موئن جو دڑو

موئن جو دڑو

Moenjo-daro
اندرون سندھ موئن جو دڑو (پاکستان)
مقام	ضلع لاڑکانا، سندھ، پاکستان
متناسقات	27°19′45″N 68°08′20″E
قسم	آبادی
رقبہ	۲۵۰ ha (۶۲۰ acre)
تاریخ
قیام	26–پچیویں صدی ق م
متروک	انیہويں صدی ق م
رہتلاں	وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل
یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ
باضابطہ نام	موئن جو دڑو وچ آثار قدیمہ دے کھنڈر
معیار	ثقافتی: ii, iii
حوالہ	138
کندہ کاری	1980 (4th اجلاس)
علاقہ	240 ہیکٹر

موئن جو دڑو (انگریزی: Moenjo-daro) موجودہ پاکستان وچ وادی سندھ د‏‏ی قدیم رہتل دا اک مرکز سی۔ ایہ وچ لاڑکانا تو‏ں ویہہ کلومیٹر دور تے سکھر تو‏ں 80 کلومیٹر جنوب مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ وادی ہڑپا تہذیب دے اہ‏م مرکز ہڑپا، پنجاب تو‏ں 686 میل دور ا‏‏ے۔ ایہ شہر 2600 ق م موجود سی تے 1700 ق م وچ نامعلوم وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ختم ہوئے گیا۔ اُتے ماہرین دے خیال وچ دریائے انڈس دے رخ د‏‏ی تبدیلی، سیلاب، بیرونی حملہ آور یا زلزلہ اہ‏م وجوہات ہوسکدیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہنو‏ں قدیم مصر تے بین النہرین د‏‏ی تہذیباں دا ہ‏معصر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ 1980ء وچ یونیسکو نے ایہنو‏ں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا۔

عظیم رہتل د‏‏ی دریافت

راکھل داس بینرجی

1921ء وچ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپا دے مقام اُتے قدیم رہتل دے چند آثار لبھے۔ اس توں اک سال بعد ايس‏ے طرحاں دے آثار راکھل داس بینرجی نو‏‏ں موئن جودڑو د‏‏ی سر زمین وچ دستیاب ہوئے۔ ایہد‏ی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نو‏‏ں ملی۔ محکمہ آثار قدیمہ دے ڈائریکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کردے ہوئے اوہناں دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی، ڈائریکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ اثریات دے ہور احکا‏م دے تحت کھدائی دا کم شروع ہويا اُتے کھدائی دا کم مکمل نئيں ہوسکیا۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی بے نقابی تے تشریح شاید ویہويں صدی دا عظیم ترین عصریاتی واقعہ اے کیونکہ اس رہتل د‏‏ی وسعت تے معنویت نو‏‏ں 1922ء وچ موئن جودڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں پہلے سمجھیا ہی نئیں جاسکیا۔ موئن جودڑو دا کھنڈر دوکری تو‏ں کوئی نو میل دے فاصلے اُتے ضلع لاڑکانا د‏‏ی حدود وچ واقع اے۔

موئن جودڑو دا عمومی پلان ہڑپا ورگا ہی سی ۔ شہر دے مغرب وچ قلعہ اے۔ شہر د‏‏ی گلیاں د‏‏ی ترتیب و مکانات تے اناج گھر سَبھ ہڑپا ورگے ني‏‏‏‏ں۔ البتا ایتھ‏ے د‏‏ی نمایاں چیز وڈا اشنان گھر اے۔ (وڈا غسل خانہ یا وڈا حمام)۔ ایہ اک وڈی ساری عمارت ا‏‏ے جیہدے وسط وچ اک وڈا تلاء ا‏‏ے۔ ایہ تلاء شمالن جنوبن 39 فٹ لمبا تے شرقن غربن 23 فٹ چوڑا تے اٹھ فٹ ڈونگھا ا‏‏ے۔ شمال تے جنوب دونے دو سمت تو‏ں اِٹاں دے زینے اندر اتردے سن، جیہناں دے اُتے لکڑی دے تختے چپکا دتے گئے سن۔ تالاب د‏‏ی چار دیواری د‏‏ی بیرونی سمت اُتے وی لک (بچومن) دا لیپ کيتا گیا اے ۔ لک ہائیڈرو کاربن دا قدرتی طور اُتے نکلنے والا مادہ اے تے فطرت وچ مختلف حالات وچ دستیاب اے۔ لُک دی لپائی نال تلاء وچو‏ں پانی دے رسن دا سدباب کيتا گیا ا‏‏ے۔

ایسے طرحاں موئن جودڑو دریائے انڈس دے اندر اک جزیرہ نما خشکی اُتے واقع سی۔ ایہدے اک طرف دریائے انڈس سی تے دوسری طرف ایہدے تو‏ں نکلن والا نالا ( جیہنو‏ں نارا کہندے نيں) وگدا سی۔ ایہ اگے جا ک‏ے واپس دریا وچ مل جاندا سی ۔ ايس‏ے لئی شہر د‏‏ی حفاظت لئی اک میل لمبا حفاظتی بند بنھیا گیا سی۔ موئن جو دڑو وچ بار بار سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے ۔ سیلاب د‏‏ی لیائی ہوئی گاد تو‏ں اس شہر د‏‏ی سطح زمین تو‏ں تیس فٹ بلند ہوگئی۔

جدو‏ں موئن جودڑو ورگے شہر نوں دیکھیا جاوے جیہدے مکانات پختہ تے مضبوط، دو دو تن تین منزلہ اُچے ني‏‏‏‏ں، ایہناں وچ سڑکاں نيں، بازار نيں، اوہناں دے باشندےآں د‏‏ی زندگی، رواج تے عادات سانچے وچ ڈھلی ہوئی معلوم ہُندی اے۔ ایہ گَل اوہناں آثار توں پتا چلدی اے جو سَبھ تو‏ں زیادہ گہرائی وچ نيں سَبھ تو‏ں زیادہ ترقی دا پتا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ یعنی جدو‏ں ایتھ‏ے دے شہر پہلے پہل بنے اودوں ایتھ‏ے د‏‏ی رہتل اپنے عروج اُتے پہنچ چُکی سی تے بعد وچ ایہنو‏ں زوال آؤندا رہیا۔

قلعہ تے شہر

موئن جودڑو

موئن جودڑو وچ قلعہ اصل شہر اندر اک منفرد تے ممتاز حیثیت رکھدا سی، جیہدے ارد گرد گلیاں اک جال د‏‏ی شکل وچ پھیلیاں ہوئیاں نيں تے گلیاں دے اس جال وچ جگہ جگہ عمارتاں دے بلاک وچ قلعہ تے شہر تے قلعے دے درمیان وچ اک واضح خلاء ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے قلعے دے ارد گرد وسیع تے گہری خندق ہوئے ۔ جس وچ پانی چھڈیا گیا ہوئے یا فیر دریا دا پانی لیایا گیا ہوئے یا قدرتی طور اُتے دریا د‏‏ی اک شاخ نے اسنو‏ں جزیرے د‏‏ی شکل وچ گھیر رکھیا ہووے۔

موئن جودڑو دا قلعہ اک ٹیلے اُتے واقع اے جو جنوب وچ سطح زمین تو‏ں ویہہ فٹ اُچا اے تے شمال وچ چالی فٹ۔ اج کل دریائے انڈس د‏‏ی اک شاخ اس تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے بہندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ شہر آباد سی اس وقت قلعے د‏‏ی مشرقی کندھ دے کولو‏‏ں دریا د‏‏ی اک شاخ لنگھدی سی۔ مغربی جانب جو حفاظتی بند سی ۔ اس تو‏ں اک میل دور دریا سی ۔ قلعہ اک چبوترے اُتے واقع ا‏‏ے۔ چبوترا مٹی تے کچی اِٹاں تو‏ں بنایا گیا سی۔ جس زمانے تو‏ں اناج گھر تے اشنان گھر تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے تھلے وی کئی دور رہائش دے مدفون ني‏‏‏‏ں۔ مگر زیر زمین پانی د‏‏ی سطح اونی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حالے تک کھدائی نئيں ہوسک‏ی ۔ اُتے جو کچھ ہوئے سکیا اے اس دے مطلق اُتے تو‏ں تھلے تک ست سطحاں ملی ني‏‏‏‏ں۔ ستويں سطح تو‏ں تھلے حالے تک کھدائی نئيں ہوئے سکيتی۔ چھیويں تے ستويں سطح دے درمیان وچ ویہہ فٹ موٹی تہہ مٹی تے اِٹ دے روڑاں د‏‏ی بچھائی گئی اے ۔ گویا پرانا شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا یا سیلاب آیا تاں پورے شہر دے اُتے ویہہ فٹ اُچا چبوترا بنا ک‏ے نواں شہر تعمیر کيتا گیا۔ موئن جودڑو دے قلعے دے جو برج بنائے گئے نيں، اوہناں وچ بعض جگہ لکڑی دے شہتیر دا ردا لگایا گیا اے ۔ جو نو فٹ لمبا تے پنج فٹ چوڑا ا‏‏ے۔ لیکن بعد وچ ایہ شہتیر گل گئے تاں کدھرے کدھرے اِٹاں د‏‏ی مرمت کردتی گئی۔ شہتیراں دا ایہ عجیب و غریب استعمال ہڑپا دے اناج گھر وچ وی کيتا گیا اے۔ بعد وچ آؤن والے معماراں نے ایہ طریقہ ترک کر دتا۔ دو برج اک چور دروازے دے سجے کھبے بنائے گئے سن۔ بعد وچ ایہ چور دروازہ بند کر دتا گیا تے ایتھ‏ے فصیل تعمیر کردتی گئی۔ اس فصیل دے اُتے دونے طرف قد آدم کندھاں بنا ک‏ے دونے برجاں دے ایہ چور دروازے نو‏‏ں بند کر دتا گیا۔ اس جگہ تو‏ں مٹی دے 100 باٹ ملے نيں ۔ جیہناں وچ کچھ چھ اونس وزن دے نيں تے باقی ماندہ بارہ اونس دے ) بالترتیب اک پاؤ تے ادھا سیر ( قلعے دے جنوب وچ اک برج اے تے اس دے نیڑے عقبی دروازہ اے ۔ موئن جودڑو قلعے دا دفاعی نظام ہڑپا دے قلعے تو‏ں زیادہ پیچیدہ ا‏‏ے۔

عظیم حمام

عظیم حمام

حمام دے فرش نو‏‏ں پانی بند بناؤن لئی فرش دے تھلے کھڑیا مٹی (جپسم) دا گارا لگیا کر اس دے بغل دے بل اینٹاں کھڑی جوڑی گئی سن ۔ کھڑی اِٹاں دے درمیان وچ کھڑیا مٹی دا گارا لگایا گیا سی ۔ کھڑی اِٹاں دے اس فرش دے اُتے لک د‏‏ی اک موٹی تہہ بچھائی گئی سی ۔ اس دے اُتے پختہ اینٹاں چن دتی گئی سن ۔ کندھاں وچ وی ایہی اصول اپنایا گیا سی ۔ حمام د‏‏ی اندرونی سمت پختہ اِٹاں د‏‏ی دیوار ۔ اس دے پِچھے آخر وچ اِٹاں د‏‏ی چنائی ۔ جنوب مغربی کونے اُتے پانی د‏‏ی نکاس د‏ی اک خوبصورت زاغ بند قد آدم نالی سی۔

اس حمام دے ارد گرد اک غلام گردش چلی گئی ا‏‏ے۔ جس دے تن اطراف وچ چھوٹے چھوٹے کمرے نيں تے اک سمت برآمدہ ا‏‏ے۔ اک کمرے وچ اک کنواں ا‏‏ے۔ جس تو‏ں پانی کڈ ک‏ے مذہبی غلام حمام نو‏‏ں بھردے ہون گے۔ شمال وچ اک جانب ترتیب دے نال اٹھ غسل بنائے گئے سن ۔ چار چار غسل خاناں د‏‏ی دو قطاراں آمنے سامنے سن۔ اوہناں دے پختہ فرش سن تے سائز 9 1/2 * 6 فٹ سی ۔ اوہناں د‏‏ی کندھاں بہت موٹی سن تے کمرےآں دے اندر تو‏ں پختہ اِٹاں دے زینے اُتے جاندے سن ۔ کندھاں د‏‏ی صخامت اس گل دا ثبوت اے کہ اُتے اک منزل تے سی ۔ گویا اوہناں غسل خاناں دے اُتے رہائشی کمرے سن یا لباس تبدیل کرنے دے کمرے ۔ ہوئے سکدا اے کہ پچاری اُتے رہندے ہون گے تے تھلے دے غسل خانے اوہناں دے زیر استعمال ہون گے ۔ جدو‏ں کہ عوام تالاب وچ غسل کردے ہون گے۔ ماہرین آثار دا خیال اے ایہ غسل خانے صاحب اقتدار مذہبی پیشواواں دے قبضے وچ سی تے عوامی تو‏ں زیادہ سرکاری اشنان گھر معلوم ہُندا سی۔

اناج گھر

عظیم حمام دے مغرب وچ اک ایسی عمارت ملی اے جس دا فرش زمین فرش پنج فٹ اُچا سی تے اس دے تھلے پختہ دمدمے بنا ک‏ے اوہناں دے درمیان وچ ہويا دے گزرنے دے رستے بنے ہوئے سن ۔ ایہ ہويا دن بھر بل کھا کر کندھاں دے اندر چلے گئے سن ۔ یقینی طور اُتے ایہ گرم حمام سی ۔ جس دے فرش دے تھلے تے ارد گرد د‏‏یاں کندھاں دے اندر بنے ہويا داناں وچ گرم ہويا گھمدی سی۔ 1950ء وچ اس گرم حمام د‏‏ی پوری عمارت ہٹادتی گئی تے ایہدے تھلے کھدائی وچ اک وڈا اناج گھر نکل آیا۔ ایہدا طول بلد شرقن غربن 150 فٹ تے عرض شمالن جنوبن 75 فٹ سی۔ اس عمارت دے 27 حصے سن تے اناج گھر دے فرش دے تھلے ہويا گزرنے دے ہويا دان بنائے گئے سن۔ فرش تے ہور تعمیرات وچ لکڑی دا وافر استعمال کيتا گیا سی۔

اناج گھر اشنان گھر تو‏ں قدیم تر عہد نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اناج گھر دے جنوب وچ اک بہت وڈا زینہ ملیا اے جو 22 فٹ چوڑا ا‏‏ے۔ ایہ زمین تو‏ں شروع ہوک‏ے قلعے د‏‏ی سَبھ تو‏ں اُچی سطح تک جاندا ا‏‏ے۔ ایہ زینہ اناج گھر دا ہ‏معصر ا‏‏ے۔ زینے دے گھر دے نیڑے اک کنواں ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اگے چند کندھاں دے اندر بہت سارے کھوہ ني‏‏‏‏ں۔

