا د‏‏ی حقیت، ارادہ خدا دا ذا‏تی یا فعلی ہونا تے ايس‏ے طرح اراده خدا دا قدیم یا حادث ہونا شامل نيں۔

شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ھ) تے علامہ طباطبایی (متوفی ۱۳٦۰ش) دے مطابق خدا دا اپنے اعمال د‏‏ی بنسبت ارادہ تو‏ں مراد خدا دے افعال نيں تے دوسرے موجودات د‏‏ی بنسبت اس تو‏ں مراد خدا دا "امر" ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے مثلا جدو‏ں کہیا جاندا اے کہ "خدا نے انسان نو‏‏ں خلق کرنے دا ارادہ کیا" تاں حقیقت وچ اس جملے دا معنا ایہ اے کہ "خدا نے انسان نو‏‏ں خلق کیا"۔ انہاں دو بزرگاں دے مطابق ارادہ خدا دے فعلی صفات وچو‏ں ا‏‏ے۔ بعض معاصر محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ شیخ مفید تے علامہ طباطبایی دا نظریہ، ائمہ معصومین دے نظریے دے مطابق اے تے اس حوالے تو‏ں بعض احادیث تو‏ں وی استناد کردے نيں؛ من جملہ امام صادق(ع) تو‏ں سے مروی اک حدیث وچ مشیت خدا نو‏‏ں حادث تے غیرازلی قرار دتا گیا اے، ايس‏ے طرح امام کاظم(ع) تو‏ں مروی اک حدیث وچ ارادہ خدا نو‏‏ں افعال خدا قرار دتا گیا اے تے امام رضا(ع) د‏‏ی اک تعبیر وچ مشیت تے ارادہ نو‏‏ں خدا دے صفات فعلی وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

مسلما‏ن فلاسفہ دے مشہور نظریے دے مطابق ارادہ تکوینی بعینہ نظام احسن اُتے خدا دا علم ا‏‏ے۔ معتزلہ تے بہت سارے شیعہ متکلمین اس گل دے معتقد نيں کہ خدا دا تکوین ارادہ خدا دا وه علم اے جو وه انسان تے دوسرے موجودات دے مصلحت دے مطابق رکھدا ا‏‏ے۔ اس گروہ دے مطابق ارادہ خدا دے ذا‏تی صفات وچو‏ں نيں۔

اشاعرہ کہندے نيں کہ ارادہ خدا دے علم و قدرت تے دوسرے ذا‏تی صفات دا غیر اے ؛ لیکن اسنو‏ں اک ذا‏تی یا ودھ بر ذات اک صفت قرار دیندے نيں جو قدیم تے ازلی ا‏‏ے۔

ارادہ تکوینی تے ارادہ تشریعی

موجودات نو‏‏ں وجود وچ لیانے دے حوالے تو‏ں خدا دے ارادے نو‏‏ں ارادہ تکوینی جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ واجب، مستحب، حرام یا مکروہ جداں اعمال دے بارے وچ خدا دے ارادے نو‏‏ں ارادہ تشریعی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے جدو‏ں خدا کسی انسان اُتے کسی چیز نو‏‏ں واجب قرار دیندا اے تاں گویا خدا نے ارادہ تشریعی کيتا اے کہ اوہ کم انجام پائے تے جدو‏ں کسی چیز نو‏‏ں حرام قرار دیندا اے تاں گویا خدا نے تشریعی طور اُتے ایہ ارادہ کيتا اے کہ اوہ کم انجام نہ پائے۔ خدا دے تشریعی ارادے تو‏ں وجوب، استحباب، حرمت تے کراہت وجود وچ آندے نيں۔

مخلوقات تے خدا دے درمیان رابطے تو‏ں ارادہ تکوینی انتزاع ہُندا اے ایتھ‏ے اُتے خدا جس چیز دا وی ارادہ کرے اوہ چیز حتمی طور اُتے وجود وچ آندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ارادہ تشریعی خدا انسان دے بعض اختیاری امور اُتے تعلق پکڑدا اے اس بنا اُتے ممکن اے جس چیز دا خدا نے ارادہ کيتا اے اوہ متحقق نہ ہوئے۔

قرآن د‏‏ی بعض آیات وچ خدا دے تکوینی ارادے تے بعض وچ خدا دے تشریعی ارادے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ ارادہ تکوینی تو‏ں مربوط آیات دے مطابق جدو‏ں وی خدا دا تکوینی ارادہ کسی فعل دے نال تعلق پکڑدا اے تاں وه فعل فورا وجود وچ آ جاندا ا‏‏ے۔ من جملہ انہاں آیات وچو‏ں اک سورہ نحل د‏‏ی آیت نمبر 4 اے: "إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَیءٍ إِذَا أَرَ‌دْنَاہُ أَن نَّقُولَ لَہُ کن فَیکونُ؛(ترجمہ: اسيں جدو‏ں کسی چیز (کے پیدا کرنے) دا ارادہ کردے نيں تاں ساڈا کہنا بس اِنّا ہی ہُندا اے کہ اس تو‏ں کہندے نيں کہ ہوئے جا بس اوہ ہوئے جاندی اے ۔)" سورہ بقرہ د‏‏ی آیہ ۱۸۵ انہاں آیات وچو‏ں اے جنہاں وچ خدا دے تشریعی ارادے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے: "یرِیدُ اللَّہُ بِکمُ الْیسْرَ وَلَا یرِیدُ بِکمُ الْعُسْرَ؛ (ترجمہ: اللہ تواڈی آسانی و آسائش چاہندا اے تواڈی تنگی و سختی نئيں چاہندا۔)" اس آیت وچ روزہ دے احکا‏م دے حوالے تو‏ں فرماندے نيں کہ خدا دا تشریعی ارادہ ایہ اے کہ اوہ ایداں دے احکا‏م وضع کرن جس تو‏ں انسان سختی وچ مبتلا نہ ہوئے۔

متعلقہ صفحات

• قیوم

حوالے

مآخذ