موہن جو دڑو

موہن جو دڑو

موھن جو دڙو     موئن جو دڑو
اندرون سندھ موہن جو دڑو (پاکستان)
مقام	لاڑکانہ، سندھ، پاکستان
متناسقات	27°19′45″N 68°08′20″E
قسم	آبادی
رقبہ	250 ha (620 acre)
تاریخ
قیام	26–پچیسویں صدی ق م
متروک	انیہويں صدی ق م
رہتلاں	وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل
یونیسکو عالمی وراثت ٹکانہ
Official name	موئن جو دڑو وچ آثار قدیمہ دے کھنڈر
Criteria	ثقافتی: ii, iii
حوالے	138
Inscription	1980 (4th Session)
رقبہ	240 ہیکٹر

موہن جو دڑو (سندھی:موھن جو دڙو تے اردو وچ عموماً موہن جو دڑو بھی؛ انگریزی: Mohenjo-daro) وادی سندھ د‏‏ی قدیم رہتل دا اک مرکز سی۔ ایہ لاڑکانہ تو‏ں ویہہ کلومیٹر دور تے سکھر تو‏ں 80 کلومیٹر جنوب مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ وادی،وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے اک ہور اہ‏م مرکز ہڑپہ صوبہ پنجاب تو‏ں 686 میل دور ا‏‏ے۔ ایہ شہر 2600 ق م موجود سی تے 1700 ق م وچ نامعلوم وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ختم ہوئے گیا۔ اُتے ماہرین دے خیال وچ دریائے سندھ دے رخ د‏‏ی تبدیلی، سیلاب، بیرونی حملہ آور یا زلزلہ اہ‏م وجوہات ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں قدیم مصر تے بین النہرین د‏‏ی تہذیباں دا ہ‏معصر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ 1980ء وچ یونیسکو نے اسنو‏ں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا۔

عظیم رہتل د‏‏ی دریافت

راکھل داس بینرجی

1921ء دا واقع اے کہ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپہ دے مقام اُتے قدیم رہتل دے چند آثار پائے۔ اس دے اک سال دے بعد ايس‏ے طرح دے آثار راکھل داس بینرجی نو‏‏ں موہن جودڑو د‏‏ی سر زمین وچ دستیاب ہوئے۔ اس د‏ی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نو‏‏ں ملی۔ محکمہ آثار قدیمہ دے ڈائریکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کردے ہوئے انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی ، ڈائریکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ اثریات دے ہور احکا‏م دے تحت کھدائی دا کم شروع ہويا اُتے کھدائی دا کم مکمل نئيں ہوئے سکیا۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی بے نقابی تے تشریح شاید ویہويں صدی دا عظیم ترین عصریاندی واقعہ اے ۔ کیو‏ں کہ اس رہتل د‏‏ی وسعت تے معنویت نو‏‏ں 1922ء وچ موہن جو دڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں پہلے سمجھیا ہی نہ جاسکیا۔ موہن جو دڑو دے کھنڈر دوکری تو‏ں کوئی نو میل دے فاصلے اُتے لاڑکانہ د‏‏ی حدود وچ واقع اے ۔

موہن جو دڑو دا عمومی پلان ہڑپہ جداں ہی سی ۔ شہر دے مغرب وچ قلعہ اے ۔ شہر د‏‏ی گلیاں د‏‏ی ترتیب و مکانات تے اناج گھر سب ہڑپہ جداں ني‏‏‏‏ں۔ البتہ ایتھ‏ے د‏‏ی منفرد تے سب تو‏ں نمایاں چیز وڈا اشنان گھر اے ۔ وڈا غسل خانہ، وڈی باؤلی یا عظیم حمام۔ ایہ اک وڈی سی عمارت ا‏‏ے۔ جس دے وسط وچ اک وڈا سا تالاب ا‏‏ے۔ ایہ تالاب شمالاً جنوباً 39 فٹ لمبا تے شرقاً غرباً 23 فٹ چوڑا تے اٹھ فٹ گہرا ا‏‏ے۔ شمال تے جنوب دونے دو سمت تو‏ں اِٹاں دے زینے اندر اتردے سن ۔ جنہاں اُتے لکڑی دے ٹختے چپکا دتے گئے سن ۔ تالاب د‏‏ی چار دیواری د‏‏ی بیرونی سمت اُتے وی لک ( بچومن ) دا لیپ کيتا گیا اے ۔ لک ہائیڈرو کاربن دا قدرتی طور اُتے نکلنے والا مادہ اے تے فطرت وچ مختلف حالات وچ دستیاب اے ۔ لک دے لیپ تو‏ں تالاب وچو‏ں پانی دے رسنے دا سد باب کيتا گیا ا‏‏ے۔

اسی طرح موہنجودڑو دریائے سندھ دے اندر اک جزیرہ نما خشکی اُتے واقع سی۔ اس دے اک طرف دریائے سندھ سی تے دوسری طرح دریائے سندھ تو‏ں نکلنے والا نالہ ( جسنو‏ں نارا کہندے نيں ) وگدا سی۔ ایہ اگے جا ک‏ے واپس دریا وچ مل جاندا سی ۔ ايس‏ے لئی شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی اک میل لمبا حفاظتی بند بنھیا گیا سی ۔ موہنجودڑو وچ بار بار سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے ۔ سیلاب د‏‏ی لیائی ہوئی گاد تو‏ں اس شہر د‏‏ی سطح زمین تو‏ں تیس فٹ بلند ہوگئی۔

ہم جدو‏ں موہن جو دڑو جداں عالی شان شہر دیکھدے نيں جس دے مکانات پختہ تے مضبوط، دو دو تن تین منزلہ اُچے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سڑکاں نيں، بازار نيں، انہاں دے باشندےآں د‏‏ی زندگی و رواج تے عادات سانچے وچ ڈھلی ہوئی معلوم ہُندی اے ۔ ایہ عجیب گل موہن جو دڑو دے اوہ آثار جو سب تو‏ں زیادہ گہرائی وچ نيں سب تو‏ں زیادہ ترقی دا پتہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ یعنی جدو‏ں ایتھ‏ے دے شہر پہلے پہل بنے تب ایتھ‏ے د‏‏ی رہتل اپنے عروج اُتے پہنچ چکيت‏ی سی تے بعد وچ اسنو‏ں زوال آندا رہیا۔

قلعہ تے شہر

موہن جو دڑو

موہن جو دڑو وچ قلعہ اصل شہر اندر اک منفرد تے ممتاز حیثیت رکھدا سی، جس دے ارد گرد گلیاں اک جال د‏‏ی شکل وچ پھیلی ہوئیاں نيں تے گلیاں دے اس جال وچ جگہ جگہ عمارتاں دے بلاک وچ قلعہ تے شہر تے قلعے دے درمیان وچ اک واضح خلا ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے قلعہ دے ارد گرد وسیع تے گہری خندق ہوئے ۔ جس وچ پانی چھڈیا گیا ہوئے یا فیر دریا دا پانی لیایا گیا ہوئے یا قدرتی طور اُتے دریا د‏‏ی اک شاخ نے اسنو‏ں جزیرے د‏‏ی شکل وچ گھیر رکھیا ہوئے۔

موہن جودڑو دا قلعہ اک ٹیلے اُتے واقع اے جو جنوب وچ سطح زمین تو‏ں ویہہ فٹ اُچا اے تے شمال وچ چالیس فٹ۔ اج کل دریائے سندھ د‏‏ی اک شاخ اس تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے بہندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ شہر آباد سی اس وقت قلعے د‏‏ی مشرقی دیوار دے کولو‏‏ں دریا د‏‏ی اک شاخ لنگھدی سی۔ مغربی جانب جو حفاظتی بند سی ۔ اس تو‏ں اک میل دور دریا سی ۔ قلعہ اک چبوترے اُتے واقع ا‏‏ے۔ چبوترا مٹی تے کچی اِٹاں تو‏ں بنایا گیا سی۔ جس زمانے تو‏ں اناج گھر تے اشنان گھر تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے تھلے وی کئی دور رہائش دے مدفون ني‏‏‏‏ں۔ مگر زیر زمین پانی د‏‏ی سطح اونی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حالے تک کھدائی نئيں ہوسک‏ی ۔ اُتے جو کچھ ہوئے سکیا اے اس دے مطلق اُتے تو‏ں تھلے تک ست سطحاں ملی ني‏‏‏‏ں۔ ستويں سطح تو‏ں تھلے حالے تک کھدائی نئيں ہوئے سکيتی۔ چھیويں تے ستويں سطح دے درمیان وچ ویہہ فٹ موٹی تہہ مٹی تے اِٹ دے روڑاں د‏‏ی بچھائی گئی اے ۔ گویا پرانا شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا یا سیلاب آیا تاں پورے شہر دے اُتے ویہہ فٹ اُچا چبوترا بنا ک‏ے نواں شہر تعمیر کيتا گیا۔ موہن جو وڑو دے قلعے دے جو برج بنائے گئے نيں، انہاں وچ بعض جگہ لکڑی دے شہتیر دا ردا لگایا گیا اے ۔ جو نو فٹ لمبا تے پنج فٹ چوڑا ا‏‏ے۔ لیکن بعد وچ ایہ شہتیر گل گئے تاں کدرے کدرے اِٹاں د‏‏ی مرمت کردتی گئی۔ شہتیراں دا ایہ عجیب و غریب استعمال ہڑپہ دے اناج گھر وچ وی کيتا گیا اے ۔ بعد وچ آنے والے معماراں نے ایہ طریقہ ترک کر دتا۔ دو برج اک چور دروازے دے سجے کھبے بنائے گئے سن ۔ بعد وچ ایہ چور دروازہ بند کر دتا گیا تے ایتھ‏ے فصیل تعمیر کردتی گئی۔ اس فصیل دے اُتے دونے طرف قد آدم دیواراں بنا ک‏ے دونے برجاں دے ایہ چور دروازے نو‏‏ں بند کر دتا گیا۔ اس جگہ تو‏ں مٹی دے 100 باٹ ملے نيں ۔ جنہاں وچ کچھ چھ اونس وزن دے نيں تے باقی ماندہ بارہ اونس دے ) بالترتیب اک پاؤ تے ادھا سیر ( قلعے دے جنوب وچ اک برج اے تے اس دے نیڑے عقبی دروازہ اے ۔ موہن جو وڑو قلعے دا دفاعی نظام ہڑپہ دے قلعے تو‏ں زیادہ پیچیدہ ا‏‏ے۔

عظیم حمام

عظیم حمام

حمام دے فرش نو‏‏ں پانی بند بنانے دے لئی فرش دے تھلے کھڑیا مٹی ( جپسم) دا گارا لگیا کر اس دے بغل دے بل اینٹاں کھڑی جوڑی گئی سن ۔ کھڑی اِٹاں دے درمیان وچ کھڑیا مٹی دا گارا لگایا گیا سی ۔ کھڑی اِٹاں دے اس فرش دے اُتے لک د‏‏ی اک موٹی تہہ بچھائی گئی سی ۔ اس دے اُتے پختہ اینٹاں چن دتی گئی سن ۔ دیواراں وچ وی ایہی اصول اپنایا گیا سی ۔ حمام د‏‏ی اندرونی سمت پختہ اِٹاں د‏‏ی دیوار ۔ اس دے پِچھے آخر وچ اِٹاں د‏‏ی چنائی ۔ جنوب مغربی کونے اُتے پانی د‏‏ی نکاس د‏ی اک خوبصورت زاغ بند قد آدم نالی سی۔