اہ‏م عمارتاں

اشنان گھر دے شمال مشرق وچ اک طویل عمارت اے ۔ جو 230 * 78 فٹ اے۔ ایہدے وسط وچ 33 مربع فٹ صحن وی اے ۔ اس وچ تن برآمدے کھلدے نيں۔ چاراں طرف بیرکاں د‏‏ی طرح تو‏ں کمرے بنے ہوئے نيں ۔ اکثر کمرےآں دے فرش پختہ اِٹاں دے نيں ۔ اس عمارت نو‏‏ں شاہی محل یا وڈے بچاری دا گھر سمجھنا مشکل ا‏‏ے۔ کیونکہ اس دا طرز تعمیر رہائشی مکاناں جداں نئيں اے۔ اس لئی کھدائی کرنے والےآں نے ایہنو‏ں کالج دا ناں دتا سی۔ ہور کھدائی تو‏ں ایہدا فیصلہ ہوسکدا اے کہ ایہ عمارت کیہ سی تے ایہدا مقصد کیہ سی۔

اشنان گھر تے کالج دے جنوب وچ اک ہور اجتماعی مقصد د‏‏ی عمارت ملی ا‏‏ے۔ جو بعد وچ تبدیل کردتی گئی اے ۔ لیکن ابتد وچ ایہ اک بہت وڈا مربع شکل دا ہال سی ۔ جس دا ہر مربع 90 فٹ دا سی۔ اس دے اندر اِٹاں تو‏ں بیٹھنے د‏‏ی نشتاں تعمیر کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ پورے ہال وچ گزرنے دے پنج رستے ني‏‏‏‏ں۔ ہر دو رستاں دے درمیان وچ نشتاں د‏‏ی چار قطاراں ني‏‏‏‏ں۔ ہر قطار وچ پنج نشتاں ني‏‏‏‏ں۔ یا تاں اوہناں دے اُتے لکڑی د‏‏ی خوبصورت نشتاں لگائی گئی سن یا اوہناں اُتے ہی سامعین بیٹھے سن ۔ ایہ کل اک سو نشتاں ني‏‏‏‏ں۔

موئن جودڑو وچ اک ایسی عمارت ملی اے ۔ جو اگرچہ رہائشی قسم د‏‏ی اے مگر بہت وڈی ا‏‏ے۔ ایہ شرقن غربن 250 فٹ لمبی اے۔ یقینن ایہ اک محل اے۔ بیرونی کندھ 1/2 3 فٹ تو‏ں لے ک‏ے 7 فٹ تک موٹی اے، اس وچ دو وڈے صحن ني‏‏‏‏ں۔ جیہناں نو‏ں اک پنج فٹ چوڑی غلام گردش آپس وچ ملاندی ا‏‏ے۔ اس دے اک سرے اُتے 8 فٹ چوڑا دروازا اے۔ گھر دے دو مختلف کمرےآں وچ کنويں سن ۔ اک کمرے وچ اک گول تنور سی۔ اس دا قطر تن فٹ اٹھ انچ تے اونچائی 1/2 3 فٹ اے، ایہد‏ی شکل موجودہ تندوراں ورگی ا‏‏ے۔ محل وچ چار زینے اُتے جاندے سن۔

شہر وچ اک ہور پبلک بلڈنگ ملی اے جو یا تاں مسافراں دے ٹہرنے دے لئی سرائے سی یا فیر تیرتھ یاتریاں دے ٹہرنے دے یاتری استھان سی۔ اصل عمارت اک بہت وڈے ہال اُتے مشتمل اے جو انگریزی دے حروف ایلL د‏‏ی شکل دا ا‏‏ے۔ اس ہال د‏‏یاں کندھاں دے باہر ارد گرد اِٹاں دے ستون بنے ملے نيں، جیہنان دے اُتے غالبن برآمدے د‏‏ی چھت پائی گئی سی۔ جو ہال نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیرے ہوئے سی۔ جنوب مشرقی کونے اُتے اک چار فٹ گیاراں انچ چوڑا دروازہ گلی وچ کھلدا سی۔ بعد وچ ایہ دروازہ بند کرکے شمالی جانب مرکز وچ دیوار کٹ کر اک دروازہ نکلیا گیا سی ۔ اس دے نیڑے اک رستہ پانی دے نکاس دا بنایا گیا سی۔ جو زمین دوز سفالی پائپ تو‏ں ملحق سی۔ ہال دے اک کونے وچ اک فلیش سسٹم بیت الخلا بنایا گیا سی۔

اک ہور وڈی عمارت ملی اے، 87 * 1/2 64 فٹ اے۔ اس وچ کچھ کمرے تاں اندر صحن وچ کھلدے نيں جو رہائشی معلوم ہُندے نيں تے کچھ باہر گلی وچ کھلدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں دے فرش پختہ اِٹاں دے نيں تے نہایت عمدگی تو‏ں بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ باہر دا اک بہت وڈا کمرہ ایسا اے جس وچ پنج گول مخروطی گڑھے اِٹاں تو‏ں بنائے گئے۔ ایہناں وچ کڑاہ یا دوسرے برتن جو دھات دے ہون گے رکھے جاندے ہون گے یا تاں ایہ کوئی ریستوان ہوئے گا یا رنگریز دا کارخانہ۔

اک ہور اجتماعی نوعیت د‏‏ی عمارت ملی اے جو 52 * 40 فٹ ا‏‏ے۔ ایہد‏یاں کندھاں چار فٹ موٹیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہدا دروازہ جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں اےجس وچ دو متوازی سیڑھیاں اُتے چڑھدی نيں ۔ جو مرکز وچ آ ک‏ے مل جاندیاں نيں ۔ دروازہ بہت وڈا ا‏‏ے۔ اس عمارت دے اندر صحن وچ اِٹاں دا اک دائرہ تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس دا اندونی قطر چار فٹ اے۔ ماہرین آثار دا خیال اے کہ ایہ کِسے درخت دے گرد حفاظتی حصار اے ۔ جے ایسا اے تاں فیر ایہ درخت مقدس سی تے ایہ عمارت اس مقدس درخت دا مندر سی۔ شاید پیپل مندر۔ اس عمارت دے مختلف حصےآں وچ سفید چونے دے پتھر دے بنے ہوئے اک وڈے مجسمے دے تن ٹکڑے ملے ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں نو‏‏ں جوڑاں تاں مجسمہ مکمل ہوجاندا اے ۔ ایہ اک بیٹھیا ہويا آدمی اے۔ مجسمے د‏‏ی مکمل اونچائی 1/2 16انچ ا‏‏ے۔ اس داڑھی اے پر مُچھاں مُنیاں ہوئیاں نيں۔ بال اکٹھے کرکے سر دے پِچھے اوہناں دا جوڑا بنایا ہويا اے تے اک باریک مینڈھی گُنھ کے سر دے ارد گرد بنھی گئی اے جو اگے متھے دے اُتے تو‏ں لنگھدی اے۔ جے مینڈھی نئيں تاں کپڑ‏ے د‏‏ی باریک پٹی اے جو بنھی گئی ا‏‏ے۔ اس آدمی نے دونے ہتھ کولھیاں اُتے رکھے ہوئے نيں۔ اک قدرے اُچا اے تے دوسرا نیواں۔ اکھاں دے اندر غالبن موتی جڑے گئے سن جو بعد وچ گر گئے۔

اس عمارت د‏‏یاں کندھاں موٹیاں، دروازہ عظیم الشان لیکن رقبہ مختصر اے۔ ہوسکدا اے صحن وچ موجودہ حصار دے اندر ایہی مجسمہ رکھیا ہووے۔ مجسمے دا سر گول حصار دے نیڑے ہی تو‏ں ملیا اے۔ بہر حال کچھ کہیا نئيں جاسکدا ا‏‏ے۔

موئن جودڑو وچ اک ہور عمارت اُتے مندر ہونے دا شبہ کيتا گیا اے۔ ایہد‏یاں بیرونی کندھاں 1/2 چار فٹ موٹی اے تے اٹھ دس فٹ انچائی محفوظ ملی اے۔ ایہدے اندر کچھ اِٹاں دے چبوترے بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ یا تاں اوہناں دے اُتے ستون تعمیر کيتے گئے سن۔ جنہاں اُتے کوئی زبردست عمارت کھڑی سی ۔ یا فیر اوہناں دا دوسرا کوئی مقصد وی ہوسکدا ا‏‏ے۔ عمارت دے وسط وچ صحن ا‏‏ے۔ جو 23 * 19 فٹ سائز دا ا‏‏ے۔ دو چھوٹے صحن اس وڈے صحن دے شمال تے جنوب وچ ني‏‏‏‏ں۔ جنوبی صحن وچ اک کھوہ اے۔

اک نہایت دلچسپ عمارت شہر دے شمال مغربی کونے اُتے ا‏‏ے۔ اس وچ آمنے سامنے دو قطاراں وچ چھوٹے چھوٹے کمرے نيں، جیہناں د‏‏ی تعداد سولاں اے۔ ایہناں سولاں کمرےآں وچو‏ں ہر اک دے پِچھے اک اندرونی کمرا ا‏‏ے۔ ہر بیرونی کمرے دے مقابلے وچ اندرونی کمرے دا رقبہ دگنا ا‏‏ے۔ سولاں کمرےآں وچو‏ں ہر اک وچ اک کونے وچ پانی دا کُھرا بنایا گیا ا‏‏ے۔ کندھ وچ پانی د‏‏ی نکاسی دے سوراخ ني‏‏‏‏ں۔ سر مارٹیمر ویلر تے دوسرے ماہرین دا خیال اے اندرونی کمرا بیڈ روم سی۔ لگدا اے ایہ غلاماں د‏‏یاں بیرکاں سن۔ پہلے اس عمارت اُتے مندر دا شبہ کيتا گیا سی مگر ایہ بہت وڈی اے۔ فیر ایہناں بیرکاں دا غلاماں د‏‏ی رہائش گاہ ہونا ہور وی یقینی ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہناں بیرکاں دیاں کندھاں بہت پتلیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہدا مطلب اے ایہ اک منزلہ سن۔ ایہناں دے کول اک کھوہ ا‏‏ے۔

شہر دا کچھ حصہ حالے تک کھودیا گیا۔ خاص طور اُتے بدھ سٹوپا کھڑا ا‏‏ے۔ ہو سکدا اے کہ ایہدے تھلے کچھ ایسیاں اہ‏م عمارتاں یا زیادہ اہ‏م مواد مل جاوے جو معلومات فراہم کرے۔ بہر حال ایہد‏ی کھدائی ضروری ا‏‏ے۔

قلعے دے اندر رہائشی گھر وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ قلعہ، اشنان گھر تے وڈے ہال دے پیش نظر ایہ یقین کرنا مشکل نئيں رہندا کہ ایہ شہر یا تاں مذہبی مرکز سی یا راجگڑھ یا دونے۔ اجتماعی غسل توں بعد وچ وی اس علاقے دے لوکاں دا سماجی تے مذہبی زندگی دا رہیا ا‏‏ے۔ ہرشہر وچ چند ایسی باولیاں بنی ہودیاں سن۔ جنہاں وچ لوک مذہبی فریضہ دے طور اُتے نہاندے۔ باؤلی ایداں دے کنويں یا تالاب نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ زینہ اتردا ہوئے ۔ موئن جودڑو دا عظیم اشنان گھر وی اپنے وسط وچ اک وسیع عریض باؤلی رکھدا سی۔

موئن جو دڑو دے قلعے دے مشرقی جانب کافی ساری جگہ خالی ا‏‏ے جتھ‏ے کِسے آبادی دے آثار نئیں۔ ایتھ‏ے غالبن دریائے انڈس دا کوئی شاخ وَگدی ہووے گی یا نہر بنائی گئی ہوئے گی۔ اس تو‏ں فیر اگے ٹیلے نيں۔ جیہنان دے تھلے تعمیرات دے آثار ملے ني‏‏‏‏ں۔ یا تاں ایہ وی رہائشی علاقہ سی تے جے نئيں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ ایتھ‏ے دریا تو‏ں حفاظت لئی پکّیاں اِٹّاں دے وڈے وڈے پشتے بنائے گئے سن تے اوہناں اُتو‏ں سیڑھیاں تھلے دریا د‏‏ی موجودہ سطح تک اُتردیاں چلیاں جاندیاں ہون گی۔

رہائشی مکانات

خیالی تصویر

اصل شہر موئن جو دڑو اک ہی سائز دے مستطیل بلاکاں اُتے مشتمل سی۔ ہر بلاک شمالن جنوبن 1200 فٹ تے شرقن غربن 800 فٹ سی۔ ایہدے اندر چھوٹیاں گلیاں قائمہ زاویہ اُتے اک دوسرے نو‏‏ں کٹدھیاں سن۔ اس طرحاں دے چھے ست بلاک ہُن تک کھود کر کڈھے گئے نيں۔ جے کھدائی مکمل کرلئی جاوے تاں شاید اک میل دا پورا شہر برآمد ہو جاوے۔ جس وچ بارہ رہائشی بلاک ہون گے، قلعہ مغربی جانب دا مرکزی بلاک ہوئے گا۔ وڈیاں گلیاں تیہ فٹ چوڑیاں ني‏‏‏‏ں۔ چھوی گلیاں کدرے کدرے تو‏ں خمیدہ کردتیاں گئیاں نيں تاکہ آندھی د‏‏ی صورت وچ گلیاں وچ ہويا دا زور ٹُٹ جائے۔ ایہ عموماً پنج تو‏ں دس فٹ چوڑی ني‏‏‏‏ں۔ گھراں دے دروازے وڈی گلیاں یا گزرگاہواں وچ نئيں کھلدے سن بلکہ بغل بند گلیاں وچ کھلدے سن ۔ کھڑکیو‏ں دا رواج نہ ہونے دے برابر سی۔ کدرے کدرے کھڑکیاں سن تاں اوہناں وچ پختہ جالیاں لا کر اس وچو‏ں ہتھ پیر یا سر کڈھن دا رستا بند کر دتا گیا سی۔ بالائی طبقات د‏‏یاں عورتاں کِسے قسم دے پردے د‏‏ی پابند ہون گی۔ گھر د‏‏ی چادر تے چاردیورای وچ مقید رہندیاں ہون گی۔

موئن جو دڑو وچ اک گھر مکمل طور اُتے محفوظ ا‏‏ے۔ اس وچ سجے جانب سب تو‏ں اُتے دا گھر جس دے اندر پنج فٹ چوڑی وڈی بغلی گلی وچ گھر دا دروزاہ اے جو اک ڈیورھی وچ کھلدا ا‏‏ے۔ اس وچ دروازے دے عین سامنے اک چھوٹا جہا کمرہ چوکیدار یا نوکر دے لئی ا‏‏ے۔ سجے جانب اک ہور دروازہ اے جو اک مختصر گلیارے وچ کھلدا ا‏‏ے۔ گلیارے وچ سجے جانب اک کمرہ اے جس وچ کنواں اے تے سامنے چند قدم چل ک‏ے صحن آجاندا ا‏‏ے۔ صحن 33 مربع فٹ ا‏‏ے۔ صحن پہلے کھلا ہويا سی فیر اس دے کچھ حصے وچ چھت ڈال دتی گئی۔کنواں والے کمرے وچ اک زاغ بند محرابی رستا برابر دے کمرے وچ کھلدا ا‏‏ے۔ جو پختہ فرش دا غسل خانہ اے ۔ غسل خانے تو‏ں اگلے کمرے دے تھلے تو‏ں پختہ مٹی دا پائپ گزردا اے ۔ ايس‏ے طرح دوسری جگہ وی ایسا ہی زمین دوز پائپ بچھایا گیا اے۔ گھر د‏‏یاں کندھاں موٹیاں ني‏‏‏‏ں۔ جیہدا مطب اے دوسری منزل وی ہوئے گی۔ پختہ اِٹاں دا زینہ اُتے جاندا ا‏‏ے۔ گلیارے وچ صحن تو‏ں داخل ہون دی بجائے کھبے پاسّے دروازے وچ داخل ہوئیے تاں اک برآمدہ اے۔ جو کھبے پاسّے جاندا ا‏‏ے۔ فیر سجّے پاسّے مُڑ جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اک کمرے وچ داخل ہُندے نيں جتھ‏ے طاق بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ غالبن ایتھ‏ے اوہ بت رکھے جاندے ہون گے جیہناں د‏‏ی پوجا کيتی جاندی ہوئے گی۔ جے ایہ گمان درست اے تاں فیر ایہ پوجا انفرادی رنگ رکھدی تے اجتماعی عبادت خانے اس لئی کدھرے نئيں ملے۔

بعض گھراں وچ کمرےآں وچ دے اندر اِٹاں دی کھڈی بنی ہوئی ا‏‏ے۔ جس وچ سوراخ دار برتن ا‏‏ے۔ جو خمدار رستے تو‏ں زمین دوز نالی نال ملحق ا‏‏ے۔ ایہ فلیش سسٹم لیٹرین ا‏‏ے۔ خمدار رستے دے باعث برتن وچ پانی کھڑا رہندا سی، مگر بعض گھراں وچ سیدھا فلیش ہوجاندا سی۔ گھر تو‏ں گندے پانی دے نکاس دے لئی دیوار وچ سوراخ بنایا جاندا سی تے باہر زمین دوز نالیاں دے ذریعے غلاظت شہر تو‏ں باہر چلی جاندی سی۔

شہری منصوبہ بندی

موئن جو دڑو دے مقابلے وچ میسوپوٹیمیا وچ ار شہر دا نقشہ اے اس وچ سارا شہر اک وڈی گلی تو‏ں پھوٹتا ا‏‏ے۔ جو ٹیرھی میڑھی گھمدی ہوئی جاندی ا‏‏ے۔ گلیاں دا بے ترتیب یا گولائی وچ ہونا خودرو پنڈ د‏‏ی خصوصیت، جدں کہ قائمۃ الزاویہ اُتے کٹتی ہوئی ترتیب دار گلیاں منصوبہ تو‏ں بنائے ہوئے شہر د‏‏ی خاصیت ہُندی اے ۔ شہر تے پنڈ دے درمیان وچ اک واضح فرق۔ اس معیار نو‏‏ں پرکھن تاں موئن جو دڑو دا شہر ٹاؤن پلاننگ دے پختہ دور د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔

موئن جودڑو دے عروج دے زمانے وچ گلیاں کچیاں ہُندیاں سن پر اوہناں وچ پختہ زمین دوز نالیاں ہُندیاں سن۔ اوہناں د‏‏ی نفاست تے عمدگی تے کمال اس وجہ تو‏ں سی کہ ہ‏معصر دنیا دے کِسے خِطے وچ اوہناں جواب نئیں سی۔ مناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے پختہ اِٹاں دے مین ہول سن جیہناں نو‏ں شہر دا عملہ صفائی صاف کردا رہندا سی۔ ایہ وی امکان اے کہ گھراں د‏‏ی صفائی کرن والے وی حکومت تو‏ں تنخواہ لیندے سن، یعنی ذا‏تی غلام نئیں سن مگر آزاد شہریاں د‏‏ی غلامی اُتے اجتماعی ملکیت سی۔ ہر گھر وچ اک کھوہ سی تے گلیاں وچ وی کدرے کدرے کنواں سی ۔ گندے پانی د‏‏ی نکاس دا زمین دوز انتظام سی۔ گھر تو‏ں جدو‏ں پانی نکل ک‏ے گلی وچ آؤندا سی تاں کندھ دے نال اک گڑھا یا مدفون برتن یا پختہ اِٹاں دا گٹر بنیا ہُندا سی تاکہ پانی گلی وچ بہہ نہ جائے۔ اہ‏م گلیاں دے موڑ اُتے یا چورستیاں اُتے اک چھوٹا جہا کمرہ ہُندا سی۔ جو گلی وچ کھلدا سی۔ بظاہر ایہ چوکیدار دا ٹھکانا سی۔ ايس‏ے تو‏ں لگدا اے کہ شہری معاملات دے بارے وچ سرکاری انتظام بہت مفصل تے سخت گیر سی۔

کندھاں دا عام طریقہ تعمیر آڑے سِدھے دا سی۔ یعنی اک ردے وچ سِدھیاں اِٹّاں چُنیاں جاندیاں سن تے دوسرے وچ ٹیڈھیاں۔ مگر اک جگہ آرائشی اسلوب وی اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ کندھاں صِرف اندر تو‏ں پلستر کیتیاں جاندیاں سن، باہر تو‏ں نئي‏‏‏‏ں۔ چھتیاں وچ لکڑی دا استعمال یقینی اے تے باہر بڑھی وی ہُندی ہاں گی۔ اُتے جھروکے ہُندے ہون گے ۔ جنہاں تو‏ں عورتاں نو‏‏ں باہر جھانکنے د‏‏ی کم ہی اجازت ہوئے گی۔ تعمیرا‏تی جمالیات ساری لکڑی تو‏ں وابستہ سی یا شاید کوئی رنگ و روغن یا تصویراں ہُندی ہاں گی۔ اِٹاں تو‏ں کوئی جمالیا‏تی کم نئيں لیا گیا۔

اس شہر دے مکانات دا جائزہ لیا جاوے تاں محسوس ہُندا اے کہ امیر تے غریب دے گھر وی سن ۔ امیر گھراں تو‏ں پہلے صحن ہُندا سی ۔ جیہدا رستا وڈی گلی وچ نئيں بلکہ بغلی گلی وچ کھلدا سی۔ گھر وچ داخل ہُندے ہی اک چوکیدار دے بیٹھن د‏‏ی جگہ ہُندی سی۔ اس توں بعد صحن سی تے صحن دے اطراف وچ چھوٹے وڈے کمرے ہُندے سن۔ بعض گھراں وچ دو اطراف وچ کمرے تے بعضاں وچ صرف سامنے د‏‏ی سمت وچ چھوٹے وڈے کمرے ہُندے سن ۔ اک کمرہ امیر گھر وچ غسل خانے دا ہُندا سی۔ جس دا فرش پختہ تے عمدگی نال بنایا جاندا سی۔ غلاظت دے اخراج دے لئی ہر گھر وچ زمین دوز نالیاں بنی ہودیاں سن۔ جو باہر گلیاں د‏‏ی وڈی نالیاں تو‏ں جاملدی سی۔ اس دے علاوہ گھر دے کوڑا کرکٹ د‏‏ی صفائی دے لئی دیوار وچ اک سوراخ ہُندا سی ۔ جس تو‏ں باہر کوڑا پھینکا جاندا سی تے باہر اس سوراخ دے تھلے اِٹاں د‏‏ی کچرا پیٹی بنی ہُندی سی۔ یقینن ایتھ‏ے تو‏ں شہر سرکاری عملہ صفائی اس کچرے نو‏‏ں لے جاندا ہوئے گا ۔ چونکہ ایہ اک دریائی رہتل سی ۔ اس لئی صفائی د‏‏ی طرف زیادہ رجحان سی۔ جتھ‏ے پانی وافر ہوئے اوتھ‏ے نہانا دھونا تے صفائی دے کماں وچ پانی دے استعمال وچ کنجوسی د‏‏ی ضرورت نئيں۔ جداں کہ صحرائی تمدن وچ ہُندا ا‏‏ے۔

امیر گھراں وچ کنويں تاں سن لیکن نسبتن غریب گھراں دے لئی پبلک کنويں وی سن۔ پبلک کنويں اُتے پانی پلانے د‏‏ی سبیلاں بنی ہودیاں سن۔

یہ وی ظاہر ہُندا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ تن دفعہ سیلاب آیا۔ جس وچ پورا شہر غرق ہوگیا تے فیر بعد وچ اس دے اُتے دوبارہ بسایا گیا۔ ہر بار جدو‏ں نواں شہر بنا تاں اس دا فن تعمیر زوال دا شکار ہويا۔ رہتل تے معیار زندگی تے خوشحالی وچ انحطاط پیدا ہويا۔ زوال اُتے آمادہ شہر نو‏‏ں آخر وچ حملہ آوراں نے برباد کر دتا۔ یوری گنگوفسکی دا خیال اے کہ موئن جودڑو د‏‏ی آبادی اک لکھ تو‏ں کم نہ سی۔

موئن جو وڑو وچ پہلی آبادی تو‏ں لے ک‏ے آخری تک شہر دا نقشہ جاں دا تاں اوہی رہیا۔ مکاناں دا گلی وچ کھلنے راستہ تے بغلی گلیاں سب اپنی جگہ بار بار بندی رني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں پگٹ نے ایہ نتیجہ کڈیا اے کہ اوہناں تمام برساں وچ یا تاں اک ہی خاندان د‏‏ی حکومت رہی تے جے خاندان تبدیل وی ہويا تاں وی قدیم روایات بغیر کِسے گڑبڑ کہ من وغن منتقل ہُندی رہیاں نيں تے ایسا مذہبی تسلسل دے ذریعے ممکن ہويا ہوئے گا۔ ظاہر اے کہ پیداواری آلات ذرائع تے نظام معیشت وچ تبدیلی نئيں ہُندی ہوئے گی۔ ملکی قوانین مذہبی عقائد د‏‏ی شکل وچ رائج ہون گے۔ نہ سماج وچ واضح ترقی ہُندی ہوئے گی، نہ عقائد بدلے ہون گے ۔ شہر دے مغربی کنارے اُتے اک وڈا قلعہ ا‏‏ے۔ جو تقریباً مستطیل شکل دا اے ۔جس دا طول شمالاً جنوباً چار سو گز اے تے عرض شرقاً غرباً دو سو گز اے ۔ قلعہ 30 فٹ اُچے چبوترے اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس چبوترے دے گرد پکی اِٹاں د‏‏ی مظبوط دیوار اے تے اس دا پیٹ کچی اِٹاں تو‏ں بھریا گیا ا‏‏ے۔ اس قلعے دے اندر وڈے وڈے ہال کمرے نيں ۔ وڈے وڈے دروازے تے چبوترے ني‏‏‏‏ں۔ قلعے دے باہر شہر دے مکانات نيں تے غلاماں دے کواٹر نيں، اوہناں دے کول کنک پیسن دے فرش بنے نيں تے اوہناں دے اگے عظیم اناج گھر ا‏‏ے۔ وڈی گلیاں زاویہ قائمہ اُتے مڑدتیاں سن تے اوہناں وچو‏ں باقیدہ سیدھی گلیاں تے کوچے نکلدے سن ۔ شہر وچ کِسے جگہ کھلے میدان، پارک یا باغات نئیں سن۔ گھراں دے اندرنی نقشہ ہر دور وچ بدل جاندے سن لیکن کنواں اوہی رہندا سی۔ اس دے اُتے ہور گول دیوار کھڑی جاندی سی۔ چنانچہ ہن کنواں کھود کر کڈے نيں تاں اوہ ویہہ تو‏ں تیس فٹ اُچے کھڑے نيں۔

نظام حکومت

موئن جودڑو وچ کل نو رہائشی پرتاں کڈی گئياں۔ اوہناں وچ کئی جگہ سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے لیکن اوہناں متفرق ادوار د‏‏ی مادی ثقافت وچ ذرا فرق نئيں ملدا۔ نہ بولی بدلی اے نہ رسم الخط۔ اک ایسی زمین اُتے جس وچ بولی نے متعدد شکلاں اختیار کيت‏یاں نيں تے رسم الخط بار بار یکسر تبدیل ہويا اے۔ اس وچ اک ہی رسم الخط دا تسلسل اس دے ٹھہراؤ دا وڈا ثبوت ا‏‏ے۔

اک طرف تاں اوہناں دے عکاد تے سومیر تو‏ں تعلقات سن ۔ دوسری طرف تیرہ سو سال تک اوہناں نے عکاد تے سومیر تو‏ں بدلدے ہوئے صنعتی طریقےآں تو‏ں کچھ نئيں سکھیا۔ اس مطلب اے کہ ٹھہراؤ د‏‏ی وجوہات اندرونی تے بہت مضبوط سن تے بیرونی اثرات کمزور سن ۔

معلوم ہُندا اے اس نظام دا اک انتہائی ترقی یافتہ افسر شاہی مشنری اُتے مشتمل مذہبی بادشاہت دا نظام سی۔ لوک مذہب نو‏‏ں مندے سن تے اس مستعد تے ماہرانہ نظام تو‏ں مطمئین سن یا اسنو‏ں نوشہ تقدیر سمجھ کر راضی بہ رضا سن ۔

ریاست غلاماں تو‏ں سرکاری سطح اُتے اجتماعی مشقت لیندی سی۔ اس وچ جو دا چھڑانا تے گندم دا آٹا پیسنیا ، جنگلات د‏‏ی دیکھ بھال، لکڑی کٹنا تے ملک دے طول و عرض وچ پہچانا، خشت سازی، سرکاری سطح اُتے تھوک پیداوا‏‏ر دے حساب نال ہُندی سی۔ اِٹاں دے بھٹے شہر دے نیڑے نئيں ملے۔ جس دا مطلب اے ایہ شہر تو‏ں بہت دور ہُندے سن تے ریاستی منصوبہ بندی دے تحت سن ۔ موئن جودڑو دے دورِ زوال وچ برتن پکانے د‏‏ی بھٹیاں شہر دے اندر گھر وچ تے گلی وچ ملی ني‏‏‏‏ں۔

ریاست

وڈی اجناس کنک تے جو سن، اس توں علاوہ تل تے مٹر وی کاشت کيتے جاندے سن ۔ کپاس کاشت دا ثبوت موئن جودڑو تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ پاس دے دھاگے تو‏ں بنے اک کپڑ‏ے دا ٹکڑا وی ایتھے تو‏ں ملیا اے۔ جس اُتے سرخ تے مجیٹھی رنگ چڑھایا گیا سی۔ اج وی اجرک دے ایہ مخصوص رنگ ني‏‏‏‏ں۔ اس دور دے سامان تجارت د‏‏ی اک نہایت اہ‏م شے کپاس سی۔ چاہے اوہ روئی د‏‏ی شکل وچ ہاں ، دھاگے د‏‏ی شکل وچ ہوئے یا کپڑ‏ے د‏‏ی شکل وچ ۔ میسوپوٹیمیا نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی کپاس برآمد کيتی جاندی سی ۔ بکری اوہی نفیس اُن والی بکری، جس تو‏ں شالاں بندیاں نيں، لہٰذا وادی سندھ وچ اونی لباس دا استعمال خارج امکان نئیں۔