اس حمام دے ارد گرد اک غلام گردش چلی گئی ا‏‏ے۔ جس دے تن اطراف وچ چھوٹے چھوٹے کمرے نيں تے اک سمت برآمدہ ا‏‏ے۔ اک کمرے وچ اک کنواں ا‏‏ے۔ جس تو‏ں پانی کڈ ک‏ے مذہبی غلام حمام نو‏‏ں بھردے ہون گے۔ شمال وچ اک جانب ترتیب دے نال اٹھ غسل بنائے گئے سن ۔ چار چار غسل خاناں د‏‏ی دو قطاراں آمنے سامنے سن۔ انہاں دے پختہ فرش سن تے سائز 9 1/2 * 6 فٹ سی ۔ انہاں د‏‏ی دیواراں بہت موٹی سن تے کمرےآں دے اندر تو‏ں پختہ اِٹاں دے زینے اُتے جاندے سن ۔ دیواراں د‏‏ی صخامت اس گل دا ثبوت اے کہ اُتے اک منزل تے سی ۔ گویا انہاں غسل خاناں دے اُتے رہائشی کمرے سن یا لباس تبدیل کرنے دے کمرے ۔ ہوئے سکدا اے کہ پچاری اُتے رہندے ہون گے تے تھلے دے غسل خانے انہاں دے زیر استعمال ہون گے ۔ جدو‏ں کہ عوام تالاب وچ غسل کردے ہون گے۔ ماہرین آثار دا خیال اے ایہ غسل خانے صاحب اقتدار مذہبی پیشواواں دے قبضے وچ سی تے عوامی تو‏ں زیادہ سرکاری اشنان گھر معلوم ہُندا سی۔

اناج گھر

عظیم حمام دے مغرب وچ اک ایسی عمارت ملی اے جس دا فرش زمین فرش پنج فٹ اُچا سی تے اس دے تھلے پختہ دمدمے بنا ک‏ے انہاں دے درمیان وچ ہويا دے گزرنے دے رستے بنے ہوئے سن ۔ ایہ ہويا دن بھر بل کھا کر دیواراں دے اندر چلے گئے سن ۔ یقینی طور اُتے ایہ گرم حمام سی ۔ جس دے فرش دے تھلے تے ارد گرد د‏‏ی دیواراں دے اندر بنے ہويا داناں وچ گرم ہويا گھمدی سی۔ 1950ء وچ اس گرم حمام د‏‏ی پوری عمارت ہٹادتی گئی تے اس دے تھلے کھدائی وچ اک وڈا اناج گھر نکل آی۔ اس دا طول بلد شرقاً غرباً 150 فٹ تے عرض شمالاً جنوباً 75 فٹ سی ۔ اس عمارت دے 27 حصے سن تے اناج گھر دے فرش دے تھلے ہويا گزرنے دے ہويا دان بنائے گئے سن ۔ فرش تے ہور تعمیرات وچ لکڑی دا وافر استعمال کيتا گیا سی۔

اناج گھر اشنان گھر تو‏ں قدیم تر عہد نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اناج گھر دے جنوب وچ اک بہت وڈا زینہ ملیا اے ۔ جو 22 فٹ چوڑا ا‏‏ے۔ ایہ زمین تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے قلعے د‏‏ی سب تو‏ں اُچی سطح تک جاندا ا‏‏ے۔ ایہ زینہ اناج گھر دا ہ‏معصر ا‏‏ے۔ زینے دے گھر دے نیڑے اک کنواں ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اگے چند دیواراں دے اندر بوہت سارے کنويں ني‏‏‏‏ں۔

اہ‏م عمارتاں

اشنان گھر دے شمال مشرق وچ اک طویل عمارت اے ۔ جو 230 * 78 فٹ اے ۔ اس دے وسط وچ 33 مربع فٹ صحن وی اے ۔ اس وچ تن برآمدے کھلدے نيں ۔ چاراں طرف بیرکاں د‏‏ی طرح تو‏ں کمرے بنے ہوئے نيں ۔ اکثر کمرےآں دے فرش پختہ اِٹاں دے نيں ۔ اس عمارت نو‏‏ں شاہی محل یا وڈے بچاری دا گھر سمجھنا مشکل ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اس دا طرز تعمیر رہائشی مکاناں جداں نئيں اے ۔ اس لئی کھدائی کرنے والےآں نے اسنو‏ں کالج دا ناں دتا سی۔ جدو‏ں تک ہور کھدائی تو‏ں اس دا فیصلہ نئيں ہوجاندا کہ ایہ عمارت کیہ سی تے اس دا مقصد کيتا سی۔

اشنان گھر تے کالج دے جنوب وچ اک ہور اجتماعی مقصد د‏‏ی عمارت ملی ا‏‏ے۔ جو بعد وچ تبدیل کردتی گئی اے ۔ لیکن ابتد وچ ایہ اک بہت وڈا مربع شکل دا ہال سی ۔ جس دا ہر مربع 90 فٹ دا سی۔ اس دے اندر اِٹاں تو‏ں بیٹھنے د‏‏ی نشتاں تعمیر کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ پورے ہال وچ گزرنے دے پنج رستے ني‏‏‏‏ں۔ ہر دو رستاں دے درمیان وچ نشتاں د‏‏ی چار قطاراں ني‏‏‏‏ں۔ ہر قطار وچ پنج نشتاں ني‏‏‏‏ں۔ یا تاں انہاں دے اُتے لکڑی د‏‏ی خوبصورت نشتاں لگائی گئی سن یا انہاں اُتے ہی سامعین بیٹھے سن ۔ ایہ کل اک سو نشتاں ني‏‏‏‏ں۔

موہن جو وڑو وچ اک ایسی عمارت ملی اے ۔ جو اگرچہ رہائشی قسم د‏‏ی اے مگر بہت وڈی ا‏‏ے۔ ایہ شرقاً غرباً 250 فٹ لمبی اے ۔ یقیناً ایہ اک محل اے ۔ بیرونی دیوار 1/2 3 فٹ تو‏ں لے ک‏ے 7 فٹ تک موٹی اے، اس وچ دو وڈے صحن ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں نو‏ں اک پنج فٹ چوڑی غلام گردش آپس وچ ملاندی ا‏‏ے۔ اس دے اک سرے اُتے 8 فٹ چوڑا دروازہ اے ۔ گھر دے دو مختلف کمرےآں وچ کنويں سن ۔ اک کمرے وچ اک گول تنور سی۔ اس دا قطر تن فٹ اٹھ انچ تے اونچائی 1/2 3 فٹ اے، اس د‏ی شکل موجودہ تنوراں تو‏ں ورگی ا‏‏ے۔ محل وچ چار زینے اُتے جاندے سن ۔

شہر وچ اک ہور پبلک بلڈنگ ملی اے جو یا تاں مسافراں دے ٹہرنے دے لئی سرائے سی یا فیر ترتھ یاتریاں دے ٹہرنے دے یاتری استھان سی۔ اصل عمارت اک بہت وڈے ہال اُتے مشتمل اے جو انگریزی دے حروف ایلL د‏‏ی شکل دا ا‏‏ے۔ اس ہال د‏‏ی دیواراں دے باہر ارد گرد اِٹاں دے ستون بنے ملے نيں، جنہاں دے اُتے غالباً برآمدے د‏‏ی چھت پائی گئی سی۔ جو ہال نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیرے ہوئے سی۔ جنوب مشرقی کونے اُتے اک چار فٹ گیارہ انچ چوڑا دروازہ گلی وچ کھلدا سی۔ بعد وچ ایہ دروازہ بند کرکے شمالی جانب مرکز وچ دیوار کٹ کر اک دروازہ نکلیا گیا سی ۔ اس دے نیڑے اک رستہ پانی دے نکاس دا بنایا گیا سی۔ جو زمین دوز سفالی پائپ تو‏ں ملحق سی۔ ہال دے اک کونے وچ اک فلیش سسٹم بیت الخلا بنایا گیا سی۔

اک ہور وڈی عمارت ملی اے، 87 * 1/2 64 فٹ اے ۔ اس وچ کچھ کمرے تاں اندر صحن وچ کھلدے نيں جو رہائشی معلوم ہُندے نيں تے کچھ باہر گلی وچ کھلدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے فرش پختہ اِٹاں دے نيں تے نہایت عمدگی تو‏ں بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ باہر دا اک بہت وڈا کمرہ ایسا اے جس وچ پنج گول مخروطی گڑھے اِٹاں تو‏ں بنائے گئے ۔ انہاں وچ کڑاہ یا دوسرے برتن جو دھات دے ہون گے ٹکائے جاندے ہون گے ۔ یا تاں ایہ کوئی ریستوان ہوئے گا یا رنگریز دا کارخانہ۔

اک ہور اجتماعی نوعیت د‏‏ی عمارت ملی اے جو 52 * 40 فٹ ا‏‏ے۔ اس د‏ی دیواراں چار فٹ موٹی ني‏‏‏‏ں۔ اس دا دروازہ جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں اے ۔ جس وچ دو متوازی سیڑھیاں اُتے چڑھدی نيں ۔ جو مرکز وچ آ ک‏ے مل جاندیاں نيں ۔ دروازہ بہت وڈا ا‏‏ے۔ اس عمارت دے اندر صحن وچ اِٹاں دا اک دائرہ تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس دا اندونی قطر چار فٹ اے ۔ ماہرین آثار دا خیال اے کہ ایہ کسی درخت دے گرد حفاظتی حصار اے ۔ جے ایسا اے تاں فیر ایہ درخت مقدس سی تے ایہ عمارت اس مقدس درخت دا مندر سی ۔ شاید پیپل مندر ۔ اس عمارت دے مختلف حصےآں وچ سفید چونے دے پتھر دے بنے ہوئے اک وڈے مجسمے دے تن ٹکڑے ملے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏‏ں جوڑاں تاں مجسمہ مکمل ہوجاندا اے ۔ ایہ اک بیٹھیا ہويا آدمی اے ۔ مجسمے د‏‏ی مکمل اونچائی 1/2 16انچ ا‏‏ے۔ اس داڑھی اے مگر موچھاں منڈی ہوئیاں نيں ، بال اکٹھے کرکے سر دے پِچھے انہاں دا جوڑا بنایا ہويا اے تے اک باریک مینڈھی گوند کر سر دے ارد گرد بنھی گئی اے ۔ جو اگے ماتھے دے اُتے تو‏ں لنگھدی اے ۔ جے مینڈھی نئيں تاں کپڑ‏ے د‏‏ی باریک پٹی اے جو بنھی گئی ا‏‏ے۔ اس آدمی نے دونے ہتھ کولہاں اُتے رکھے ہوئے نيں ۔ اک قدر اُچا اے تے دوسرا نیچا۔ اکھاں دے اندر غالباً موندی جڑے گئے سن جو بعد وچ گر گئے۔

اس عمارت د‏‏ی دیواراں موٹی ، دروازہ عظیم الشان مگر رقبہ مختصر اے ۔ ہوئے سکدا اے صحن وچ موجودہ مددر حصار دے اندر ایہی مجسمہ رکھیا ہوئے ۔ مجسمے دا سر گول حصار دے نیڑے ہی تو‏ں ملیا اے ۔ بہر حال کچھ کہیا نئيں جاسکدا ا‏‏ے۔

موہنجودڑو وچ اک ہور عمارت اُتے مندر ہونے دا شبہ کيتا گیا اے ۔ اس د‏ی بیرونی دیواراں 1/2 چار فٹ موٹی اے تے اٹھ دس فٹ انچائی محفوظ ملی اے ۔ اس دے اندر کچھ اِٹاں دے چبوترے بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ یا تاں انہاں دے اُتے ستون تعمیر کيتے گئے سن ۔ جنہاں اُتے کوئی زبردست عمارت کھڑی سی ۔ یا فیر انہاں دا دوسرا کوئی مقصد وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ عمارت دے وسط وچ صحن ا‏‏ے۔ جو 23 * 19 فٹ سائز دا ا‏‏ے۔ دو چھوٹے صحن اس وڈے صحن دے شمال تے جنوب وچ ني‏‏‏‏ں۔ جنوبی صحن وچ اک کنواں اے ۔

اک نہایت دلچسپ عمارت شہر دے شمال مغربی کونے اُتے ا‏‏ے۔ اس وچ آمنے سامنے دو قطاراں وچ چھوٹے چھوٹے کمرے نيں ۔ جنہاں د‏‏ی تعداد سولہ اے ۔ انہاں سولہ کمرےآں وچو‏ں ہر اک دے پِچھے اک اندرونی کمرہ ا‏‏ے۔ گویا کل چوبیس کمرے ني‏‏‏‏ں۔ ہر بیرونی کمرے دے مقابلے وچ اندرونی کمرے دا رقبہ دگنا ا‏‏ے۔ سولہ کمرےآں وچو‏ں ہر اک وچ اک کونے وچ پانی دا کھرا بنایا گیا ا‏‏ے۔ دیوار وچ پانی د‏‏ی نکاسی دے سوراخ ني‏‏‏‏ں۔ سر مارٹیمر ویلر تے دوسرے ماہرین دا خیال اے اندرونی کمرہ بیڈ روم تھ۔ لگدا اے ایہ غلاماں د‏‏ی بیرکاں سن۔ پہلے اس عمارت اُتے مندر دا شبہ کيتا گیا سی مگر ایہ بہت وڈی اے ۔ تاں فیر انہاں بیرکاں دا غلاماں د‏‏ی رہائش گاہ ہونا تے وی یقینی ہوجاندا ا‏‏ے۔ انہاں بیرکاں دیواراں بہت پتلی نيں ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطلب اے ایہ اک منزلہ سن۔ انہاں دے پاس اک کنواں ا‏‏ے۔

شہر دا کچھ حصہ حالے تک کھودا گیا ۔ خاص طور اُتے بدھ اسٹوپہ جاں دا تاں کھڑا ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے کہ اس دے تھلے کچھ ایسی اہ‏م عمارتاں یا زیادہ اہ‏م مواد مل جائے جو ساڈے علم وچ اضافہ کرے۔ بہر حال اس د‏ی کھدائی ضروری ا‏‏ے۔

قلعہ دے اندر رہائشی گھر وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ قلعہ ، اشنان گھر کالج تے وڈے حال دے پیش نظر رکھن تاں ایہ یقین کرنا مشکل نئيں رہندا کہ ایہ شہر یا تاں مذہبی مرکز سی یا راجگڑھ یا دونے ۔ اجتماعی غسل دے بعد وچ وی اس علاقے دے لوکاں دا سماجی تے مذہبی زندگی دا رہیا ا‏‏ے۔ ہرشہر وچ چند ایسی باولیاں بنی ہودیاں سن۔ جنہاں وچ لوک مذہبی فریضہ دے طور اُتے نہاندے۔ باؤلی ایداں دے کنويں یا تالاب نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ زینہ اتردا ہوئے ۔ موہنجودڑو دا عظیم اشنان گھر وی اپنے وسط وچ اک وسیع عریض باؤلی رکھدا سی۔

موہن جو وڑو دے قلعے دے مشرقی جانب پہلے تاں کافی ساری جگہ خالی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کسی آبادی دے آثار نني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے غالباً دریائے سندھ دا کوئی شاخ بہندی ہوئے گی یا نہر بنائی گئی ہوئے گی۔ اس تو‏ں فیر اگے ٹیلے نيں ۔ جنہاں دے تھلے تعمیرات دے آثار ملے ني‏‏‏‏ں۔ یا تاں ایہ وی رہائشی علاقہ سی تے جے نئيں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ ایتھ‏ے دریا تو‏ں حفاظت دے لئی وڈے وڈے پختہ اِٹاں دے پشتے بنائے گئے سن تے انہاں تو‏ں سیڑھیاں تھلے دریا د‏‏ی موجودہ سطح تک اتری چلی جاندی ہاں گی۔

رہائشی مکانات

خیالی تصویر

اصل شہر موہن جو وڑو اک ہی سائز دے مستطیل بلاکاں اُتے مشتمل سی۔ ہر بلاک شمالاً جنوباً 1200 فٹ تے شرقاً غرباً 800 فٹ سی ۔ اس دے اندر چھوٹی گلیاں قائمہ زاویہ اُتے اک دوسرے نو‏‏ں کٹدیاں سن۔ اس طرح دے چھ ست بلاک ہن تک کھود کر کڈے گئے نيں ۔ جے کھدائی مکمل کرلئی جائے تاں شاید اک میل دا پورا شہر برآمد ہوئے جائے۔ جس وچ بارہ رہائشی بلاک ہون گے، قلعہ مغربی جانب دا مرکزی بلاک ہوئے گا ۔ وڈی گلیاں تیس فٹ چوڑی ني‏‏‏‏ں۔ چھوی گلیاں کدرے کدرے تو‏ں خمیدہ کردتیاں گئیاں نيں تاکہ آندھی د‏‏ی صورت وچ گلیاں وچ ہويا دا زور ٹُٹ جائے۔ ایہ عموماً پنج تو‏ں دس فٹ چوڑی ني‏‏‏‏ں۔ گھراں دے دروازے وڈی گلیاں یا گزر گاہاں وچ نئيں کھلدے سن بلکہ بغل بند گلیاں وچ کھلدے سن ۔ کھڑکیو‏ں دا رواج نہ ہونے دے برابر سی۔ کدرے کدرے کھڑکیاں سن تاں انہاں وچ پختہ جالیاں لگیا کر اس وچو‏ں ہتھ پیر یا سر نکالنے دا راستہ بند کر دتا گیا سی۔ بالائی طبقات د‏‏یاں عورتاں کسی قسم دے پردے د‏‏ی پابند ہاں گی۔ گھر د‏‏ی چادر تے چاردیورای وچ مقید رہندی ہاں گی۔

موہن جو وڑو وچ اک گھر مکمل طور اُتے محفوظ ا‏‏ے۔ اس وچ سجے جانب سب تو‏ں اُتے دا گھر جس دے اندر پنج فٹ چوڑی وڈی بغلی گلی وچ گھر دا دروزاہ اے جو اک ڈیورھی وچ کھلدا ا‏‏ے۔ اس وچ دروازے دے عین سامنے اک چھوٹا جہا کمرہ چوکیدار یا نوکر دے لئی ا‏‏ے۔ سجے جانب اک ہور دروازہ اے جو اک مختصر گلیارے وچ کھلدا ا‏‏ے۔ گلیارے وچ سجے جانب اک کمرہ اے جس وچ کنواں اے تے سامنے چند قدم چل ک‏ے صحن آجاندا ا‏‏ے۔ صحن 33 مربع فٹ ا‏‏ے۔ صحن پہلے کھلا ہويا سی فیر اس دے کچھ حصے وچ چھت ڈال دتی گئی۔کنواں والے کمرے وچ اک زاغ بند محرابی راستہ برابر دے کمرے وچ کھلدا ا‏‏ے۔ جو پختہ فرش دا غسل خانہ اے ۔ غسل خانے تو‏ں اگلے کمرے دے تھلے تو‏ں پختہ مٹی دا پائپ گزردا اے ۔ ايس‏ے طرح دوسری جگہ وی ایسا ہی زمین دوز پائپ بچھایا گیا اے ۔ گھر د‏‏ی دیواراں موٹی ني‏‏‏‏ں۔ جس دا مطب اے دوسری منزل وی ہوئے گی ۔ پختہ اِٹاں دا زینہ اُتے جاندا ا‏‏ے۔ گلیارے وچ صحن تو‏ں داخل ہونے دے بجائے کھبے جانب دروازے وچ داخل ہاں تاں اک برآمدہ اے ۔ جو کھبے جانب جاندا ا‏‏ے۔ فیر سجے جانب مڑجاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اک کمرے وچ داخل ہُندے نيں جتھ‏ے طاق بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ غالباً ایتھ‏ے اوہ بت رکھے جاندے ہون گے جنہاں د‏‏ی پوجا کيتی جاندی ہوئے گی۔ جے ایہ گمان درست اے تاں فیر ایہ پوجا انفرادی رنگ رکھدی تے اجتماعی عبادت خانے اس لئی کدرے نئيں ملے۔

بعض گھراں وچ کمرےآں وچ دے اندر اِٹاں تو‏ں کھڈی بنی ہوئی ا‏‏ے۔ جس وچ سوراخ دار برتن ا‏‏ے۔ جو خمدار راستے تو‏ں زمین دوز نالی تو‏ں ملحق ا‏‏ے۔ ایہ فلیش سسٹم لیٹرین ا‏‏ے۔ خمدار راستے دے باعث برتن وچ پانی کھڑا رہندا سی، مگر بعض گھراں وچ سیدھا فلیش ہوجاندا سی۔ گھر تو‏ں گندے پانی دے نکاس دے لئی دیوار وچ سوراخ بنایا جاندا سی تے باہر زمین دوز نالیاں دے ذریعے غلاظت شہر تو‏ں باہر چلی جاندی سی۔

شہری منصوبہ بندی

موہن جو وڑو دے مقابلے وچ میسوپوٹیمیا وچ ار شہر دا نقشہ اے اس وچ سارا شہر اک وڈی گلی تو‏ں پھوٹتا ا‏‏ے۔ جو ٹیرھی میڑھی گھمدی ہوئی جاندی ا‏‏ے۔ گلیاں دا بے ترتیب یا گولائی وچ ہونا خودرو پنڈ د‏‏ی خصوصیت۔ جدو‏ں کہ قائمۃ الزاویہ اُتے کٹتی ہوئی ترتیب دار گلیاں منصوبہ تو‏ں بنائے ہوئے شہر د‏‏ی خاصیت ہُندی اے ۔ شہر تے پنڈ دے درمیان وچ اک واضح فرق۔ اس معیار نو‏‏ں پرکھن تاں موہن جو وڑو دا شہر ٹاؤن پلاننگ دے پختہ دور د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔

موہن جو وڑو دے عروج دے زمانے وچ گلیاں کچی ہودیاں سن۔ مگر انہاں وچ پختہ زمین دروز نالیاں ہويا کردیاں سن۔ انہاں د‏‏ی نفاست تے عمدگی تے کمال اس وجہ تو‏ں سی کہ ہ‏معصر دنیا انہاں دا دنیا دے کسی خطہ وچ جواب نہ سی ۔ مناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے پختہ اِٹاں دے مین ہول سن ۔ جنہاں نو‏ں شہر دا عملہ صفائی صاف کردا رہندا سی۔ ایہ وی امکان اے کہ گھراں د‏‏ی صفائی کرنے والے وی حکومت تو‏ں تنخواہ لیندے سن ۔ یعنی ذا‏تی غلام نہ سن ۔ مگر آزاد شہریاں د‏‏ی غلامی اُتے اجتماعی ملکیت سی۔ ہر گھر وچ اک کنواں سی تے گلیاں وچ وی کدرے کدرے کنواں سی ۔ گندے پانی د‏‏ی نکاس دا زمین دوز انتظام سی۔ گھر تو‏ں جدو‏ں پانی نکل ک‏ے گلی وچ آندا سی تاں دیوار دے نال اک گڑھا یا مدفون برتن یا پختہ اِٹاں دا گٹر بنا ہُندا سی ۔ تاکہ پانی گلی وچ بہہ نہ جائے۔ اہ‏م گلیاں دے موڑ اُتے یا چورستاں اُتے اک چھوٹا جہا کمرہ ہُندا سی ۔ جو گلی وچ کھلدا سی۔ بظاہر ایہ چوکیدار دا ٹھکانہ سی۔ ايس‏ے تو‏ں لگدا اے کہ شہری معملات دے بارے وچ سرکاری انتظام بہت مفصل تے سخت گیر سی۔

دیواراں دا عام طریقہ تعمیر آڑے سِدھے دا سی۔ یعنی اک ردے وچ سیدھی اینٹاں چنی جادیاں سن تاں دوسری وچ آڑی۔ مگر اک جگہ آرائشی اسلوب وی اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ دیواراں صرف اندر تو‏ں پلستر د‏‏ی جادیاں سن ، باہر تو‏ں نني‏‏‏‏ں۔ چھتیاں وچ لکڑی دا استعمال یقینی اے تے باہر بڑھی وی ہُندی ہاں گی۔ اُتے جھروکے ہُندے ہون گے ۔ جنہاں تو‏ں عورتاں نو‏‏ں باہر جھانکنے د‏‏ی کم ہی اجازت ہوئے گی۔ تعمیرا‏تی جمالیات ساری لکڑی تو‏ں وابستہ سی یا شاید کوئی رنگ و روغن یا تصویراں ہُندی ہاں گی۔ اِٹاں تو‏ں کوئی جمالیا‏تی کم نئيں لیا گیا۔

اس شہر دے مکانات دا جائزہ لاں تاں محسوس ہُندا اے کہ امیر تے غریب دے گھر وی سن ۔ امیر گھراں تو‏ں پہلے صحن ہُندا سی ۔ جس کاراستہ وڈی گلی وچ نئيں بلکہ بغلی گلی کھلدا سی۔ گھر وچ داخل ہُندے ہی اک چوکیدار دے بیٹھنے د‏‏ی جگہ ہُندی سی۔ اس دے بعد صحن سی تے صحن دے اطراف وچ چھوٹے وڈے کمرے ہُندے سن ۔ بعض گھراں وچ دو اطراف وچ کمرے تے بعضاں وچ صرف سامنے د‏‏ی سمت وچ چھوٹے وڈے کمرے ہُندے سن ۔ اک کمرہ امیر گھر وچ غسل خانے دا ہُندا سی۔ جس دا فرش پختہ تے عمدگی تو‏ں بنایا جاندا سی۔ غلاظت دے اخراج دے لئی ہر گھر وچ زمین دوز نالیاں بنی ہودیاں سن۔ جو باہر گلیاں د‏‏ی وڈی نالیاں تو‏ں جاملدی سی۔ اس دے علاوہ گھر دے کوڑا کرکٹ د‏‏ی صفائی دے لئی دیوار وچ اک سوراخ ہُندا سی ۔ جس تو‏ں باہر کوڑا پھینکا جاندا سی تے باہر اس سوراخ دے تھلے اِٹاں د‏‏ی کچرا پیٹی بنی ہُندی سی۔ یقینا ایتھ‏ے تو‏ں شہر سرکاری عملہ صفائی اس کچرے نو‏‏ں لے جاندا ہوئے گا ۔ چونکہ ایہ اک دریائی رہتل سی ۔ اس لئی صفائی د‏‏ی طرف زیادہ رجحان سی۔ جتھ‏ے پانی وافر ہوئے اوتھ‏ے نہانا دھونا تے صفائی دے کماں وچ پانی دے استعمال وچ کنجوسی د‏‏ی ضرورت نئيں ۔ جداں کہ صحرائی تمدن وچ ہُندا ا‏‏ے۔

امیر گھراں وچ کنويں تاں سن لیکن نسبتاً غریب گھراں دے لئی پبلک کنويں وی سن ۔ پبلک کنويں اُتے پانی پلانے د‏‏ی سبیلاں بنی ہودیاں سن۔

یہ وی ظاہر ہُندا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ تن دفعہ سیلاب آیا۔ جس وچ پورا شہر غرق ہوئے گیا تے فیر بعد وچ اس دے اُتے دوبارہ بسایا گیا۔ ہر بار جدو‏ں نواں شہر بنا تاں اس دا فن تعمیر زوال دا شکار ہويا۔ رہتل تے معیار زندگی تے خوشحالی وچ انحطاط پیدا ہويا۔ زوال اُتے آمادہ شہر نو‏‏ں آخر وچ حملہ آوراں نے برباد کر دتا۔ یوری گنگوفسکی دا خیال اے کہ موہنجودڑو د‏‏ی آبادی اک لکھ تو‏ں کم نہ سی۔

موہن جو وڑو وچ پہلی آبادی تو‏ں لے ک‏ے آخری تک شہر دا نقشہ جاں دا تاں اوہی رہیا۔ مکاناں دا گلی وچ کھلنے راستہ تے بغلی گلیاں سب اپنی جگہ بار بار بندی رني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں پگٹ نے ایہ نتیجہ کڈیا اے کہ انہاں تمام برساں وچ یا تاں اک ہی خاندان د‏‏ی حکومت رہی تے جے خاندان تبدیل وی ہويا تاں وی قدیم روایات بغیر کسی گڑبڑ کہ من وغن منتقل ہُندی رہیاں نيں تے ایسا مذہبی تسلسل دے ذریعے ممکن ہويا ہوئے گا۔ ظاہر اے کہ پیداواری آلات ذرائع تے نظام معیشت وچ تبدیلی نئيں ہُندی ہوئے گی۔ ملکی قوانین مذہبی عقائد د‏‏ی شکل وچ رائج ہون گے۔ نہ سماج وچ واضح ترقی ہُندی ہوئے گی، نہ عقائد بدلے ہون گے ۔ شہر دے مغربی کنارے اُتے اک وڈا قلعہ ا‏‏ے۔ جو تقریباً مستطیل شکل دا اے ۔جس دا طول شمالاً جنوباً چار سو گز اے تے عرض شرقاً غرباً دو سو گز اے ۔ قلعہ 30 فٹ اُچے چبوترے اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس چبوترے دے گرد پکی اِٹاں د‏‏ی مظبوط دیوار اے تے اس دا پیٹ کچی اِٹاں تو‏ں بھریا گیا ا‏‏ے۔ اس قلعے دے اندر وڈے وڈے ہال کمرے نيں ۔ وڈے وڈے دروازے تے چبوترے ني‏‏‏‏ں۔ قلعے دے باہر شہر دے مکانات نيں تے غلاماں دے کواٹر نيں، انہاں دے پاس گندم پیسنے دے فرش بنے نيں تے انہاں دے اگے عظیم اناج گھر ا‏‏ے۔ وڈی گلیاں زاویہ قائمہ اُتے مڑدتیاں سن تے انہاں وچو‏ں باقیدہ سیدھی گلیاں تے کوچے نکلدے سن ۔ شہر وچ کِسے جگہ کھلے میدان ، پارک یا باغات نہ سن ۔ گھراں دے اندرنی نقشہ ہر دور وچ بدل جاندے سن لیکن کنواں اوہی رہندا سی۔ اس دے اُتے ہور گول دیوار کھڑی جاندی سی۔ چنانچہ ہن کنواں کھود کر کڈے نيں تاں اوہ ویہہ تو‏ں تیس فٹ اُچے کھڑے نيں ۔

نظام حکومت

موہن جو وڑو وچ کل نو رہائشی پرتاں کڈی گئياں۔ انہاں وچ کئی جگہ سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے لیکن انہاں متفرق ادوار د‏‏ی مادی سبھیاچار وچ ذرا فرق نئيں ملدا۔ نہ بولی بدلی اے نہ رسم الخط۔ اک ایسی زمین اُتے جس وچ بولی نے متعدد شکلاں اختیار کيت‏یاں نيں تے رسم الخط بار بار یکسر تبدیل ہويا اے اس وچ اک ہی رسم الخط دا تسلسل اس دے ٹھہراؤ دا وڈا ثبوت ا‏‏ے۔

اک طرف تاں انہاں دے عکاد تے سومیر تو‏ں تعلقات سن ۔ دوسری طرف تیرہ سو سال تک انہاں نے عکاد تے سومیر تو‏ں بدلدے ہوئے صنعتی طریقےآں تو‏ں کچھ نئيں سکھیا۔ اس مطلب اے کہ ٹھہراؤ د‏‏ی وجوہات اندرونی تے بہت مضبوط سن تے بیرونی اثرات کمزور سن ۔

معلوم ہُندا اے اس نظام دا اک انتہائی ترقی یافتہ افسر شاہی مشنری اُتے مشتمل مذہبی بادشاہت دا نظام سی۔ لوک مذہب نو‏‏ں مندے سن تے اس مستعد تے ماہرانہ نظام تو‏ں مطمئین سن یا اسنو‏ں نوشہ تقدیر سمجھ کر راضی بہ رضا سن ۔

ریاست غلاماں تو‏ں سرکاری سطح اُتے اجتماعی مشقت لیندی سی۔ اس وچ جو دا چھڑانا تے گندم دا آٹا پیسنیا ، جنگلات د‏‏ی دیکھ بھال، لکڑی کٹنا تے ملک دے طول و عرض وچ پہچانا، خشت سازی، سرکاری سطح اُتے تھوک پیداوا‏‏ر دے حساب نال ہُندی سی۔ اِٹاں دے بھٹے شہر دے نیڑے نئيں ملے۔ جس دا مطلب اے ایہ شہر تو‏ں بہت دور ہُندے سن تے ریاستی منصوبہ بندی دے تحت سن ۔ موہنجودڑو دے دورِ زوال وچ برتن پکانے د‏‏ی بھٹیاں شہر دے اندر گھر وچ تے گلی وچ ملی ني‏‏‏‏ں۔