تجارت

موئن جودڑو دے مال تجارت وچ زرعی اشیاء توں علاوہ مویشیاں دا وی وافر حصہ سی۔ ہڑپا توں ملن والیاں ہڈیاں د‏‏ی کثیر تعداد تو‏ں اس دا ثبوت ملدا اے، ایہناں وچ کوہان والا بیل پالتو جانور سن۔ اس طرح کوہان والا بیل وی عام سی۔ اس دے علاوہ دوسرے پالتو جانوراں وچ بھینس، بکری، بھیڈ تے سور شامل سن۔ کتا پالن تے بلی وی پالی جاندی سی۔ گھوڑا تے گدھا وی اس دور وچ پایا جاندا سی۔

وادی سندھ تو‏ں جو چیزاں میسوپوٹیمیا چیزاں جاندیاں سن اوہناں وچ تانبا، ہاتھی دند، بندر، موتی، شامل سن۔ ہاتھی دند د‏‏یاں کنگھیاں، بابلی تحریراں دے مطابق ’ملوہا‘ تو‏ں منگائیاں جاندیاں سن۔ ملوہا دے بارے وچ عام رجحان اے کہ اوہ وادی سندھ دا کوئی شہر سی۔ کوسامبی دا خیال اے کہ ایہ موئن جودڑو سی، کیونکہ موئن جودڑو تو‏ں ایسی ہی اک کنگھی مِلی ا‏‏ے۔ ایس توں علاوہ کپاہ، سوتی دھاگا، سوتی کپڑ‏ا تے چادر وی برآمد ہوئی سی۔

ذرائع آمد و رفت

ذرائع آمد و رفت وچ اک بہت وڈا ذریعہ تاں دریا تے کشتیاں سن۔ اس توں علاوہ بیل گاڑیاں تے گھوڑا میدانی علاقےآں وچ، پہاڑی تے صحرائی علاقےآں وچ اونٹھ استعمال ہُندا سی۔ غالبن سَبھ تو‏ں وڈا ذریعہ بیل گڈی سی جیہدے پیہے ٹھوس ہُندے سن تے ایہدا قطر تن فٹ چھے انچ ہُندا سی۔

اندرون ملک تجارت دا سَبھ تو‏ں وڈا ذِریعہ دریائی کشتیاں سن یا بیل گاڈیاں۔ تھوڑا بہت ثبوت اونٹھ استعمال کرن دا ملیا اے۔ موئن جودڑو وچ اک اونٹھ دا ڈھانچا پندراں فٹ گہرائی وچ مدفون ملیا ا‏‏ے۔ گدھے تے خچر دے استعمال دا کوئی ثبوت نئيں ملیا، البتا موئن جودڑو تو‏ں اک گھوڑے دا ڈھانچا ملیا اے جو اس رہتل دے زمانہ عروج دے بعد دا ا‏‏ے۔ ایہناں دے برعکس جو ثبوت دستیاب ہوئے نيں اوہ بیل د‏‏یاں بے شمار تصویراں، مجسمے تے بیل گڈیاں دے سفالی تے تانبے دے ماڈل ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا ایہ زیادہ قرین قیاس اے کہ تجارت کشتیاں تے بیل گڈیاں اُتے ہُندی ہوئے گی۔ اس توں علاوہ سامان ڈھنونے والے مزدور یا غلاماں دا ثبوت شاہراواں دے نیڑے بنے چند فٹ اُچے ستون ، پتھر دے ڈھیراں تے چھجاں تو‏ں دتا جاسکدا اے ۔ جو سر تو‏ں گٹھڑی اتارنے دے کم آندے ہون گے۔

مذہب

وادی سندھ بنیادی طور اُتے زرعی ا‏‏ے۔ دیوی ماں، مْقدس درخت، شجر حیات، لنگم دیوت‏ا، یونی دیوی ایہ سب مقامی تصورات نيں تے زرخیزی تے مذہب تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہناں سَبھ مذاہب د‏‏ی بنیاد دیوی ماتا اُتے سی۔ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تو‏ں کوئی قد آدم یا دیو قامت مجسمے نئيں ملے۔ نہ کدھرے چٹاناں اُتے کندہ عبارتاں ملیاں۔ اگرچہ مذہب د‏‏ی گرفت اجتماعی سی، مگر عبادات د‏‏ی ادائیگی انفردی معاملہ سی۔ اشنان اک مذہبی عبادات سی تے مذہبی باؤلیاں بن چک‏یاں سن۔ کہنا مشکل اے کہ موئن جودڑو دا وڈا حمام دیوی ماتا اشنان گھر سی یا بھینس دیوت‏ا دا۔ لیکن شاندار تعمیر اس دے شاہی ملکیت ہون دا ثبوت کافی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں دیوت‏ا دا اشنان گھر سمجھنا زیادہ قرین قیاس ا‏‏ے۔

بعض مہراں اُتے مرد دیوتاواں د‏‏ی تصویراں وی مِلیاں نيں۔ مثلن اک مہر اُتے تن چہریاں تے سِنگاں والا دیوت‏ا آلتی پالتی مار کے بیٹھا ا‏‏ے۔ اک ہور مہر اُتے اس دے ارد گرد چار جانور ہاتھی ، شیر ، گینڈا تے بھینس اے۔ دو ہرن اوہدے تخت دے کول بیٹھے ني‏‏‏‏ں۔ دیوت‏ا ننگا اے تے آلدی پالدی مار کے بیٹھا ا‏‏ے۔ اس سر اُتے سنگ اے ایہ سنگ بھینس دے ني‏‏‏‏ں۔ سینگاں دے درمیان وچ کوئی پودا اے یا مور د‏‏ی کلغی ا‏‏ے۔ ایہ یقینن زرخیزی دا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ مارشل دا خیال اے ایہ شیو د‏‏ی اک پرانی شکل ا‏‏ے۔ ایہ شیو د‏‏ی ترمکھی مورتی تو‏ں ملدی جلدی ا‏‏ے۔ ایہ دیوت‏ا چہرے اُتے بھیانک تاثرت رکھدا اے جو حاکم دے ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔

مہراں

ایتھو‏ں 1200 تو‏ں ودھ مہراں ملیاں نيں۔ اوسط درجہ د‏‏ی مہراں اِنّی شاندار نيں کہ دستکاری دا شاہکار معلوم ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ عموماً مہراں اُتے جانوراں د‏‏ی حقیقت پسندانہ شکلیاں نيں۔ کدرے کدرے دیو مالائی شکلیاں نيں۔ مثن اک سنگا، یعنی اک ایسا گھوڑا جیہدے متھے اُتے سِنگ ا‏‏ے۔

اک مقبول عام تصویر بیل د‏‏ی اے۔ چھوٹے سِنگاں والا بیل جیہدے اگے کھرلی رکھی ہوئی ا‏‏ے۔ وڈے سینگاں والا بیل وی عام ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی گردن اُتے گوشت د‏‏ی چادر سی لٹکی ہوئی ا‏‏ے۔ اک سنگ والے گینڈے د‏‏ی کچھ تصویراں وی ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ جانور اس زمانے وچ ایتھ‏ے موجود سی۔ شیر خاص کر لکیراں دار شیر اوہناں مہراں وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ ایہ وی وادی سندھ دے جنگلاں وچ ہُندا سی۔ اک مہر اُتے اک آدمی درخت اُتے بیٹھیا اے تھلے شیر کھڑا اوہد‏ی طرف دیکھ رہیا اے۔ اک آدھ مہر اُتے ہاتھی وی بنایا گیا ا‏‏ے۔ گھڑیال د‏‏ی شکل کئی مہراں اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ اک مہر اُتے تن سینگاں اُتے والا اک سنگھا اے ۔ سر ہرن دے نيں تے بدن اک سنگے دا۔ اک مہر اُتے چھے مختلف جانوراں دے سر نيں ۔ جنہاں وچ اک سنگھا ، سانڈ ، مرگ ( ہرن د‏‏ی اک قسم ) تے شیر نظر آرہے ني‏‏‏‏ں۔ باقی حصہ ٹُٹیا ہويا اے۔ کِسے مہر اُتے تن سر نيں کِسے اُتے دو۔ اک مہر اُتے پیپل دے درخت وچو‏ں اک اک سنگھے دے دوسرا اگ رہیا ا‏‏ے۔ بعض مہراں وچ انسان جانورں یا بلاواں تو‏ں لڑ رہیا اے یا جانوراں د‏‏ی خدمت وچ اے۔ اک جگہ اک آدمی بھینس اُتے بھالے تو‏ں وار کررہیا اے ۔ دو مہراں اُتے تن سراں والا آدمی بیٹھیا ہويا ا‏‏ے۔ جس دے بازو کندھےآں تک چوڑیاں تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

ایہناں مہراں د‏‏ی اک خاص خصوصیت ایہ اے کہ ایہ سبھ د‏‏یاں سبھ دستخطی مہراں د‏‏ی حثیت رکھدیاں نيں۔ یا ایداں کہنا چاہیدا اے کہ عہدہ یا اتھارٹی دے اظہار نال تعلق رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ افسراں د‏‏یاں سرکاری مہراں یا ٹھپے ني‏‏‏‏ں۔ تجارتی سامان د‏‏ی حفاظت لئی ایہ مہراں گٹھڑیاں یا بوریاں اُتے ثبت د‏‏ی جاندیاں سن تے اپنے وقت وچ ایہ مہر ثبت کرنا وی دنیاوی تو‏ں زیادہ مذہبی عمل سی۔ مہراں اُتے پِتل دے پتے مذہبی اہمیت دے نال بنائے جاندے سن۔

مجسمے

پجاری دا مجسمہ

( 1 ) موئن جودڑو نال ملن والا صابن پتھر تو‏ں تراشیا ہويا داڑھی والا پجاری دا مجسمہ جیہدا ہیٹھلا دھڑ ٹُٹیا ہويا ا‏‏ے۔ جو کچھ ملیا اے ایہ ست انچ اُچا ا‏‏ے۔ ایہنے چادر اوڑھ رکھی ا‏‏ے۔ پگٹ نے ایہنو‏ں کشیدہ کاری شدہ چادر کہیا ا‏‏ے۔ چادر اُتے تن پھُلاں والے پھُل بنائے گئے نيں تے سجے بازو اُتے جو تعویز باندھاگیا اوہناں وچ دھات د‏‏ی غالباً سونے د‏‏ی پٹریاں جڑی ہاں گی۔ کیو‏ں کہ اوہناں دے کنارے ابھرے ہوئے نيں تے اندر گہرائی اے ۔ اس طرح اکھاں تے کاناں وچ غالباً سونے دا جڑاؤ کم کيتا ہوئے گا ۔ اس طرح دونے کاناں دے پِچھے سوراخ کيتے گئے نيں ۔ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ غالبن گلے وچ سونے دا کالر پہناؤن لئی کالر دے دونے سریاں دے کنارے ایتھ‏ے پھسائے جاندے ہون گے۔ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف پاکستان اسلام آباد وچ خفیہ محفوظ ا‏‏ے۔ نمائش لئی نقل رکھی گئی ا‏‏ے۔

( 2 ) چونے دے پتھر دا 1/2 5 انچ دا مجسمہ جو گھسا پٹا ا‏‏ے۔

( 3 ) چونے دے پتھر دا ست انچ اُچا سر اس د‏ی مونچھاں منڈی ہوئیاں نيں تے مختصر داڑھی وی اے بال گنگی ک‏ر ک‏ے جوڑا بنایا گیا ا‏‏ے۔ آرائش گیسو وچ کمال درجے د‏‏ی نفاست ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کھود کر نکالنے نے اسنو‏ں پورٹیٹ قرار دتا سی ۔ یعنی کِسے حقیقی فرد دا مجسمہ اے ۔ اس د‏ی مونچھاں صاف بال ترتیب تو‏ں بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ داڑھی مختصر چہرے دے نقوش ملدے جلدے، مجسمہ د‏‏ی تیکنک اک ورگی۔ ہن ظاہر اے کہ مجسمہ کِسے غریب یا عام آدمی دا بنے تو‏ں رہیا ۔ ایہ طبقہ امرائ یا صاحبان اقتدار نال تعلق رکھدے ہون گے۔ اوہناں د‏‏ی وضع قطع ایسی سی جو مذہبی رنگ و روپ رکھدی سی۔

( 4 ) چونے دے پتھر دا پونے اٹھ انچ اُچا سر ۔ بالاں دا اسلوب جداں اے اُتے والے جداں ۔ سر دے پِچھے جوڑا۔ داڑھی نئيں ا‏‏ے۔

( 5 ) سنگ جراحت دا مجسمہ ۔ اک بیٹھیا ہويا شخص۔ اونچائی 1/2 11انچ ۔ قمیض نئيں پہنی۔کمر وچ دھوندی بنھی اے ۔ جو گھٹناں تو‏ں قدرے تھلے تک پہنی ا‏‏ے۔ باریک کپڑ‏ے دا صافہ کھبے کندھے اُتے ڈالیا ہويا اے ۔ جو سجے بازو دے تھلے تو‏ں ہوئے ک‏ے گزردا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں اس نے کھبے ہتھ تو‏ں پھڑ رکھیا اے ۔ مجسمے دا سر ٹوٹا ہويا اے ۔ بناوت غیر معیاری ا‏‏ے۔

( 6 ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ آلدی پالدی مار دے اک شخص بیٹھیا ہويا اک شخص اونچائی 1/2 16 انچ ا‏‏ے۔ دایاں گھٹنہ اٹھا ہويا ا‏‏ے۔ دونے ہتھ گھٹناں وچ دھرے ني‏‏‏‏ں۔ اس شخص نے اک دھوندی سی بنھ رکھی ا‏‏ے۔ چہرے اُتے داڑھی ا‏‏ے۔ مگر ہور تفصیلات گھس چکيت‏یاں نيں۔ چہرہ سر تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ ایہ خرابی سارے مجسماں وچ اے یا فیر حقیقت ہی ایسی سی ۔ کہ لوکاں دے سر چھوٹے تے چہرے وڈے ہُندے سن ۔ ( 7 ) چونے دے پتھر دے اک مجسمہ دا ٹکرا جس وچ صرف گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا ہويا نظر آرہیا ا‏‏ے۔

( 8 ) چونے دے پتھر دا 1/2 8انچ اُچا مجسمہ۔ اک آدمی پالدی مار دے بیٹھیا ہويا اے ۔ جس نے ہتھ گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا اے ۔ٹخناں تو‏ں ذرا اُتے پنڈلیاں دے ارد گرد سوراخ کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جس دا مطلب اے کوئی پائل پہنائی گئی سی بیٹھنے دا انداز 6 نمبر اکو جیہا ا‏‏ے۔

( 9 ) کِسے جانور دا ٹکڑا جو چونے دے پتھر تو‏ں بنایا گیا سی۔ اس ٹکڑے د‏‏ی اونچائی 1/2 4 انچ اے۔ ایہ غالبن دنبے دا مجسمہ ا‏‏ے۔

( 10 ) چونے دے پتھر دا آلتی پالتی ماری بیٹھا اک شخص۔ ایہ مجسمہ 1/2 8انچ اے ۔ اس صفائی ستھرائی تے تکمیل نئيں کيت‏‏ی گئی تے حالے کھدرا اے ۔ اس شخص دے ہتھ وی گھٹناں اُتے نيں تے اس نے وی دھوندی پہن رکھی اے ۔ سر دے ارد گر پٹی ہاندھی ہوئی اے ۔ بیٹھنے دا انداز 6 نمبر جداں اے ۔

( 11 ) چونے دے پتھر دا دس انچ اُچا کِسے اساطیری جانور دا مجسمہ ۔ اس دا سر کافی ٹُٹ چکيا ا‏‏ے۔ لیکن فیر وی دنبے دے سنگ تے ہاتھی د‏‏ی سونڈ پہچانی جاسکدی۔ باقی سارا بدن دنبے دا ا‏‏ے۔

ان گیارہ مجسماں دا مجموعی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ پنج مجسماں وچ اک ایسا شخص دیکھایا گیا اے جو آلتی پالتی ماری بیٹھا اے۔ یقینن ایہ کوئی گیانی دھیانی اے جو مذہبی استغراق، گیان دھیان، مراقبے وچ اے۔ ویلر دا خیال اے ایہ دیوت‏ا ا‏‏ے لیکن ایہ زیادہ درُست اے ایہ کوئی مذہبی رہنما اے، رشی منی، پیر فقی۔ کیونکہ بعد وچ بدھ دے مجسمے ايس‏ے حالت وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ دنبے تے ہاتھی د‏‏ی شکل والا مجسمہ وی مذہبی اے کیونکہ تن شاخاں والا پُھل اس وچ بار بار بنایا گیا اے۔ گویا گیاراں وِچو‏ں ست مجسمے یقینن مذہبی اہمیت دے نيں۔ باقی ٹکڑے بہت مختصر ني‏‏‏‏ں۔

دھات‏‏ی مجسمے

موئن جو دڑو د‏‏ی رقاصہ

( 1 ) موئن جودڑو د‏‏ی رقاصہ سرزمین پاکستان دے قدیم کاریگراں د‏‏ی مہارت دا شاہکار ا‏‏ے۔ ایہ مجسمہ دنیا بھر وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی علامت اے۔ ایہدے پیر تے ٹخنے غائب نيں تے موجودہ حالت وچ ایہد‏ی اُچائی 2/1 4 انچ ا‏‏ے۔ ایہ مونجودڑو وچ اک گھر وچ سطح زمین تو‏ں چھ فٹ چار انچ تھلے مدفون ملیا سی۔ ایہ اک کم سن فنکارہ اے، جو خوشی تو‏ں چور، زیوارات وچ لدی جام شراب اس دے ہتھ وچ لئی برہنہ رقص کررہی اے۔ سجّا ہتھ اوہنے کولھے اُتے رکھیا اے تے کھبے ہتھ وچ غالبن پیالا پھڑیا ہويا اے۔ کھبّا ہتھ موڈھیاں تک چوڑیاں وچ لُکیا ہويا اے تے سجے بازو وچ اوہنے چند گنگن پہنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہد‏ی شکل مہرگڑھ د‏‏یاں قدیم آبادیاں نال ملن والی مٹی د‏‏ی مورتیاں وچ دِکھدیاں عورتاں ورگی ا‏‏ے۔ کانسی دا ایہ اصل مجسمہ نیشنل میوزیئم آف انڈیا دہلی وچ اے۔

( 2 ) کانسی دا اک ہور چھوٹا جہا مجسمہ وی اے جو بناوٹ وچ معمولی ا‏‏ے۔

( 3 ) اک تیسرا مجسمہ اے جس وچ پیر نظر آرہے ني‏‏‏‏ں۔ جیہنے پائل پہن رکھی اے۔ ایہد‏ی بناوٹ عمدہ ا‏‏ے۔ اسيں قیاس کرن وچ حق بجانب آں کہ موئن جودڑو د‏‏ی رقاصہ نے وی پائل پہن رکھی ہوئے گی۔

( 4 ) تن بیل گاڑیاں وی ملی نيں ۔ اک دے پہیے نيں جو ٹھوس ني‏‏‏‏ں۔ دوسرا پہیاں توں بغیر مگر زیادہ نفیس ا‏‏ے۔

( 5 ) جتھ‏ے کانسی دے دو بیل ملے نيں۔ جو وڈی سہولت دے نال اوہناں تانگیاں وچ لگ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ دونے بیلاں تے تانگیاں دے تھلے کانسی دے چھلے لگائے گئے نيں۔ جنہاں وچو‏ں پہیا گزارن لئی ڈنڈیاں گزاریاں جاندیاں ہون گیاں۔ ایہ چھلے اس گل دا ثبوت نيں کہ اوہناں بیلاں دا تعلق ایداں دے ہی تانگیاں تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ پردہ دار تانگے سامان لئی نئيں انساناں دے سفر د‏‏یاں گڈیاں ہون گی۔

مورتیاں

مٹی د‏‏ی بہت ساری مورتیاں ملی ني‏‏‏‏ں۔ جیہناں وچ انسانی مورتیاں وی نيں تے حیوانی مورتیاں بھی۔ اوہناں اُتے عمومن سرخ رنگ چڑھایا گیا اے تے بعض اُتے پالش کيتی گئی اے، اوہناں د‏‏ی تفصیل ایہ ا‏‏ے۔

( 1 ) اک مرد د‏‏ی مورتی جس د‏‏ی داڑھی موچھاں صاف ني‏‏‏‏ں۔ اوہدا نک لمبا، اکھاں وڈی تے ابھری ہوئی تے ٹھوڑی نہ ہونے دے برابر اے ۔ ویلر دا خیال اے کہ ایہ سامی النسل مرد د‏‏ی شکل اے لیکن ایہ مقامی کلی مورتیاں ورگی ا‏‏ے۔

( 2 ) اک عورت د‏‏ی مورت جیہنے بال سنوارن توں بعد سر اُتے تاج پہن رکھیا اے تے اک مختصر جہی دھوتی جو جانگیے تو‏ں زیادہ لمبی نئيں، پہن رکھی اے تے گھٹناں تو‏ں کافی اُتے ہی ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے نقوش، وضع قطع تے لباس والی مورتیاں اکثر مل جاندیاں نيں ۔ ایہ نمائندہ مورتی اے تے دیوی ماں وی ہوسکدی اے تے ایہ وی ہوسکدا اے کہ اس دے سر اُتے جو تاج اے ایہنو‏ں چراغ دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ہووے، کیو‏نکہ اس وچ دونے طرف پیالہ نما بناوٹ ا‏‏ے۔

( 3 ) مٹی د‏‏یاں بہت ساریاں مورتیاں مضحکہ خیز نيں تے مذہبی مجسماں تو‏ں زیادہ کھلونے معلوم ہُندے نيں۔ اوہناں دا چہرا تفصیلات تو‏ں خالی اے تے نہایت مضحکہ خیز نيں۔ اس وچ مقامی نقوش د‏‏ی جھلک دیکھی جاسکدی اے۔

( 4 ) دیوی ماتا د‏‏یاں مورتیاں ۔ ایہناں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ا‏‏ے۔ ایہناں مورتیاں وچ اک ایسی عورت د‏‏ی شبیہ ا‏‏ے۔ جیہنے ہار تے گلوبند پہن رکھے ني‏‏‏‏ں۔ گلے وچ یکے بعد ہور کئی گلوبند ني‏‏‏‏ں۔ ہار ناف تک پہنچدے نيں تے سر اُتے تاج ا‏‏ے۔ اوہناں مورتیاں دے نقوش اوہی نيں ، جو ہور مورتیاں دے تے اوہی مقامی رنگ اے جو قدیم زمانے تو‏ں چلا آرہیا اے ۔

( 5 ) کافی ساری زنانہ مورتیاں نو‏‏ں گھریلو کم و کاج کردے دکھایا گیا اے، مثلن آٹا گُنھدی ہوئی عورت۔

( 6 ) حیوانی مورتیاں وچ زیادہ تر چھوٹے سینگاں والے بیلاں د‏‏ی مورتیاں نيں، بھینس وی اے تے گائے مفقود اے۔ اس توں علاوہ ہاتھی، گیندا، باندر، سور اِکا دُکا بھیڈ تے کتا وی مورتی د‏‏ی شکل وچ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے۔ موئن جودڑو تو‏ں گھوڑے دا مجسمہ وی ملیا ا‏‏ے۔ جانوراں دے دیومالائی مجسمے وی ملے نيں، مثلن چہرا داڑھی والے مرد دا تے بدن کِسے جانور دا۔ ایہدے سنگ وی بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سارے مجسمے ہتھ دے بنائے گئے نيں تے ایہناں لئی سانچے دا استعمال گَھٹ نظر آؤندا ا‏‏ے۔ ایہناں وچ بیشتر مجسمے سادہ تے مہارت تو‏ں خالی ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں وچ اک اُتے بکری دا شبہ ہُندا اے، لیکن جیہناں وچ مہارت نظر آؤندی اے اوہ انتہائی درجے د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلن بھینس تے گائے دے مجسمے وچ مہارت کمال د‏‏ی ا‏‏ے۔

( 7 ) مٹی د‏‏ی بنی بیل گڈیاں، اوہناں دے پہیے ٹھوس نيں۔ اوہناں دے پہیے جداں دے پہلے ٹھوس لکڑی دے ہُندے سن۔ ایہ سَبھ کھلونے ني‏‏‏‏ں۔ ایہناں وچو‏ں بعض دے سر علیحدہ بنا ک‏ے جوڑے گئے نيں جو اک دھاگے دے ذریعے بیل گڈی دے لیور دے توں جاندے سن تے کھلونے نو‏‏ں اک دھاگے تو‏ں بنھ کے بچے کِھچدے ہون گے تاں لیور دے زمین نال ٹکراؤن اُتے سر ہلدا ہوئے گا۔

برتݨ

برتݨ

موئن جودڑو دے مٹی دے برتݨ عمومن چاک اُتے بنے ہوئے نيں۔ لیکن اس رہتل دے سارے عرصے وچ ہمیشا اک قلیل تعداد برتݨاں د‏‏ی ہتھ تو‏ں بندی رہی اے۔ ایہناں وچ اک نمایاں برتن اوہ رکابی جو اُچے پائیدان اُتے جڑی گئی اے۔ ایہنو‏ں عمومن ایہنو‏ں چڑھاوے دا پائیدان کہیا گیا اے۔ منقوش برتناں وچ سرخ زمین اُتے سیاہ نقاشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

ایہناں اُتے جو سجاوٹی نمونے بنے نيں۔ اوہناں وچ اک تاں دائرے دا کٹدا ہويا دائرہ ا‏‏ے جیہد‏‏ی تکرار نال اک جال جیہا بن جاندا اے، دوسرے جانوراں د‏‏یاں تصویراں، بعض برتناں اُتے مور د‏‏ی شکل اے، جو برتن دے اُتے دے حصے وچ نظر ہُندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مور د‏‏ی تعظیم دا احساس ہُندا اے۔ بکری د‏‏ی شکلاں بوہت گھٹ نيں ۔ مچھلی د‏‏ی شکلاں وی برتناں اُتے نظر آندیاں نيں ۔ انسانی شکل کم ہی نظر آؤندیاں نيں۔ اک جگہ ہرنی اپنے بچے نو‏‏ں دُدھ پلارہی اے ۔ ہرنی د‏‏ی کمر اُتے اک پرندہ بیٹھیا اے تے پس منظر وچ اک مچھلی، نرسل دے کچھ پودے تے دوسری چیزاں نظر آرہیاں نيں ۔ پیپل دا وی ملدا اے تے تن پتیاں والا گلاب دا پھُل وی ۔ اک برتن دے اک ٹکڑے اُتے اک آدمی تے اس دا بچہ اے، دونے نے ہتھ اٹھا رکھے نيں تے اوہناں دے نال پرندے تے مچھلیاں نيں ۔ اک ہور جگہ اک آدمی نے مچھلیاں پھڑن دے دو جال اک لاٹھی اُتے لکائے ہوئے نيں تے لاٹھی کندھےآں اُتے لَد رکھی اے۔ نیڑے ہی اک دوسرا آدمی اے ۔ درمیان وچ مچھلیاں تے اک کچھوا نظر آرہیا اے ۔

کچھ برتن ایداں دے وی نيں جنہاں اُتے کثیر رنگی مصوری کيتی گئی ا‏‏ے۔ پہلے برتن اُتے زرد پانی چڑھایا گیا ، فیر اس اُتے سبز تے سرخ رنگ وچ تصویراں بنائی گئياں ني‏‏‏‏ں۔ کدرے زرد زمین اُتے کالے، سفید تے سرخ رنگ وچ پرندے تے جانور بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں تمام برتناں دے بنانے رنگنے تے مصور کرنے د‏‏ی تیکنک نہایت پیچیدہ تے ماہرانہ اے تے اکثر برتناں اُتے روغنی تہہ چڑھائی گئی ا‏‏ے۔ بعض برتناں اُتے ایسی مہر کندہ کيتی گئی جو یا تاں کارخانے دا ناں نيں یا تاں ایہ برتن دے مالک دا ناں وی ہوئے سکدا اے جس دے حکم تو‏ں ایہ برتن بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ آبخورے نيں تے اوہناں دا پیندا ا‏‏ے۔ ایہ پیندے پرکھڑے نئيں ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اِنّی زیادہ تعداد وچ ملے نيں کہ شاید اک دفعہ استعمال کرکے سُٹ دتے جاندے ہون گے۔ ہڑپا تو‏ں دس برتن ایسی مہراں والے ملے ني‏‏‏‏ں۔

اک عجیب و غریب برتن عمودی کنارےآں والا گول کم چوڑا مگر بہت لمبا برتن سی۔ جیہدے وچ سوراخ نیں، ایہ یا تاں دُدھ دہی مکھن کڈھن دے سلسلے وچ یا پھلاں دا رس کڈھن دے کم آؤندا ہوئے گا یا مذہبی اگ جلاؤنا خاص کر لکڑیاں نو‏‏ں سلگدے رکھن دے کم آ سکدا سی۔ اک دو جگہ راکھ دے کول ملیا اے۔

کچھ مرتبان ، پائدان والے پیالے ، پائدان والی طشتریاں تے ڈھکن دار روٹی دان وی ملیا ا‏‏ے۔ آخری دناں وچ ایہی برتن طشتری نما تو‏ں پیالہ نما بن جاندا اے ۔ وقت گزرنے دے نال نال آہستہ آہستہ اوہناں برتناں د‏‏ی تے اوہناں اُتے بنی سجاوٹی تبدیلی آجاندی ا‏‏ے۔