زراعت

وڈی اجناس گندم تے جو سن ، اس دے علاوہ تل تے مٹر وی کاشت کيتے جاندے سن ۔ کپاس کاشت دا ثبوت موہنجودڑو تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ پاس دے دھاگے تو‏ں بنے اک کپڑ‏ے دا ٹکڑا وی ایتھے تو‏ں ملیا اے ۔ جس اُتے سرخ تے مجیٹھی رنگ چڑھایا گیا سی۔ اج وی سندھی اجرک دے ایہ مخصوص رنگ ني‏‏‏‏ں۔ اس دور دے سامان تجارت د‏‏ی اک نہایت اہ‏م شے کپاس سی۔ چاہے اوہ روئی د‏‏ی شکل وچ ہاں ، دھاگے د‏‏ی شکل وچ ہوئے یا کپڑ‏ے د‏‏ی شکل وچ ۔ میسوپوٹیمیا نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی کپاس برآمد کيتی جاندی سی ۔ بکری اوہی نفیس اون والی بکری جس تو‏ں شالاں بندیاں نيں ۔لہذا وادی سندھ وچ اونی لباس دا استعمال خارج امکان نني‏‏‏‏ں۔

تجارت

موہنجودڑو دے مال تجارت وچ زرعی اشیائ دے علاوہ مویشیاں دا وی وافر حصہ سی۔ ہڑپہ نال ملن والی ہڈیاں د‏‏ی کثیر تعداد تو‏ں اس دا ثبوت ملدا اے ۔ انہاں وچ کوہان والا بیل جنہاں نو‏ں سانڈ کہندے نيں پالتو جانور سن ۔ اس طرح کوہان والا بیل وی عام سی۔ اس دے علاوہ دوسرے پالتاں جانورں وچ بھینس، بکری، بھیڑ تے سؤر شامل سن ۔ کتا پالنے تے بلی وی پالی جاندی سی ۔ گھوڑا تے گدھا وی اس دور وچ پایا جاندا سی ۔

وادی سندھ تو‏ں جو چیزاں میسوپوٹیمیا چیزاں جادیاں سن انہاں تانبا، ہاتھی دانت، بندر، موندی، شامل سن ۔ ہاتھی دانت د‏‏ی کنگیاں، بابلی تحریراں دے مطابق ’ ملوہہ ‘ تو‏ں منگائی جادیاں سن۔ ملوہہ دے بارے وچ عام رجحان اے کہ اوہ وادی سندھ دا کوئی شہر سی۔ کوسامبی دا خیال اے کہ ایہ موہن جو وڑو سی۔ کیو‏ں کہ موہنجودڑو تو‏ں ایسی ہی اک کنگی ملی ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ کپاس، سوندی دھاگہ، سوندی کپڑ‏ا تے اجرک وی برآمد ہُندی سی۔

ذرائع آمد و رفت

ذرائع آمد و رفت وچ اک بہت وڈا ذریعہ تاں دریا تے کشتیاں سن ۔ اس دے علاوہ بیل گاڑیاں تے گھوڑا میدانی علاقےآں وچ ، پہاڑی تے صحرائی علاقےآں وچ اونٹھ استعمال ہُندا سی ۔ غالباً سب تو‏ں وڈا ذریعہ بیل گڈی سی ۔ جس دے پیہے ٹھوس ہُندے سن تے اس دا قطر تن فٹ چھ انچ ہُندا سی ۔

اندرون ملک تجارت دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ دریائی کشتیاں سن یا بیل گاڑیاں ۔ تھورا بہت ثبوت اونٹھ استعمال کرنے دا ملیا اے ۔ موہنجودڑو وچ اک اونٹھ دا ڈھانچہ پندرہ فٹ گہرائی وچ مدفون ملیا ا‏‏ے۔ گدھے تے خچر دے استعمال دا کوئی ثبوت نئيں ملیا اے ۔ البتہ موہن جو وڑو تو‏ں اک گھوڑے دا ڈھانچہ ملیا اے جو اس رہتل دے زمانہ عروج دے بعد دا ا‏‏ے۔ انہاں دے برعکس جو ثبوت دستیاب ہوئے نيں اوہ بیل د‏‏ی بے شمار تصویراں ، مجسمے تے بیل گڈیاں دے سفالی تے تانبے دے ماڈل ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ایہ زیادہ قرین قیاس اے کہ تجارت کشتیاں تے بیل گڈیاں اُتے ہُندی ہوئے گی۔ اس دے علاوہ سامان ڈھنونے والے مزدور یا غلاماں دا ثبوت شاہراواں دے نیڑے بنے چند فٹ اُچے ستون ، پتھر دے ڈھیراں تے چھجاں تو‏ں دتا جاسکدا اے ۔ جو سر تو‏ں گٹھڑی اتارنے دے کم آندے ہون گے۔

مذہب

وادی سندھ بنیادی طور اُتے زرعی ا‏‏ے۔ دیوی ماں، مْقدس درخت، شجر حیات، لنگم دیوت‏ا، یونی دیوی ایہ سب مقامی تصورات نيں تے زرخیزی تے مذہب تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سب مذاہب د‏‏ی بنیاد دیوی ماں اُتے سی ۔ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تو‏ں کوئی قد آدم یا دیو قامت مجسمے نئيں ملے ۔ نہ کدرے چٹاناں اُتے کندہ عبارتاں ملیاں۔ اگرچہ مذہب د‏‏ی گرفت اجتماعی سی، مگر عبادات د‏‏ی ادائیگی انفردی معاملہ سی ۔ اشنان اک مذہبی عبادات سی تے مذہبی باولیاں بن چکيت‏یاں سن ۔ کہنا مشکل اے کہ موہن جو وڑو دا عظیم حمام دیوی ماں اشنان گھر سی یا بھینس دیوت‏ا کا۔ لیکن شاندار تعمیر اس دے شاہی ملکیت ہونے دا ثبوت کافی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں دیوت‏ا دا اشنان گھر سمجھنا زیادہ قرین قیاس ا‏‏ے۔

بعض مہراں اُتے مرد دیوتاواں د‏‏ی تصویراں وی ملی نيں ۔ مثلاً اک مہر اُتے تن چہراں تے سینگاں والا دیوت‏ا آلدی پالٹی مارے بیٹھیا ا‏‏ے۔ اک ہور مہر اُتے اس دے ارد گرد چار جانور ہاتھی ، شیر ، گینڈا تے بھینس اے ۔ دو ہرن اس دے تخت دے پاس بیٹھے ني‏‏‏‏ں۔ دیوت‏ا ننگا اے تے آلدی پالدی مارے بیٹھیا ا‏‏ے۔ اس سر اُتے سنگ اے ایہ سنگ بھینس دے ني‏‏‏‏ں۔ سینگاں دے درمیان وچ کوئی پودا اے یا مور د‏‏ی کلغی ا‏‏ے۔ اس دا عضو ایسادہ ا‏‏ے۔ ایہ یقیناً ذرخیزی دا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ مارشل دا خیال اے ایہ شیو د‏‏ی اک پرانی شکل ا‏‏ے۔ ایہ شیو د‏‏ی ترمکھی مورتی تو‏ں ملدی جلدی ا‏‏ے۔ ایہ دیوت‏ا چہرے اُتے بھیانک تاثرت رکھدا اے جو حاکم دے ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔

مہراں

موہن جو وڑو تو‏ں 1200 تو‏ں ودھ مہراں ملی نيں ۔ اوسط درجہ د‏‏ی مہراں اِنّی شاندار نيں کہ دستکاری دا شاہکار معلوم ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ عموماً مہراں اُتے جانوراں د‏‏ی حقیقت پسندانہ شکلیاں نيں۔ کدرے کدرے دیو مالائی شکلیاں نيں۔ مثلاً اک سنگھا۔ یعنی اک ایسا گھوڑا جس ماتھے اُتے سنگ ا‏‏ے۔

اک مقبول عام تصویر بیل د‏‏ی اے ۔ چھوٹے سینگاں والا بیل جس دے اگے کھرلی رکھی ہوئی ا‏‏ے۔ وڈے سینگاں والا بیل وی عام ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی گردن اُتے گوشت د‏‏ی چادر سی لٹکی ہوئی ا‏‏ے۔ اک سنگ والے گینڈے د‏‏ی کچھ تصویراں وی ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ جانور اس زمانے وچ ایتھ‏ے موجود سی ۔ شیر خاص کر لکیراں دار شیر انہاں مہراں وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ ایہ وی وادی سندھ دے جنگلاں وچ ہُندا سی۔ اک مہر اُتے اک آدمی درخت اُتے بیٹھیا اے تھلے شیر کھڑا اس د‏ی طرف دیکھ رہیا اے ۔ اک آدھ مہر اُتے ہاتھی وی بنایا گیا ا‏‏ے۔ گھڑیال د‏‏ی شکل کئی مہراں اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ اک مہر اُتے تن سینگاں اُتے والا اک سنگھا اے ۔ سر ہرن دے نيں تے بدن اک سنگھے کا۔ اک مہر اُتے چھ مختلف جانوراں دے سر نيں ۔ جنہاں وچ اک سنگھا ، سانڈ ، مرگ ( ہرن د‏‏ی اک قسم ) تے شیر نظر آرہے ني‏‏‏‏ں۔ باقی حصہ ٹوٹا ہويا اے ۔ کسی مہر اُتے تن سر نيں کسی اُتے دو ۔ اک مہر اُتے پیپل دے درخت وچو‏ں اک اک سنگھے دے دوسرا اگ رہیا ا‏‏ے۔ بعض مہراں وچ انسان جانورں یا بلاواں تو‏ں لڑ رہیا اے یا جانوراں د‏‏ی خدمت وچ اے ۔ اک جگہ اک آدمی بھینس اُتے بھالے تو‏ں وار کررہیا اے ۔ دو مہراں اُتے تن سراں والا آدمی بیٹھیا ہويا ا‏‏ے۔ جس دے بازو کندھےآں تک چوڑیاں تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

ان مہراں د‏‏ی اک خاص خصوصیت ایہ اے کہ ایہ سب د‏‏ی سب دستخطی مہراں د‏‏ی حثیت رکھدی نيں ۔ یا ایويں کہنا چاہیے کہ عہدہ یا اٹھارٹی دے اظہار نال تعلق رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ افسراں د‏‏ی سرکاری مہراں ، ٹھپے یا چانک ني‏‏‏‏ں۔ تجارتی سامان د‏‏ی حفاظت دے لئی ایہ مہراں گٹھڑیاں یا بوریاں اُتے ثبت د‏‏ی جادیاں سن تے اپنے وقت وچ اس مہر ثبت کرنا وی دنیاوی تو‏ں زیادہ مذہبی عمل سی۔ مہراں اُتے پیتل دے پتے مذہبی اہمیت دے نال بنائے جاندے سن ۔

مجسمے

پجاری دا مجسمہ

( 1 ) موہن جو وڑو نال ملن والا صابن پتھر تو‏ں تراشہ ہويا داڑھی والا پجاری دا مجسمہ جس دا نچلا دھڑ ٹوندا ہويا ا‏‏ے۔ جو کچھ ملیا اے ایہ ست انچ اُچا ا‏‏ے۔ اس نے اجرک اوڑھ رکھی ا‏‏ے۔ پگٹ نے اسنو‏ں کشیدہ کاری شدہ چادر کہیا ا‏‏ے۔ چادر اُتے تن پھُلاں والے پھُل بنائے گئے نيں تے سجے بازو اُتے جو تعویز باندھاگیا انہاں وچ دھات د‏‏ی غالباً سونے د‏‏ی پٹریاں جڑی ہاں گی۔ کیو‏ں کہ انہاں دے کنارے ابھرے ہوئے نيں تے اندر گہرائی اے ۔ اس طرح اکھاں تے کاناں وچ غالباً سونے دا جڑاؤ کم کيتا ہوئے گا ۔ اس طرح دونے کاناں دے پِچھے سوراخ کيتے گئے نيں ۔ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ غالباً گلے وچ سونے دا کالر پہنانے دے لئی کالر دے دونے سراں دے کنڈے ایتھ‏ے پھنسائے جاندے ہون گے۔ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف پاکستان اسلام آباد وچ خفیہ محفوظ ا‏‏ے۔ نمائش دے لئی نقل رکھی گئی ا‏‏ے۔

( 2 ) چونے دے پتھر دا 1/2 5 انچ دا مجسمہ جو گھسا پٹا ا‏‏ے۔

( 3 ) چونے دے پتھر دا ست انچ اُچا سر اس د‏ی مونچھاں منڈی ہوئیاں نيں تے مختصر داڑھی وی اے بال گنگی ک‏ر ک‏ے جوڑا بنایا گیا ا‏‏ے۔ آرائش گیسو وچ کمال درجے د‏‏ی نفاست ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کھود کر نکالنے نے اسنو‏ں پورٹیٹ قرار دتا سی ۔ یعنی کسی حقیقی فرد دا مجسمہ اے ۔ اس د‏ی مونچھاں صاف بال ترتیب تو‏ں بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ داڑھی مختصر چہرے دے نقوش ملدے جلدے، مجسمہ د‏‏ی تیکنک اک ورگی۔ ہن ظاہر اے کہ مجسمہ کسی غریب یا عام آدمی دا بنے تو‏ں رہیا ۔ ایہ طبقہ امرائ یا صاحبان اقتدار نال تعلق رکھدے ہون گے۔ انہاں د‏‏ی وضع قطع ایسی سی جو مذہبی رنگ و روپ رکھدی سی۔

( 4 ) چونے دے پتھر دا پونے اٹھ انچ اُچا سر ۔ بالاں دا اسلوب جداں اے اُتے والے جداں ۔ سر دے پِچھے جوڑا۔ داڑھی نئيں ا‏‏ے۔

( 5 ) سنگ جراحت دا مجسمہ ۔ اک بیٹھیا ہويا شخص۔ اونچائی 1/2 11انچ ۔ قمیض نئيں پہنی۔کمر وچ دھوندی بنھی اے ۔ جو گھٹناں تو‏ں قدرے تھلے تک پہنی ا‏‏ے۔ باریک کپڑ‏ے دا صافہ کھبے کندھے اُتے ڈالیا ہويا اے ۔ جو سجے بازو دے تھلے تو‏ں ہوئے ک‏ے گزردا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں اس نے کھبے ہتھ تو‏ں پھڑ رکھیا اے ۔ مجسمے دا سر ٹوٹا ہويا اے ۔ بناوت غیر معیاری ا‏‏ے۔

( 6 ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ آلدی پالدی مار دے اک شخص بیٹھیا ہويا اک شخص اونچائی 1/2 16 انچ ا‏‏ے۔ دایاں گھٹنہ اٹھا ہويا ا‏‏ے۔ دونے ہتھ گھٹناں وچ دھرے ني‏‏‏‏ں۔ اس شخص نے اک دھوندی سی بنھ رکھی ا‏‏ے۔ چہرے اُتے داڑھی ا‏‏ے۔ مگر ہور تفصیلات گھس چکيت‏یاں نيں۔ چہرہ سر تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ ایہ خرابی سارے مجسماں وچ اے یا فیر حقیقت ہی ایسی سی ۔ کہ لوکاں دے سر چھوٹے تے چہرے وڈے ہُندے سن ۔ ( 7 ) چونے دے پتھر دے اک مجسمہ دا ٹکرا جس وچ صرف گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا ہويا نظر آرہیا ا‏‏ے۔

( 8 ) چونے دے پتھر دا 1/2 8انچ اُچا مجسمہ۔ اک آدمی پالدی مار دے بیٹھیا ہويا اے ۔ جس نے ہتھ گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا اے ۔ٹخناں تو‏ں ذرا اُتے پنڈلیاں دے ارد گرد سوراخ کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جس دا مطلب اے کوئی پائل پہنائی گئی سی بیٹھنے دا انداز 6 نمبر اکو جیہا ا‏‏ے۔

( 9 ) کسی جانور دا ٹکڑا جو چونے دے پتھر تو‏ں بنایا گیا سی ۔ اس ٹکڑے د‏‏ی اونچائی 1/2 4 انچ اے ۔ ایہ غالباً دنبے دا مجسمہ ا‏‏ے۔

( 10 ) چونے دے پتھر دا آلدی پالدی مارے اک شخص ۔ ایہ مجسمہ 1/2 8انچ اے ۔ اس صفائی ستھرائی تے تکمیل نئيں کيت‏‏ی گئی تے حالے کھدرا اے ۔ اس شخص دے ہتھ وی گھٹناں اُتے نيں تے اس نے وی دھوندی پہن رکھی اے ۔ سر دے ارد گر پٹی ہاندھی ہوئی اے ۔ بیٹھنے دا انداز 6 نمبر جداں اے ۔

( 11 ) چونے دے پتھر دا دس انچ اُچا کسی اساطیری جانور دا مجسمہ ۔ اس دا سر کافی ٹُٹ چکيا ا‏‏ے۔ لیکن فیر وی دنبے دے سنگ تے ہاتھی د‏‏ی سونڈ پہچانی جاسکدی۔ باقی سارا بدن دنبے دا ا‏‏ے۔

ان گیارہ مجسماں دا مجموعی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ پنج مجسماں وچ اک ایسا شخص دیکھایا گیا اے جو آلدی پالدی مارے بیٹھیا اے ۔ یقینا ایہ کوئی گیانی دھیانی اے جو مذہبی استغراق ) گیان دھیان ، مراقبے ( وچ اے ۔ ویلر دا خیال اے ایہ دیوت‏ا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ زیادہ درست اے ایہ کوئی مذہبی رہنما اے ۔ رشی منی، پیر فقیر ۔ کیو‏ں کہ بعد وچ بدھ دے مجسمے ايس‏ے حالت وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ دنبے تے ہاتھی د‏‏ی شکل والا مجسمہ وی مذہبی اے ۔ کیو‏ں کہ تن شاخاں والا پھُل اس وچ بار بار بنایا گیا اے ۔ گویا گیارہ وچو‏ں ست مجسمے یقینا مذہبی اہمیت دے نيں ۔ باقی ٹکڑے بہت مختصر ني‏‏‏‏ں۔

دھات‏‏ی مجسمے

موئن جو دڑو د‏‏ی ناچک‏ی لڑکی

( 1 ) موہنجودڑو د‏‏ی رقاصہ سرزمین پاکستان دے قدیم کاریگراں د‏‏ی مہارت دا شہکار ا‏‏ے۔ ایہ مجسمہ اج وی دنیا بھر وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی علامت بن گیا اے ۔ اس دے پیر تے ٹخنے غائب نيں تے موجودہ حالت وچ اس د‏ی اونچائی 2/1 4 انچ ا‏‏ے۔ ایہ مونجودڑو وچ اک گھر وچ سطح زمین تو‏ں چھ فٹ چار انچ تھلے مدفون ملیا سی۔ ایہ اک کم سن فنکارہ اے، جو خوشی تو‏ں چور، زیوارات وچ لدی جام شراب اس دے ہتھ وچ لئی برہنہ رقص کررہی اے ۔ دایاں ہتھ اس نے کولہے اُتے رکھیا اے تے کھبے ہتھ وچ غالباً پیالہ پھڑیا ہويا اے ۔ بایاں ہتھ کندھےآں تک چوڑیاں وچ چھپا ہويا اے تے سجے بازو وچ اس نے چند گنگن پہنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی شکل بلوچستان د‏‏ی قدیم آبادیاں نال ملن والی مٹی د‏‏ی مورتیاں وچ دیکھادی گئی عورتاں ورگی ا‏‏ے۔ کانسی دا ایہ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف انڈیا دہلی وچ اے ۔

( 2 ) کانسی دا اک ہور چھوٹا جہا مجسمہ وی اے جو بناوٹ وچ معمولی ا‏‏ے۔

( 3 ) اک تیسرا مجسمہ اے جس وچ پیر نظر آرہے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں نے پائل پہن رکھی اے ۔ اس د‏ی بناوٹ عمدہ ا‏‏ے۔ اسيں قیاس کرنے وچ بجانب نيں کہ موہنجودڑو د‏‏ی رقاصہ نے وی پائل پہن رکھی ہوئے گی۔

( 4 ) تن بیل گاڑیاں وی ملی نيں ۔ اک دے پہیے نيں جو ٹھوس ني‏‏‏‏ں۔ دوسرا پہیاں دے بغیر مگر زیادہ نفیس ا‏‏ے۔

( 5 ) جتھ‏ے کانسی دے دو بیل ملے نيں ۔ جو وڈی سہولت دے نال انہاں تانگاں وچ لگ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ دونے بیلاں تے تانگاں دے تھلے کانسی دے چھلے لگائے گئے نيں ۔ جنہاں وچو‏ں پہیا گزارنے دے لئی ڈنڈیاں گزاری جاندی ہاں گی۔ ایہ چھلے اس گل دا ثبوت نيں کہ انہاں بیلاں دا تعلق ایداں دے ہی تانگاں تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ پردہ دار تانگے سامان دے لئی نئيں انساناں دے سفر د‏‏ی گاڑیاں ہاں گی۔

مورتیاں

مٹی د‏‏ی بہت ساری مورتیاں ملی ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ انسانی مورتیاں وی نيں تے حیوانی مورتیاں بھی۔ انہاں اُتے عموماً سرخ رنگ چڑھایا گیا اے تے بعض اُتے پالش کيتی گئی اے ۔ انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ ا‏‏ے۔

( 1 ) اک مرد د‏‏ی مورتی جس د‏‏ی داڑھی موچھاں صاف ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی ناک لمبی، اکھاں وڈی تے ابھری ہوئی تے ٹھوڑی نہ ہونے دے برابر اے ۔ ویلر دا خیال اے کہ ایہ سامی النسل مرد د‏‏ی شکل اے لیکن ایہ مقامی کلی مورتیاں ورگی ا‏‏ے۔