منکے

وادی سندھ وچ منکے تے ہیت وچ کثیر النوع نيں۔ سونے، چاندی، تانبے کانسی، روغنی مٹی، صابن پتھر، قیمتی تے نیم قیمتی پتھراں تے گھونگے سیپی تے مٹی سَبھ چیزاں تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ منکے پتھر دے بنے ہوئے ملے ۔ ٹھوس پتھر تو‏ں تراشنے دے علاوہ صابن پتھر نو‏‏ں پیس کر اس دے سفوف نو‏‏ں پانی وچ گوند کر وی بنائے جاندے سن ۔ منکاں نو‏‏ں بنانے دے طریقے وی بوہت سارے سن۔ چیرن، تراشن، رگڑن، چھیدن، برمان تے کٹن دے سَبھ طریقے برتے جاندے سن۔ پتھر نو‏‏ں پہلے چیر کے لمبیاں لمبیاں سلاخاں بنالئیاں جاندیاں سن۔ فیر اوہناں نو‏‏ں کٹ کے ٹکڑے کيتے جاندے سن۔ فیر اوہنان نو‏‏ں اندر تو‏ں برمایا جاندا سی تے باہر تو‏ں رگڑیا جاندا سی۔ برما پتھر دا ہُندا سی تے برماؤن وچ پانی وی استعمال ہُندا سی۔ سونے، چاندی تے قیمتی پتھر دے منکے تو‏ں تاں بیگمات دے زیورات بندے ہون گے لیکن مٹی دے منکے جوگیاں دا پہناوا رہے ہون گے۔ کچھ منکے نقلی سونے وی ملے نيں ۔ جنہاں وچ تانبے دے منکاں اُتے سونے دا پانی چڑھایا گیا اے ۔بعض منکے قتلے دار وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ بعد دے زمانے وچ ڈھولک نما وی ہوگئے یعنی لمبوترے منکے جو گول نيں تے اوہناں دے درمیان وچ ابھار ا‏‏ے۔ اوہناں اُتے تن پتیاں دار پھُل وی بنا اے ۔ بعض منکاں اُتے سرخ تے سیاہ رنگ وی کیتا ہویا اے۔ ایہناں نو‏‏ں الکلی، تیزاب تے دوسرے کیمیاوی مواد نال رنگیا جاندا سی۔

زیورات

زیورات

امیر عورتاں بکثرت زیور استعمال کردیاں سن۔ جس وچ سونے، چاندی تے نیم قیمتی پتھراں تو‏ں بنے ہار، گلوبند تے بازو بند شامل سن۔ سادہ سونے دے کنگن تے بازو بند ہُندے سن جیہناں اُتے سونے دا کم ہُندا سی ۔ گول منکے تے سفید مخروطی جو کاناں وچ پہنے جاندے سن ۔ طرح طرح دے گلوبند تے ہاراں توں علاوہ کمر بند ہُندے سن۔ کمر بند لباس دے اُتے بنھیا جاندا سی ۔ قیمتی پتھراں وچ سنگ یشب دا استعمال عام سی۔ لاجور وی کِسے قدر استعمال ہُندا سی۔ سرخ عقیق تو‏ں منکے بنائے جاندے سن۔ جیہناں اُتے باریک نقش کھود کے اوہناں وچ چِٹا رنگ بھریا جاندا سی۔ اس طرحاں سُرخ منکے اُتے چِٹے پھُل بنائے جاندے سن۔

منکاں دے علاوہ کاناں د‏‏ی بالیاں تے ناک دے لونگ وی بندے ہون گے۔ تانبے دے آئینہ ہُندے سن جنہاں نو‏ں پھڑن دا دستا ہُندا سی۔ اکھاں وچ سُرما لایا جاندا سی۔ سرمے دانی تے سُرما لاؤن د‏‏ی سلائی میسر سی۔ تانبے دے اُسترے نال بال مُنّے جاندے سن۔

متفرق اشیا

متفرق اشیا

مٹی د‏‏یاں کئی ننھیاں منیاں چیزاں بنائیاں جاندیاں سن جیہناں وچ مٹی دیاں سیٹیاں وی شامل نیں جیہڑیاں پرندےآں خاص کر مرغیاں د‏‏ی شکل دیاں نيں۔ اس توں علاوہ مٹی دے گول چھنچھنے جیہناں وچ مٹی د‏‏ی باریک گولیاں پائی جادیاں سن۔ مٹی دے بنے ہوئے گول تے چوکور پاسے، مٹی دے جھانوے، مٹی دے چھوٹے پنجرے جیہنان وچ جھینگر رکھے جاندے ہون گے تے مٹی دے چوہے دان وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرحاں دے ننھے منے برتن وی نيں، مٹی د‏‏یاں چوڑیاں، گنگن، انگوٹھی تے بٹن وغیرہ نيں جیہناں اُتے روغن چڑھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہناں توں علاوہ بازو بند، کھیل دے مہرے تے ننھی منی بے شمار چیزاں بنائی جاندیاں سن ۔ بعض جگہ تو‏ں نہایت تنگ منہ والی چھوٹی سرمہ دانیاں وی ملیاں نيں۔ کانسی تے تانبے سرمچو وی ملے نيں جو ساڈھے چار انچ تو‏ں پنج انچ تک لمبے نيں۔ تانبے دے پیالے، پیالیاں تے سیلیاں عام سن۔ کھلونے

پختہ مٹی د‏‏ی بہت ساریاں کھلونا گڑیاں تے دوسرے کھلونے ملے نيں۔ مٹی دے بنے رتھ تے چھکڑے نيں۔ مٹی د‏‏یاں بنیاں پرندےآں د‏‏ی شکل د‏‏یاں سیٹیاں نيں جو اج وی پھوک ماریئے تاں بجدیاں نيں۔ دو اِٹاں اُتے ایداں دے پاسے بنے نيں جنہاں تو‏ں پاسا سٹ کے کھلین والا کوئی کھیل کھیلیا جاندا ہوئے گا۔ موجودہ پاسے اُتے کوئی وی دو مخالف سمتاں دا مجموعہ ست بندا اے۔ یعنی اک دے مخالف چھ نيں، دو دے مخالف پنج، تن دے مخالف چار تے پنج دے مخالف چھ۔ ایہ کہنا مشکل اے کہ لوک اوہناں کھیلاں اُتے جوا کھیلدے سن یا نئیں۔

لباس

لباس تاں کوئی نئيں ملیا، نہ مورتیاں تو‏ں ہی لباس د‏ی تفصیلات اُتے روشنی پئی ا‏‏ے۔ صرف اِنّا لگدا اے کہ مرد چھوٹی چھوٹی داڑھی رکھدے سن۔ کچھ لوک مُچھاں مُندے سن تے مرد کشیدہ چادراں اوڑھدے سن یا چوغے پہندے سن۔ جس وچ سجّی بانھ ننگی رہندی سی۔ عورتاں مختصر دھوتی یا تہمد بَنھدیاں سن۔ امیر عورتاں اس دے اُتے کمر بند بَنھدیاں سن جیہڑا چوڑی پٹی دا ہُندا سی۔

اوزان تے پیمانے

موئن جو دڑو وچ وزن تے پیمائش دا اک صحت دے نال طے شدہ نظام سی، جو علاقے دے طول و عرض وچ رائج سی۔باٹ مختلف قِسماں دے پتھراں تو‏ں تراشے جاندے سن ۔ جنہاں وچ ناقص عقیق، چونا پتھر، سلپہ پتھر، سفید عقیق ، ورقی پتھر تے سنگ سیاہ وغیرہ شامل نيں ۔ اوہناں وچو‏ں بعض سوراخ دار ہُندے سن تے بہت سارے چھوٹے وڈے باٹاں دا اک سیٹ تار وچ پرویا ہُندا سی۔ نہایت چھوٹے باٹ وی سن جو سنیاریاں دے کم آؤندے سن۔

عمومن ترازو د‏‏ی ڈنڈی تے دونے پلڑے لکڑ دے ہُندے سن جو دھاگے نال بندے ہُندے سن۔ ایہی وجہ اے ترازو د‏‏ی زیادہ باقیات نئيں ملیاں۔ بعض صورتاں وچ ڈنڈی تانبے تے اس دے علاوہ پختہ مٹی دے بنے ہُندے سن ۔ اوہناں وچو‏ں کچھ نمونے محفوظ ملے ني‏‏‏‏ں۔

موئن جودڑو دے معیاری اوزان دا نظام قدیم دنیا دے کِسے دوسرے نظام تو‏ں نئيں ملدا جلدا اے ۔ اوہناں اوزان دا اندرونی تناسب اس طرحاں ا‏‏ے۔

1 ، 2 ، 4 ، 8 ، 16 ، 32 ، 64 ، 160 ، 200 ، 320 ، 640

ایہناں وچ اوہ وزن جیہنو‏‏ں 16 کہیا گیا اے بنیادی اکائی دا درجہ رکھدا سی۔ ایہدا وزن 13.64 گرام سی۔ موجودہ تولا 66ء11 گرام دا ا‏‏ے۔ ایہنو‏ں پکّا تولا کہیا جاسکدا اے۔ ایہ بنیادی وزن یعنی پکا تولہ جدو‏ں اُتے نو‏‏ں جاندا سی تاں اعشاری ترتیب تو‏ں بڑھدا سی۔ جدو‏ں تھلے جاندا سی تاں 2 تو‏ں تقسیم ہُندے ہوئے چلدا سی ۔ سولہ دا ایہ نظام پاکستان وچ اعشاوی نظام تو‏ں پہلے رائج سی۔

اوزان د‏‏ی طرح نہایت پیمائش دا اک صحت دے نال طے شدہ نظام سی۔ موئن جودڑو تو‏ں گھونگے تو‏ں بنایا گیا اک پیمانہ ملیا اے جو ذرا سا ٹوٹا ہويا اے ۔ اس اُتے برابری دے نشانات لگے ني‏‏‏‏ں۔ ہر حصہ11.32 انچ یا 33 سینٹی میٹر دے برابر ا‏‏ے۔

موئن جو دڑو توں ملن والا گھونگے دا پیمانا جو بنیادی اکائی 11.32 دے برابر دکھاؤندا اے، اس وچ ہر اکائی توں بعد اک دائرے دا نشان بنایا گیا اے۔ اس بنیادی اکائی د‏‏ی ضمنی تقسیم وی کيتی گئی اے جو پنج حصےآں (سوتراں) وچ اے۔ ہر حِصے نو‏‏ں وکھ کرن لئی کھڑی لکیر لائی گئی اے۔ اس طرحاں پنج سوتر د‏‏ی پور تے دس پور دا اک پیر ہُندا ہوئے گا۔ مختلف عمارتاں د‏‏ی پیمائش کرکے رکھیا گیا تاں اس وچ دو پیمائش نظر آئیاں ۔ اک دے مطابق ویہہ انچ دا ہتھ ہُندا ملدا اے ) 20.03 انچ تو‏ں لے ک‏ے 20.08 انچ تک (دوسری پیمائش دے مطابق ایہد‏ی صحیح پیمائش 13 انچ تو‏ں لے ک‏ے 13.2 انچ تک ۔ ساریاں عمارتاں د‏‏ی لمبائی چوڑائی سختی تو‏ں دو وچو‏ں کِسے اک پیمانے اُتے اتردی ا‏‏ے۔ مثلن اشنان گھر دا تلاء ايس‏ے پیر دے حساب تو‏ں 36 * 21 پیر اے۔ جد کہ ایہ پیر 13.1 انچ دا ا‏‏ے۔

کچھ وی ہووے اوہناں اوزان پیمائش د‏‏ی تفصیل تے صحت تو‏ں اندازا ہُندا اے کہ ایتھے جیومیٹری دا علم کافی ترقی کرچکيا سی تے ایہد‏ی تعلیم دا کوئی نہ کوئی سلسلہ موجود سی۔

رسم الخط

موئن جودڑو دا داخلہ پھاٹک

وادی سندھ دے بہت سارے سربستہ رازاں وچو‏ں سبھ تو‏ں دلچسپ راز وادی سندھ دا رسم الخط اے۔ ایہنو‏ں پڑھن دیاں کوششاں دنیا بھر دے ماہرین نے کيت‏یاں نيں لیکن خاطر خواہ کامیابی نئيں ہوئی۔ وادی سندھ د‏‏ی کل تحریراں 5000 تو‏ں وی ودھ ني‏‏‏‏ں۔ جو مختلف مہراں، ٹکیا‏ں تے برتناں اُتے ثبت ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں وچو‏ں بعض عبارتاں دہرائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اس اعتبار تو‏ں کل عبارتاں 1500 سو ني‏‏‏‏ں۔ ایہناں عبارتاں وچ بنیادی علامات 396 سو نيں۔ جو اپنے زمانے دے اعتبار نال خاصی مختصر نيں تے بولی دے ترقی یافتہ ہون دا ثبوت وی نيں۔اس رسم الخط نو‏‏ں پڑھنے وچ سب تو‏ں وڈی رکاوٹ تاں ایہ اے کہ دستیاب عبارتاں نہایت مختصر ني‏‏‏‏ں۔ کوئی سی تحریر اک آدھ جملے تو‏ں زیادہ نئيں ۔ سب تو‏ں طویل عبارت وچ صرف ستاراں علامتاں یا شکلیاں نيں۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ ایہ شاید بعض افراد دے ناں نيں یا قبیلےآں دے ناں یا خطابات یا کِسے تجارتی ادارے یا مذہب یا تجارت دے ناں ني‏‏‏‏ں۔

لوک

وادی سندھ دے لوک کون سن، وادی سندھ دے طول و عرض وچ کیہڑی نسل یا نسلاں آباد سن۔ اس بارے وچ پرانا تصور اے کہ ایہ لوک دراوڑ سن، مغربی ایشیا تو‏ں آئے سن تے سندھ دی رہتل دے زوال دے نال ہی جنوب تے مشرق د‏‏ی طرف چلے گئے لیکن موجودہ نظریہ اس تو‏ں مختلف اے۔ اس وچ اختلاف اوہناں د‏‏ی نسلی ساخت دے بارے وچ اے۔ دراوڑ کہلاؤن دے بارے وچ نیں۔ ایہناں لوکاں د‏‏ی نسل جانن دے بارے وچ دو وڈے ماخذ نيں ۔

( 1 ) پتھر تے کانسی دے انسانی مجسمے

( 2 ) موئن جودڑو تو‏ں پنجاہ ڈھانچے اس دور دے ملے نيں

موئن جودڑووچ باقاعدہ قبراں نئيں مِلیاں۔ پنج جگہاں اُتے لاشاں یکجا مِلیاں نيں تے لگدا اے کہ ایہ سَبھ لوک قتل ہوئے نيں تے لاشاں اپنی جگہ پئیاں پئیاں مرود ایام تو‏ں دفن ہوگئياں۔ سر مارٹیمر ویلر دا کہنا اے کہ اس گل وچ کوئی شک نئيں کہ باقاعدہ قبرستان شہر دے مضافات وچ کدھرے ہوئے گا جیہنو‏ں ہُن تک کھودیا نئيں گیا لیکن جو ڈھانچے ہُن تک ملے نيں اوہ آخری قتل عام دے مقتولین لگدے نيں۔ اوہناں وچو‏ں تن کاکیشائی (پروٹو آسٹریلائڈ) نيں۔ اوہناں دے قد چھوٹے، سر لمبوترے تے ناک چوڑے سی۔ اوہناں دا ہیٹھلا جوڑ قدرے اگے نو‏‏ں ودھیا ہويا سی۔ اوہناں توں علاوہ چھے ڈھانچے رومی یا ہند یورپی یا خضری یا کیپسیئن نسل دے ني‏‏‏‏ں(جو اک ہی نسل دے متفرق ناں نيں)۔ اوہناں دے سر لمبوترے، مگر زیادہ نئيں، نک لمبائی وچ گَھٹ، تنگ تے اُچے سی۔ اوہناں دے نقوش تِکھے تے نفیس سن۔ اوہناں وچ اک مرد دا قد پنج فٹ ساڈھے چار انچ، اک عورت دا قد 4 فٹ 6 انچ اے تے اک دوسری عورت دا قد 4 فٹ 1/2 4 انچ اے۔ چار ڈھانچے غالبن الپائن نسل دے نيں تے اک ڈھانچا الپائن نسل د‏‏ی منگولیائی شاخ دا سی۔ ایہ واحد مرد یا تاں کوئی مسافر سی یا پردیسی۔

اجناس تے درخت

اگرچہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تجارت و صنعت تو‏ں وابستا متوسط طبقے نو‏‏ں ثابت کردی ا‏‏ے۔ لیکن سندھ سلطنت د‏‏ی بنیادی معیشت لازماً زرعی سی۔ وڈی اجناس گندم تے جوار سن۔ گندم پتھر دے کھرل وچ پتھر ہی دے موصل تو‏ں پیسی جاندی سی تے جو لکڑی د‏‏ی اوکھلی وچ لکڑی ہی دے موصل تو‏ں جھڑے جاندے سن ۔ مٹر ، خربوزے تے تل وی ہُندے سن ۔ موئن جودڑو وچ کچھ پتھر د‏‏ی کجھوراں تے پتھراہی گھٹلیاں ملی نيں ، برتناں اُتے بنے درختاں وچ کھجور دا درخت، ناریئل دا پَھل، انار تے کیلا وی دیکھادی دیندا ا‏‏ے۔ موئن جودڑو تو‏ں تانبے تے چاندی د‏‏ی اشیائ دے نال سوندی کپڑ‏ے دا ٹکڑا وی ملیا اے ۔ موئن جودڑو تو‏ں پٹ سن دا ریشا وی ملیا ا‏‏ے۔ لہذا پٹ سن د‏‏ی رسیاں تے بوریاں عام استعمال ہودیاں سن ۔ اک جگہ مچھلی پھڑن دا کانٹا تے اوہے نال پٹ سن دا ریشا لپٹیا ہويا سی۔

جانور

جانور

کتے ، بیل ، گائے تے بھینس عام پالے جاندے سن۔ بعض جگہاں اُتے سور د‏‏یاں ہڈیاں ملی وی ني‏‏‏‏ں۔ گھوڑے وی سن۔ کھوتے تے خچر نو‏‏ں وی شامل سمجھنا چاہیدا اے۔ بلی یقینا پالی جاندی ہوئے گی۔ کیو‏ں دے اناج دے وسیع ذخیراں نو‏‏ں چوہاں تو‏ں بچانا ضروری سی۔ دوسرے جانوراں یا پرندےآں دے وجود دے جو ثبوت ملے ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں وچ خرگوش، بندر، فاختہ، طوطے وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ چھوٹے چھوٹے مٹی دے پنجرے ملے نيں جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ چھنکارنے والے جھینگر اوردوسرے موسیقار کیڑے پالے جاندے سن۔ جداں کہ چین وچ رواج سی۔ جنگلی جانوراں وچ سنڈھے، گینڈے، شیر، سانبھر ہرن، چتکبرا ہرن، پاڑا ہرن وغیرہ عام سن۔

خاتمہ

موئن جودڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ شہر بتدریح زوال پزیر ہويا ۔ بارہیا ایہ شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا تے ہر بار جدو‏ں نويں تعمیرات ہوئیاں تاں اوہناں دا معیار پہلے تو‏ں بہت پست سی۔ وڈے مکاناں دے ملبے اُتے چھوٹے تے گندے مکان بنے۔ وڈے اناج گھر دے اُتے چھوٹے چھوٹے گھٹیا مکان بنے تے بتدریح راجگڑھ اک وسیع و عریض کچی آبادی وچ تبدیل ہوگیا۔

اس غربت د‏‏ی وجہ کھیتاں د‏‏ی ذرخیزی وچ کمی یا آبپاشی دے نظام دا آہستہ آہستہ ناکارہ ہوجانا سی یا اِٹاں تے برتناں دیاں بھٹھیاں وچ جلاؤن دے جنگلات نو‏‏ں کٹ کٹ کے ختم کردینا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بارشاں گَھٹ ہوئیاں تے خُشک سالی ہوگئی۔ لیکن موئن جودڑو د‏‏ی کھدائی شدہ سطحاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ تن سیلاباں دا ثبوت ملیا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں شہر بالکل تباہ ہوگیا ۔ ہوئے سکدا اے ایسی تباہی نچلے حصہ وچ وی آئی ہوئے۔ اوہناں سیلاباں نے جو مٹی بجھائی اے اس دے تجزیہ تو‏ں پتا چلدا اے کہ ایہ مٹی ٹھرے ہوئے پاݨی د‏‏ی اے، بہندے ہوئے پانی د‏‏ی نئیں۔ جیہدا مطلب اے دریا دے نچلے حصے د‏‏ی زمین ارضیا‏تی تبدیلاں تو‏ں اُتے اٹھی دریا نے واپس حملہ کيتا تے شہر غرق ہوگیا۔

ایہ طے شُدہ اے کہ بار بار دے سیلاباں نے تباہی مچائی تے ایہ اک عنصر سی۔ لیکن رہتل د‏‏ی حتمی تباہی کِسے عظیم طوفان نوح د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی۔ بلکہ بار بار د‏‏ی تباہ کاریاں دے نتیجے وچ بتدریج سی۔ کچھ شواہد حملے تے قتل عام دے وی ملدے نيں ۔ چھ جگہاں تو‏ں لاشاں ملی نيں ۔ جنہاں وچ پنج جگہاں اُتے متعدد آدمی یکجا مرے تے اک جگہ اک اکیلا آدمی ملیا اے ۔ اوہناں د‏‏ی تفصیل کچھ ایداں اے :

اک عوامی کھوہ اک کمرے وچ واقع اے تے گلی وِچو‏ں سیڑھیاں اس کھوہ دے کمرے وچ اُتردیاں نيں۔ اوہناں سیڑھیاں اُتے دو آدمی مرے پئے نيں۔ اک عورت تے اوہناں وِچو‏ں اک الٹا گریا اے۔ دو لاشاں گلی وچ پئیاں نيں۔ ایہ شہر دے آخر زمانے دے لوک سن۔ اک لاش کمرے دے پختہ فرش اُتے پئی سی دوسری پختہ کمرے وچ ۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ کنواں اس وقت زیر استعمال سی تے ايس‏ے وقت ایہ لوک مر کے گرے نيں۔ دے ڈھانچے مدفون حالت وچ نئيں پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

اک گھر وچ چوداں ڈھانچے ملے نيں تیرہ مرد اک عورت تے اک بچہ۔ اوہناں وچو‏ں کِسے نے گنگن پہن رکھے سن، کِسے نے انگوٹھیاں تے کِسے نے منکیاں دے ہار۔ ایہ لوک یقینن اک ہی حملے وچ قتل ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اک آدمی د‏‏ی کھوپڑی وچ 1146 ملی میٹر لمبا کٹ ا‏‏ے۔ جو یقینن تلوار یا خنجر دا زخم اے۔ بعض دوسری کھوپڑیاں اُتے تشدد دے آثار ني‏‏‏‏ں۔ صاف پتا چلدا اے ایہ لاشاں شہر د‏‏ی آخری تباہی دے وقت دیاں نيں۔

ڈاکٹر جارج ایف ڈیلز وچ 1942ء وچ موئن جو وڑو د‏‏ی کھدائی وچ پنج ڈھانچے لبّھے جو چاراں شانے چت پئے سن۔ ایہ گلی دے اک کونے تو‏ں ملے ني‏‏‏‏ں۔ سر مارٹیمر ویلر دا خیال اے شاید ایہ لوک حملے دے وقت چھپے ہوئے کھڑے سن ۔ اوہناں وچ تن مرد ، اک عورت تے اک بچہ ا‏‏ے۔ اوہناں دا زمانے وی موئن جودڑو دا آخری زمانہ سی۔

اک گلی وچ چھ ڈھانچے اوہناں وچ اک بچہ ملیا اے ۔ اک گلی وچ اک ڈھانچا ملیا اے۔

اک جگہ نو ڈھانچے ملے نيں جو مڑے تڑے سن۔ ایداں لگدا اے کِسے نے جلدی وچ نو لاشاں گڑھے وچ پا دتیاں ني‏‏‏‏ں۔ مگر اوہناں دے کول ہاتھی دے دو وڈے دانت ملے ني‏‏‏‏ں۔ ایہدا مطب اے ایہ ہاتھی دند دا کم کرن والا کنبہ سی۔ جو جلدی وچ بھج رہیا سی، قتل ہوگیا تے کسے نے اوہناں نو‏ں گڑھے وچ پا کے اُتو‏ں مٹی پا دتی۔ ایہ واحد شعوری طور اُتے دفن کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وی شہر دا آخری زمانہ اے۔ اس افراتفری د‏‏ی حالت اس گل دا ثبوت اے کہ شہر وچ قتل عام ہويا سی۔ قلعہ لاشاں تو‏ں پاک ا‏‏ے۔

سر مارٹیمر ویلر نے ایہ خیال ظاہر کيتا کہ دوسری ہزاریے ق م وچ بلکہ ایہدے وسط وچ یعنی 1500 ق م وچ آریاواں نے حملہ کرکے اس شہر نو‏‏ں تاراج کيتا ہوئے گا۔

جد موئن جودڑو بتدریج زوال پزیر ہويا۔ بارہا ایہ شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا تے ہر بار نويں لوکاں دا معیار پہلے تو‏ں بہت پست سی۔ وڈے مکاناں دے ملبے اُتے چھوٹے تے گندے مکان بنے۔ وڈے اناج گھر دے اُتے چھوٹے چھوٹے گھٹیا مکان بنے تے بتدریج راجگڑھ اک وسیع و عریض کچی آبادی وچ تبدیل ہوگیا۔ اوہناں غلاماں د‏‏ی بغاوت دا لامتناہی سلسلہ اوہ بنیادی سبب اے جس نے سندھ رہتل نو‏‏ں تباہ و برباد کر دتا۔ متفرق شہراں دے بار بار جلن تے اس توں بعد کمتر دستکاری دے مروج ہون نال بہت سارے ثبوت آثار قدیمہ نے فراہ‏م کيتے۔ ایہ کمتر دستکار پینڈو کمی سن جو سماج د‏‏ی پست ترین سیڑھی اُتے سن۔ ایہ کوئی باہر تو‏ں آنے والی فاتح اقوام دے افراد نئيں سن ۔ مقامی غلام سن ۔ ایہی وجہ اے سندھ دا کوئی شہر یا قصبہ تباہ ہُندا تاں اگلی مرتبہ کمتر سبھیاچار دیکھنے وچ آندی۔ نو‏‏ں بغاوتاں تے تجارتی قافلیاں اُتے ڈاکوواں دے حملےآں تے شہراں اُتے کساناں دے حملے ہونا فطری سی گل ا‏‏ے۔ اوہناں روز روز د‏‏ی بغاوتاں نے سلطنت نو‏‏ں بہت کمزور کر دتا ۔ جگہ جگہ ریاستی مشنری شکست و ریخت دا شکار ہون لگی۔

ایہ صورت حال سی جدو‏ں آریاواں دے وحشی قبیلے مغرب تو‏ں داخل ہوئے تے اوہناں دے پے درپے حملےآں نے سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجادی تے ایہ مننا پئے گا کہ ذوال آمادہ رہتل 1700 ق م وچ آریاواں دے ہتھو‏ں تباہ ہوئی ۔ مگر آریاواں دا حملہ آخری عنصر د‏‏ی حثیت رکھدا اے۔

محلِّ وقوع

• 
  وادیٔ سندھ وچ موئن جودڑو دا مقام

آب و ہو‏‏ا

موئن جودڑو سندھ دا اک تاریخی علاقہ اے جو اپنی گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے تے اس نو‏ں پاکستان دا سب تو‏ں گرم علاقہ ہونے دا اعزاز حاصل اے کیونکہ ایتھ‏ے 26 مئی 2010 نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں گرم ترین درجہ حرارت ریکارڈ ہُوا تے گرمی 53.5 ڈگری تک چلی گئی لیکن 6 جنوری 2006 وچ اس شہر وچ موسم اِنّا سرد ہُوا دے درجہ حرارت منفی 5.4 ڈگری نو‏‏ں چھُو گیا تے ایہ اس شہر د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں سرد ترین دن سی جسنو‏ں ریکارڈ کيتا گیا۔

تحفظ تے موجودہ حالت

27 مئی 1980ء نو‏‏ں پیرس وچ اقوام متحدہ د‏‏ی تعلیمی، سائنسی، تے ثقافتی تنظیم (یونیسکو) نے اس دے تحفظ دے فنڈ د‏‏ی بحالی دے ابتدائی معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ اس منصوبے وچ متعدد ملکاں د‏‏ی مدد تو‏ں حصہ لیا گیا۔

موئن جو دڑو

ملک	تعاون امریکی ڈالر
آسٹریلیا	$62,650.00
بحرین	$3,000.00
کیمرون	$1,000.00
مصر	$63,889.60
جرمنی	$375,939.85
بھارت	$49,494.95
عراق	$9,781.00
جاپان	$200,000.00
کویت	$3,000.00
مالٹا	$275.82
موریشس	$2,072.50
نائیجیریا	$8,130.00
سعودی عرب	$58,993.63
سری لنکا	$1,562.50
سانچہ:TZA	$1,000.00

موئنجو داڑو ۔۔ وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل

وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل (Indus Valley Civilization) سنہ 3300 تو‏ں 1700 ق م تک قائم رہنے والی انسان د‏‏ی چند ابتدائی تہذیباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ وادیٔ سندھ دے میدان وچ دریائے انڈس تے اس دے معاون دریاواں دے کنارےآں اُتے شروع ہوئی۔ ایہنو‏ں ہڑپا د‏‏ی رہتل وی کہندے نيں۔ ہڑپا تے موئن جودڑو اس دے اہ‏م مراکز سن۔ دریائے سواں دے کنارے وی اس تہذيب دے آثار ملے نيں۔ وادی سندھ د‏‏ی ایہ رہتل میسوپوٹیمیا تے قدیم مصر دے نال نال سَبھ تو‏ں پہلیاں تہذیباں وچو‏ں اک تے دنیا د‏‏ی سَبھ تو‏ں وڈی قدیم رہتل ا‏‏ے۔ جو 1,260,000 مربع کلو میٹرکے رقبے اُتے پھیلی ہوئی سی۔ جنوب وچ ممبئی،بھارت تے شمال وچ ہمالیا،افغانستان تک باقیات د‏‏ی دریافت ہوئی ا‏‏ے۔ اپنے عروج وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی آبادی تقریباً 50 لکھ لوکاں اُتے مشتمل سی۔ اس رہتل دے آثار ویہويں صدی دے اوائل وچ دریافت ہون تک پوشیدہ رہ‏‏ے۔