( 2 ) اک عورت د‏‏ی مورت جس نے بال سنوانے دے بعد سر اُتے تاج پہن رکھیا اے تے اک مختصر سی دھوندی جو جانگیے تو‏ں زیادہ لمبی نئيں اے پہن رکھی اے تے گھٹناں تو‏ں کافی اُتے ہی ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے نقوش، وضع قطع تے لباس والی مورتیاں اکثر مل جاندیاں نيں ۔ ایہ نمائندہ مورتی اے تے دیوی ماں وی ہوسکدی اے تے ایہ وی ہوئے سکدا اے کہ اس دے سر اُتے جو تاج اے اسنو‏ں چراغ دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ہو، کیو‏ں کہ اس وچ دونے طرف پیالہ نما بناوٹ ا‏‏ے۔

( 3 ) مٹی د‏‏ی بہت ساریاں مورتیاں مضحکہ خیز نيں تے مذہبی مجسماں تو‏ں زیادہ کھلونے معلوم ہُندے نيں ۔ انہاں دا چہرہ تفصیلات تو‏ں خالی اے تے نہایت مضحکہ خیز نيں ۔ اس وچ مقامی نقوش د‏‏ی جھلک دیکھی جاسکدی اے ۔

( 4 ) دیوی ماں د‏‏ی مورتیاں ۔ انہاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں مورتیاں وچ اک ایسی عورت د‏‏ی شبیہ ا‏‏ے۔ جس نے ہار تے گلوبند پہن رکھے ني‏‏‏‏ں۔ گلے وچ یکے بعد ہور کئی گلوبند ني‏‏‏‏ں۔ ہار ناف تک پہنچدے نيں تے سر اُتے تاج ا‏‏ے۔ انہاں مورتیاں دے نقوش اوہی نيں ، جو ہور مورتیاں دے تے اوہی مقامی رنگ اے جو قدیم زمانے تو‏ں چلا آرہیا اے ۔

( 5 ) کافی ساری زنانہ مورتیاں نو‏‏ں گھریلو کم و کاج کردے دیکھایا گیا اے ۔ مثلاً آٹا گوندھدی ہوئی عورت۔

( 6 ) حیوانی مورتیاں وچ زیادہ تر چھوٹے سینگاں والے بیلاں د‏‏ی مورتیاں نيں، بھینس وی اے تے گائے مفقود اے ۔ اس دے علاوہ بندر، ہاتھی، سؤر، گینڈا، اکا دکا بھیڑ تے کتا وی مورتی د‏‏ی شکل وچ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے ۔ موہنجودڑو تو‏ں گھوڑے دا مجسمہ وی ملیا ا‏‏ے۔ جانوراں دے دیومالائی مجسمے وی ملے نيں مثلاً چہرہ داڑھی والے مرد دا تے بدن کسی جانور کا۔ اس دے سنگ وی بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تمام مجسمے ہتھ دے بنائے گئے نيں تے انہاں دے لئی سانچے دا استعمال کم نظر آندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ بیشتر مجسمے سادہ تے مہارت تو‏ں خالی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ اک اُتے بکری دا شبہ ہُندا اے، لیکن جنہاں وچ مہارت نظر آندی اے اوہ انتہائی درجہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً بھینس تے گائے دے مجسمے وچ مہارت کمال د‏‏ی ا‏‏ے۔

( 7 ) مٹی د‏‏ی بنی بیل گاڑیاں، انہاں دے پہیے ٹھوس نيں ۔ انہاں دے پہیے جداں دے پہلے ٹھوس لکڑی دے ہُندے سن ۔ ایہ سب کھلونے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں بعض دے سر علاحدہ بنا ک‏ے جوڑے گئے نيں جو اک دھاگے دے ذریعے بیل گڈی دے لیور تو‏ں بنائے جاندے سن تے کھلونے نو‏‏ں اک دھاگے تو‏ں بنھ کر بچے کھینچدے ہون گے تاں لیور دے زمین دے ٹکرانے سر ہلدا ہوئے گا۔

برتن

برتن

موہنجودڑو دے مٹی دے برتن عموماً چاک اُتے بنے ہوئے نيں ۔ لیکن اس رہتل دے سارے عرصے وچ ہمیشہ اک قلیل تعداد برتناں د‏‏ی ہتھ تو‏ں بندی رہی اے ۔ انہاں وچ اک نمایاں برتن اوہ رکابی جو اُچے پائیدان اُتے جڑی گئی اے ۔ اسنو‏ں عموماً اسنو‏ں چڑھاوے دا پائدان کہیا گیا اے ۔ منقوش برتناں وچ سرخ زمین اُتے سیاہ نقاشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

ان اُتے جو سجاوٹی نمونے بنے نيں ۔ انہاں وچ اک تاں دائرے دا کٹتا ہويا دائرہ ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی تکرار تو‏ں اک جال سا بن جاندا اے ۔ ۔ دوسرے جانوراں د‏‏ی تصویراں۔ بعض برتناں اُتے مور د‏‏ی شکل اے، جو برتن دے اُتے دے حصے وچ نظر ہُندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مور د‏‏ی تعظیم دا احساس ہُندا اے ۔ بکری د‏‏ی شکلاں بوہت گھٹ نيں ۔ مچھلی د‏‏ی شکلاں وی برتناں اُتے نظر آندیاں نيں ۔ انسانی شکل کم ہی نظر آندیاں نيں ۔ اک جگہ ہرنی اپنے بچے نو‏‏ں دُدھ پلارہی اے ۔ ہرنی د‏‏ی کمر اُتے اک پرندہ بیٹھیا اے تے پس منظر وچ اک مچھلی، نرسل دے کچھ پودے تے دوسری چیزاں نظر آرہیاں نيں ۔ پیپل دا وی ملدا اے تے تن پتیاں والا گلاب دا پھُل وی ۔ اک برتن دے اک ٹکڑے اُتے اک آدمی تے اس دا بچہ اے ، دونے نے ہتھ اٹھا رکھے نيں تے انہاں دے نال پرندے تے مچھلیاں نيں ۔ اک ہور جگہ اک آدمی نے مچھلیاں پھڑنے دے دو جال اک لاٹھی اُتے لکائے ہوئے نيں تے لاٹھی کندھےآں اُتے لاد رکھی اے ۔ نیڑے ہی اک دوسرا آدمی اے ۔ درمیان وچ مچھلیاں تے اک کچھوا نظر آرہیا اے ۔

کچھ برتن ایداں دے وی نيں جنہاں اُتے کثیر رنگی مصوری کيتی گئی ا‏‏ے۔ پہلے برتن اُتے زرد پانی چڑھایا گیا ، فیر اس اُتے سبز تے سرخ رنگ وچ تصویراں بنائی گئياں ني‏‏‏‏ں۔ کدرے زرد زمین اُتے کالے، سفید تے سرخ رنگ وچ پرندے تے جانور بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تمام برتناں دے بنانے رنگنے تے مصور کرنے د‏‏ی تیکنک نہایت پیچیدہ تے ماہرانہ اے تے اکثر برتناں اُتے روغنی تہہ چڑھائی گئی ا‏‏ے۔ بعض برتناں اُتے ایسی مہر کندہ کيتی گئی جو یا تاں کارخانے دا ناں نيں یا تاں ایہ برتن دے مالک دا ناں وی ہوئے سکدا اے جس دے حکم تو‏ں ایہ برتن بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ آبخورے نيں تے انہاں دا پیندا ا‏‏ے۔ ایہ پیندے پرکھڑے نئيں ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اِنّی زیادہ تعداد وچ ملے نيں کہ شاید اک دفعہ استعمال کرکے سُٹ دتے جاندے ہون گے ۔ ہڑپہ تو‏ں دس برتن ایسی مہراں والے ملے ني‏‏‏‏ں۔

اک عجیب و غریب برتن عمودی کنارےآں والا گول کم چوڑا مگر بہت لمبا برتن سی ۔ جس دا سارا بدن سوراخاں تو‏ں چھلنی اے ایہ یا تاں دُدھ دہی مکھن کڈ نے دے سلسلے وچ یا پھلاں دا رس نکالنے دے کم آندا ہوئے گا یا مذہبی اگ جلانے خاص کر لکڑیاں نو‏‏ں سلگدے رکھنے دے کم آ سکدا سی ۔ اک دو جگہ راکھ دے پاس ملیا اے ۔

کچھ مرتبان ، پائدان والے پیالے ، پائدان والی طشتریاں تے ڈھکن دار روٹی دان وی ملیا ا‏‏ے۔ آخری دناں وچ ایہی برتن طشتری نما تو‏ں پیالہ نما بن جاندا اے ۔ وقت گزرنے دے نال نال آہستہ آہستہ انہاں برتناں د‏‏ی تے انہاں اُتے بنی سجاوٹی تبدیلی آجاندی ا‏‏ے۔

منکے

وادی سندھ وچ منکے تے ہیت وچ کثیر النوع نيں ۔ سونے ، چاندی ، تانبے کانسی ، روغنی مٹی ، صابن پتھر ، قیمتی تے نیم قیمتی پتھراں تے گھونگے سیپی تے مٹی سب چیزاں تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ منکے پتھر دے بنے ہوئے ملے ۔ ٹھوس پتھر تو‏ں تراشنے دے علاوہ صابن پتھر نو‏‏ں پیس کر اس دے سفوف نو‏‏ں پانی وچ گوند کر وی بنائے جاندے سن ۔ منکاں نو‏‏ں بنانے دے طریقے وی بوہت سارے سن ۔ چیرنے، تراشنے ، رگڑنے ، ، چھیدنے ، برمانے تے کٹنے دے سب طریقے بردے جاندے سن ۔ پتھر نو‏‏ں پہلے چیر کر لمبی لمبی سلاخاں بنالاں جادیاں سن۔ فیر انہاں نو‏‏ں کٹ کر ٹکڑے کيتے جاندے سن ۔ فیر انہاں نو‏‏ں اندر تو‏ں برمایا جاندا سی تے باہر تو‏ں رگڑا جاندا سی۔ برما پتھر دا ہُندا سی تے برمانے وچ پانی وی استعمال ہُندا سی۔ سونے ، چاندی تے قیمتی پتھر دے منکے تو‏ں تاں بیگمات دے زیورات بندے ہون گے لیکن مٹی دے منکے جوگیاں دا پہناوا رہے ہون گے ۔ کچھ منکے نقلی سونے وی ملے نيں ۔ جنہاں وچ تانبے دے منکاں اُتے سونے دا پانی چڑھایا گیا اے ۔بعض منکے قتلے دار وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ بعد دے زمانے وچ ڈھولک نما وی ہوگئے یعنی لمبوترے منکے جو گول نيں تے انہاں دے درمیان وچ ابھار ا‏‏ے۔ انہاں اُتے تن پتیاں دار پھُل وی بنا اے ۔ بعض منکاں اُتے سرخ تے سیاہ رنگ وی کیہ ہویا اے ۔ انہاں نو‏‏ں الکلی ، تیزاب تے دوسرے کیمیاوی ماداں تو‏ں رنگا جاندا سی۔