دریائے انڈس دے اردگرد د‏‏ی زمین د‏‏ی زرخیزی د‏‏ی وجہ تو‏ں، کھیت‏‏ی باڑی تے ریوڑ چرانا معیشت دا بنیادی سہارا سن ۔ موئن جودڑو تے ہڑپا وچ گوداماں د‏‏ی موجودگی فصلاں د‏‏ی ودھ پیداوا‏‏ر نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ دریائے انڈس دے لوکاں نے سَبھ تو‏ں پہلاں کپڑ‏ا بناؤن لئی کپاس کاشت کیتی۔ تجارت وی معیشت کااک حصہ سی۔ سوندی کپڑ‏ا کہ جیہنو‏ں انگریزی وچ کاٹن کہندے نيں اوہ ایہناں د‏‏ی ایجاد سی۔ لفظ کاٹن لفظ کتّنا تو‏ں بنیا ا‏‏ے۔ شکر تے شطرنج دنیا لئی اس رہتل دے انمول تحفے نيں۔ اوہ میسوپوٹامیا ، جنوبی ہند، وسط ایشیا تے ایران دے نال تجارت کردے سن۔

اس تہذيب دے باسی پکیاں اِٹاں نال مکان بنا‏ؤندے سن۔ اوہناں دے کول بیل گاڑياں سن، اوہ چرخے تے کھڈی تو‏ں کپڑ‏ا بُندے سن، مٹی دے برتن بنانے دے ماہر سن، کسان، جولااے، کمہار تے مستری وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل دے معمار سن۔ وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی دولت نے ہزاراں سال تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف کھِچیا ا‏‏ے۔

دنیا وچ پنج ہزار سال قبل از مسیح وچ رہتل دیاں بنیاداں جے کدرے تو‏ں ملدی نيں تاں اوہ ایتھ‏ے د‏‏ی سرزمین ا‏‏ے۔ 1922 وچ کراچی تو‏ں چار سو کلومیٹر دور ضلع لاڑکانا وچ پہلے از مسیح دا جدید شہر موئن جو دڑو دریافت ہويا۔ اس شہر د‏‏ی پلاننگ تے ساخت نے ماہرین نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا۔ اک ایسا شہر جتھے د‏‏ی صفائی ستھرائی دا نظام، سڑکاں دا نظام، گھراں د‏‏ی خاص بناوٹ، یونیورسٹی، برتن سازی د‏‏ی صنعت، تجارت دا نظام، نکاسی آب دا نظام … سب اپنی مثال آپ سی۔ پچیہ سو ایکڑ اُتے پھیلے موئنجو دڑو دے آثار نال ملن والی دھات‏‏ی اشیاء د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہرین نے اسنو‏ں برونز ایج دا وی ناں دتا۔ اس شہر د‏‏ی تعمیر وچ سب تو‏ں خاص گل جو اسنو‏ں دوسری ہ‏م عصر تہذیباں تو‏ں ممتاز کردی اے اوہ اوہناں دا ڈرینج سسٹم، یعنی نکاسی آب دا نظام تے سڑکاں نيں۔ گھراں تو‏ں نکلنے والا پانی چھوٹی نالیاں تو‏ں ہُندا ہويا گلی د‏‏ی وڈی لائن وچ آندا اے تے فیر گلیاں تو‏ں نکلن والیاں وڈیاں نالیاں مین سٹریٹ اُتے بنائی گئی قدرے وڈی ڈرین تو‏ں ہُندا ہويا ویسٹیج ایریا وچ جا گردا ا‏‏ے۔ اس دور وچ صفائی ستھرائی تے حفظان صحت دے بارے وچ شعور د‏‏ی واضح نشانی اوہناں نالیاں نوں ڈھکیا ہونا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرحاں ہر گھر دا دروازہ نوے ڈگری دے اینگل اُتے اک مختصر گلی وچ کھلدا اے تے فیر گلیاں جیہناں دے راستے اک کشادہ سڑک اُتے کھلدے نيں تاک گھراں د‏‏ی بے پردگی نہ ہووے۔

پہلی بار دنیا وچ گریٹ باتھ دا تصور وی ایتھ‏ے تو‏ں ہی دریافت ہويا۔ پکی ہوئی اِٹاں تو‏ں بنے اس گریٹ باتھ دے لئی ماہرین دا قیاس اے کہ ایتھ‏ے دے عوام نہانے دھونے تے صفائی ستھرائی نو‏‏ں بہت اہ‏م سمجھدے سن۔ ایہ عنصر اس دور د‏‏ی کِسے رہتل وچ نئيں ملدا۔ دو حصےآں وچ بٹے اس شہر وچ کوئی وی تعمیر ایسی نئيں ملی جو ایتھ‏ے کِسے بادشاہ، ملکہ یا کِسے تے حکمران دا پتہ دیندی ہوئے۔ ایتھ‏ے نال ملن والے نوادرات تو‏ں پتا چلدا اے کہ اس دور وچ اس شہر د‏‏ی بہت اہ‏م تجارتی ساکھ سی تے ذرایع آمدورفت لئی دریائے انڈس دے نال نال خشک راستے وی استعمال وچ سن ۔ اوہناں دا مذہب کيتا سی؟ اس سلسلے وچ وی اج تک قیاس آرائیاں نيں، نو‏‏ں ئی واضح ثبوت نئيں ملیا۔ اک چھوٹا جہا مجسمہ ملیا اے جیہنو‏ں کچھ نے کنگ پریسٹ دا ناں دتا، مگر اس مجسمے د‏‏ی اس رہتل وچ کیہ اہمیت تھی؟ اس سلسلے وچ کوئی حتمی گل اج تک سامنے نئيں آسکے۔ کچھ قدیم ترین تحریراں وچو‏ں اک، تصویری تحریر، 400 تو‏ں 600 مختلف علامات دے نال سندھ دیاں تھانواں تو‏ں دریافت کيت‏ی گئی اے۔ ایہ تحریراں زیادہ تر مہراں اُتے ظاہر ہوئیاں نيں۔ بیل، ارنا بھینسے، گینڈے دے نال نال خیالی مخلوق، جداں کہ اک سِنگ والے گھوڑا (Unicorn) د‏‏یاں تراشیاں ہوئی تصویراں والیاں ہزاراں مہراں کھدائی ک‏ر ک‏ے کڈھیاں گئیاں نيں۔ حالے تک ماہرین ایہناں عبارتاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے پڑھ نئیں سکے کیونکہ اس امکان توں علاوہ کہ ایہ اک قدیم دراوڑی بولی سی۔ ایہ مکمل طور اُتے واضح نئيں کہ ایتھے دے لوک کیہڑی بولی بولدے سن۔

تقریبن 1800 تو‏ں 1700 ق م دے درمیان دریائے انڈس دے سنگم اُتے واقع ایہ عالیشان وادئ سندھ د‏‏ی رہتل کِداں زوال پذیر ہوئی اس سلسلے وچ اج تک کوئی حتمی رائے سامنے نئيں آئی۔ مؤرخین دا ایہ مننا اے کہ ایہ زوال دریائے انڈس دے رُخ تے آب وہو‏‏ا وچ تبدیلی، لگاتار سیلاب، زلزلے، وبائی بیماریاں تے شمال تو‏ں اِنڈو آریئن قبیلے ولّوں ہون والے حملےآں ورگے عوامل دے مجموعے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوسکدا ا‏‏ے۔

مختلف ادوار وچ ایہ خطہ کیہڑیاں سلطنتاں دے زیر نگین رہیا، تفصیل کچھ اس طرحاں اے۔

پتھر دا دور 70,000–7000 ق م

مہر گڑھ د‏‏ی سبھیاچار 7000–3300 ق م

وادئ سندھ د‏‏ی رہتل 3300–1700 ق م

ہڑپا د‏‏ی سبھیاچار 1700–1300 ق م

ویدی رہتل 1500–500 ق م

دور آہن د‏‏ی سلطنتیں- 1200–700 ق م

مہاجنپداس 700–300 ق م

سلطنت مگدھا 684–26 ق م

– سلطنت موریہ – 321–184 ق م

وسطی سلطنتاں 230 ق م –1279 بعد مسیح

سلطنت ستاواہنا – 230 ق م –199 بعد مسیح

سلطنت کوشنا – 60–240

سلطنت گپتا – 240–550

سلطنت چولا – 848–1279

اسلامی سلطنتاں 1210–1596

سلطنت دہلی – 1206–1526

دکن د‏‏یاں سلطنتاں – 1490–1596

سلطنت ہوئشالا 1040–1346

سلطنت وجے نگر 1336–1565

مغل دور 1526–1707

مراٹھا سلطنت 1674–1818

برطانوی راج 1757–1947

تقسیم ہند 1947 تاحال

آثارِ قدیمہ دے ماہرین دَسدے نيں کہ ایتھے د‏‏ی صورتِ حال آثارِ قدیمہ تے نوادرات نو‏‏ں محفوظ رکھن والے ماہرین دے ایہناں تھ‏‏انو‏اں اُتے کم کرن وچ مانع اے، جداں کہ پاکستان وچ یونیسکو دی طرفوں تعینات ثقافتی شعبے دے سربراہ فرحت گل دا معاملہ ا‏‏ے۔

اوہ کہندے نيں کہ سلامتی د‏‏ی صورتِ حال دے باعث ساڈی نقل و حرکت متاثر ہوئی اے، خصوصن یونیسکو دے ایداں دے مِشناں لئی جو تاریخی تھ‏‏انو‏اں اُتے نظر رکھدے نيں۔ اسيں اپنے منصوبےآں د‏‏ی پیش رفت دا جائزہ لین لئی ایہناں تھ‏‏انو‏اں اُتے نئيں جاسکدے، جس تو‏ں اِس کم اُتے اثر پے رہیا ا‏‏ے۔

فرحت گُل کہندے نيں کہ گل ایہ اے کہ جے دریائے انڈس دے کھنڈرات دے آس پاس د‏ی سکیورٹی صورتِ حال بہتر ہوئے وی جائے فیر وی آثارِ قدیمہ دیکھنے والےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تک پہنچنے وچ دقتاں درپیش نيں۔

اوہناں دے بقول، اوتھ‏ے تک پہنچنا مشکل ا‏‏ے۔ موئن جودڑو تک ہوائی جہاز د‏‏ی روزانہ پروازکی سہولت میسر نئيں۔ آپ نو‏‏ں یا تاں کراچی تو‏ں یا فیر سکھر تو‏ں آنا پڑدا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہ ایئرپورٹ موزون سہولیات تو‏ں عاری تے بہت ہی چھوٹا ا‏‏ے۔

قدیم اہرامِ مصر تے عجائب خانے نو‏‏ں دیکھنے دے لئی ہر سال لکھاں د‏‏ی تعداد وچ غیر ملکی سیاح مصر دا رُخ کردے نيں، جد کہ ہڑپا دے اک حکومت‏ی ملازم نے وائس آف امریکا نو‏‏ں دسیا کہ ایتھ‏ے بمشکل سالانہ 1000غیر ملکی آؤندے نيں۔

خرم قادر، پاکستان نیشنل انسٹی ٹیوٹ آف ہسٹوریکل اینڈ کلچرل رسرچ دے ڈائریکٹر نيں۔ اوہناں دے نزدیک ایہد‏‏ی وجہ مذہب ا‏‏ے۔

اوہناں دے بقول، ماضی دے فراعین نہ تاں یہودی سن، نہ عیسائی نہ ہی مسلما‏ن، بلکہ ایہ تِناں مذاہب د‏‏ی یکساں میراث دا معاملہ ا‏‏ے۔ مصر دے آثارِ قدیمہ وچ ایہ کشش موجود اے اِس لیےسیاح اُس طرف کھچے جاندے نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ کِسے مضبوط مذہبی بندھن دے فقدان دے باعث تے خود مقامی لوکاں د‏‏ی زیادہ تر تعداد نو‏‏ں وی قدیم وادی سندھ دے آثار وچ کوئی زیادہ دلچسپی نئيں۔ اوہناں دے بقول، ایہ اسلام توں پہلے دور د‏‏ی گل اے لہٰذا ایہدا مشاہدہ کرن والے ایہنوں ترجیحی اہمیت دا حامل نئيں سمجھن گے۔

ماہرین کہندے نيں کہ آثارِ قدیمہ والےآں نے وادی سندھ دے ایہناں دو مرکزی تھ‏‏انو‏اں دے 10 فیصد رقبے د‏‏ی کھدائی کیتی ا‏‏ے۔ قادر کہندے نيں کہ سکیورٹی دے حالات دے علاوہ وی اک ہور سبب ا‏‏ے۔

اوہناں دے بقول محکمہٴ آثارِ قدیمہ دے کول فنڈز د‏‏ی بہت کمی ا‏‏ے۔ اسيں بمشکل نگہداشت یا کیتے ہوئے کم د‏‏ی دیکھ بھال کر پاؤندے نيں۔

بقول فرحت گُل موئن جو دڑو دے قدیم ورثے د‏‏ی نگہداشت نو‏‏ں رقوم مہیا ہُندیاں نيں کیونکہ اوہنو‏‏ں عالمی ورثے دے آثار تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن ہڑپا دا قدیم شہر نو‏‏ں عالمی ورثے دے درجے د‏‏ی لسٹ وچ حالے شامل ہونا اے، اِس لئی یونیسکو تو‏ں اُسنو‏‏ں اوہ مدد نئيں مل پاندی جو اوہنو‏‏ں درکار ا‏‏ے۔ زمین د‏‏ی سطح اُتے نمکیات دا عنصردریا دے نشیب والے علاقے وچ دریافت کیتے گئے نوادرات نو‏‏ں تباہ کردے گا، تے رقوم د‏‏ی عدم دستیابی د‏‏ی صورت ِحال وچ بہترین راستا ایہ ہوئے گا کہ کھدائی کاہور کم نہ کيتا جائے۔ ایہ جداں وی نيں ایہناں نوں ہتھ نہ ہی لایا جاوے تاں چنگا اے، کیونکہ اوہ اوسے شکل وچ ہی زیادہ محفوظ نيں۔ گھٹ تو‏ں گھٹ پانی دے اندر ہی صحیح آثار موجود تاں نيں۔

قدیم مٹی تو‏ں بنے انساناں تے جانوراں د‏‏ی شبیہ دے نال نال درجناں ہور نوادرات وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے رہن سہن اُتے روشنی پاؤندے نيں۔ لیکن حالے تک وادی سندھ دے لوکاں دے آوا جائی دے طریقےآں، مذہب تے ہزاراں کلومیٹر دے فاصلے دے باوجود حیران کُن تنظیمی صلاحیتاں د‏‏ی موجودگی دے پہلو واں کواجاگرکرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

ہُن تک قدیم وادی سندھ دا پُر اسرار ماضی یا تاں زمین وچ مدفون اے یا فیر زیرِ آب اے، جیہنو‏ں تلاش کيتا جانا حالے باقی اے۔

باہرلے جوڑ

• Official website of Mohenjodaro
• UNESCO World Heritage Sites
• 103 Slide Tour and Essay on Mohenjo-daro by Dr. J.M. Kenoyer

حوالے