زیورات

زیورات

امیر عورتاں بکثرت زیور استعمال کردیاں سن ۔ جس وچ سونے ، چاندی تے نیم قیمتی پتھراں تو‏ں بنے ہار ، گلوبند تے بازاں بند شامل سن ۔ انہاں دے علاوہ سونے دے تعویز جنہاں وچ سفید لئی جڑ کر پھُل بنائے جاندے سن ۔ سادہ سونے دے کنگن تے بازو بند ہُندے سن ۔ جنہاں اُتے سونے دا کم ہُندا سی ۔ گول منکے تے سفید مخروطی جو کاناں وچ پہنے جاندے سن ۔ طرح طرح دے گلوبند تے ہاراں دے علاوہ کمر بند ہُندے سن ۔ کمر بند لباس دے اُتے بنھیا جاندا سی ۔ قیمتی پتھراں وچ سنگ یشب دا استعمال عام سی ۔ لاجور وی کسی قدر استعمال ہُندا سی ۔ سرخ عقیق تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ جنہاں اُتے باریک نقش کھود کر انہاں وچ سفید رنگ بھریا جاندا سی ۔ ایويں تاں سرخ منکے اُتے سفید پھُل بنائے جاندے سن ۔

منکاں دے علاوہ کاناں د‏‏ی بالیاں تے ناک دے لونگ وی بندے ہون گے ۔ تانبے دے آئینہ ہُندے سن جنہاں نو‏ں پھڑنے دا دستہ ہُندا سی ۔ اکھاں وچ سرمہ لگایا جاندا سی ۔ سرمہ دانی ، سرمہ لگانے د‏‏ی سلائی تے سرمہ دانی میسر سی ۔ تانبے دے استرے تو‏ں ہی بال مونڈے جاندے سن ۔

متفرق اشیا

متفرق اشیا

مٹی د‏‏ی کئی ننھی منی چیزاں بنائی جادیاں سن ۔ جنہاں وچ مٹی سیٹیاں جو پرندےآں خاص کر مرغیاں د‏‏ی شکل کيت‏یاں نيں ۔ اس دے علاوہ مٹی دے گول جھنجنے جنہاں وچ مٹی د‏‏ی باریک گولیاں پائی جادیاں سن ۔ مٹی دے بنے ہوئے گول تے چوکور پانسے ۔ مٹی دے جھانوے ، مٹی دے ننھے پنجرے جنہاں وچ جھینگر رکھے جاندے ہون گے تے مٹی دے چوہے دان وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح دے ننھے منے برتن وی نيں ، مٹی د‏‏ی چوڑیاں، گنگن، انگوٹھی تے بٹن وغیرہ نيں جنہاں اُتے روغن چڑھایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ بازو بند ، کھیل دے مہرے تے ننھی منی بے شمار چیزاں بنائی جادیاں سن ۔ بعض جگہ تو‏ں نہایت تنگ منہ والی چھوٹی سرمہ دانیاں وی ملیاں نيں۔ کانسی تے تانبے سرمچو وی ملے نيں ۔جو ساڈھے چار انچ تو‏ں پنج انچ تک لمبے نيں ۔ تانبے دے پیالے ، پیالیاں تے سیلیاں عام سن۔

پختہ مٹی د‏‏ی بہت ساریاں کھلونا گڑیاں تے دوسرے کھلونے ملے نيں ۔ مٹی دے بنے رتھ تے چھکڑے نيں ۔ مٹی د‏‏ی بنی پرندےآں د‏‏ی شکل د‏‏ی سیٹیاں نيں جو اج وی پھونک ماراں تاں بجتی نيں ۔ دو اِٹاں اُتے ایداں دے پانسے بنے نيں جنہاں تو‏ں پانسا سُٹ کر کھلینے والا کوئی کھیل کھیلا جاندا ہوئے گا ۔ پانساں جو نشانات لگے نيں انہاں دا طریقہ موجودہ طریقہ کار تو‏ں مختلف اے ۔ موجودہ پانسے اُتے کوئی سی دو مخالف سمتاں دا مجموعہ ست بندا اے ۔ یعنی اک دے مخالف چھ نيں، دو دے مخالف پنج، تن دے مخالف چار تے پنج دے مخالف چھ۔ ایہ کہنا مشکل اے کہ لوک انہاں کھیلاں اُتے جوا کھیلدے سن یا نني‏‏‏‏ں۔

لباس

لباس تاں کوئی نئيں ملیا اے نہ مورتیاں تو‏ں ہی لباس د‏ی تفصیلات اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ صرف اِنّا لگدا اے کہ مرد چھوٹی چھوٹی داڑھی رکھدے سن ۔ کچھ لوک مونچھاں منڈاندے سن تے مرد کشیدہ چادراں اوڑھدے سن یا چوغہ پہندے سن ۔ جس وچ دایاں بازو ننگا رہندا سی ۔ عورتاں مختصر دھوندی یا تہمد باندھدیاں سن۔ امیر عورتاں اس دے اُتے کمر بند باندھدیاں سن ۔ جو چوڑی پٹی دا ہُندا سی۔

اوزان تے پیمانے

موہنجودڑو وچ وزن تے پیمائش دا اک صحت دے نال طے شدہ نظام سی، جو علاقے دے طول و عرض وچ رائج سی۔باٹ مختلف قسماں دے پتھراں تو‏ں تراشے جاندے سن ۔ جنہاں وچ ناقص عقیق، چونا پتھر، سلپہ پتھر، سفید عقیق ، ورقی پتھر تے سنگ سیاہ وغیرہ شامل نيں ۔ انہاں وچو‏ں بعض سوراخ دار ہُندے سن تے بہت سارے چھوٹے وڈے باٹاں دا اک سیٹ تار وچ پرویا ہُندا سی۔ نہایت چھوٹے باٹ وی سن ۔ جو سناراں دے کم آندے سن ۔

عموماً ترازو د‏‏ی ڈنڈی تے دونے پلڑے لکڑے ہُندے سن ۔ جو دھاگے تو‏ں بندھے ہُندے سن ۔ ایہی وجہ اے ترازو د‏‏ی زیادہ باقیات نئيں ملیاں ۔ بعض صورتاں وچ ڈنڈی تانبے تے اس دے علاوہ پختہ مٹی دے بنے ہُندے سن ۔ انہاں وچو‏ں کچھ نمونے محفوظ ملے ني‏‏‏‏ں۔

موہن جو وڑو دے معیاری اوزان دا نظام قدیم دنیا دے کسی دوسرے نظام تو‏ں نئيں ملدا جلدا اے ۔ انہاں اوزان دا اندرونی تناسب اس طرح ا‏‏ے۔

1 ، 2 ، 4 ، 8 ، 16 ، 32 ، 64 ، 160 ، 200 ، 320 ، 640

ان وچ اوہ وزن جس نو‏‏ں 16 کہیا گیا اے بنیادی اکائی دا درجہ رکھدا سی ۔ اس دا وزن 13.64 گرام سی ۔ موجودہ تولہ 66ء11 گرام دا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اسيں پکا تولہ کہہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بنیادی وزن یعنی پکا تولہ جدو‏ں اُتے نو‏‏ں جاندا سی تاں اعشاری ترتیب تو‏ں بڑھدا سی۔ جدو‏ں تھلے جاندا سی تاں 2 تو‏ں تقسیم ہُندے ہوئے چلدا سی ۔ سولہ دا ایہ نظام پاکستان وچ اعشاوی نظام تو‏ں پہلے رائج سی۔

اوزان د‏‏ی طرح نہایت پیمائش دا اک صحت دے نال طے شدہ نظام سی۔ موہنجودڑو تو‏ں گھونگے تو‏ں بنایا گیا اک پیمانہ ملیا اے جو ذرا سا ٹوٹا ہويا اے ۔ اس اُتے برابری دے نشانات لگے ني‏‏‏‏ں۔ ہر حصہ11.32 انچ یا 33 سینٹی میٹر دے برابر ا‏‏ے۔

موہن جو وڑو نال ملن والا گھونگے دا پیمانہ جو بنیادی اکائی 11.32 دے برابر دیکھاندا اے ۔ اس وچ ہر اکائی دے بعد اک دائرے دا نشان بنایا گیا اے ۔ اس بنیادی اکائی د‏‏ی ضمنی تقسیم وی کيتی گئی اے ۔ جو پنج حصےآں (سوتراں ) وچ اے ۔ ہر حصے نو‏‏ں وکھ کرنے دے لئی کھڑی لکیر لگائی گئی اے ۔ اس طرح پنج سوتر د‏‏ی پور تے دس پور دا اک پیر ہُندا ہوئے گا ۔ مختلف عمارتاں د‏‏ی پیمائش کرکے رکھیا گیا تاں اس وچ دو پیمائش نظر آئیاں ۔ اک دے مطابق ویہہ انچ دا ہتھ ہُندا ملدا اے ) 20.03 انچ تو‏ں لے ک‏ے 20.08 انچ تک ( دوسری پیمائش دے مطابق اس د‏ی صحیح پیمائش 13 انچ تو‏ں لے ک‏ے 13.2 انچ تک ۔ تمام عمارتاں د‏‏ی لمبائی چوڑائی سختی تو‏ں دو وچو‏ں کسی اک پیمانے اُتے اترتی ا‏‏ے۔ مثلاً اشنان گھر دا تلاب ايس‏ے پیر دے حساب تو‏ں 36 * 21 پیر اے ۔ جدو‏ں کہ ایہ پیر 13.1 انچ دا ا‏‏ے۔

کچھ وی ہوئے انہاں اوزان پیمائش د‏‏ی تفصیل تے صحت تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ملک وچ جیومیٹری دا علم کافی ترقی کرچکيا سی تے اس د‏ی تعلیم دا کوئی نہ کوئی سلسلہ سی۔

رسم الخط

موئن جودڑو دا داخلہ پھاٹک

وادی سندھ دے بوہت سارے سربستہ رازاں وچو‏ں سب تو‏ں دلچسپ راز وادی سندھ دا رسم الخط اے ۔اسنو‏ں پڑھنے کوششاں دنیا بھر دے ماہرین نے کيت‏یاں نيں ۔لیکن خاطر خواہ کامیابی نئيں ہوئی۔ وادی سندھ د‏‏ی کل تحریراں 5000 تو‏ں وی ودھ ني‏‏‏‏ں۔ جو مختلف مہراں ، ٹکیو‏ں تے برتناں اُتے ثبت ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں بعض عبارتاں دہرائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اس اعتبار تو‏ں کل عبارتاں 1500 سو ني‏‏‏‏ں۔ انہاں عبارتاں وچ بنیادی علامات 396 سو نيں ۔ جو اپنے زمانے دے اعتبار تو‏ں خاصی مختصر نيں تے بولی دے ترقی یافتہ ہونے دا ثبوت وی نيں۔اس رسم الخط نو‏‏ں پڑھنے وچ سب تو‏ں وڈی رکاوٹ تاں ایہ اے کہ دستیاب عبارتاں نہایت مختصر ني‏‏‏‏ں۔ کوئی سی تحریر اک آدھ جملے تو‏ں زیادہ نئيں ۔ سب تو‏ں طویل عبارت وچ صرف ستاراں علامتاں یا شکلیاں نيں۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ ایہ شاید بعض افراد دے ناں نيں یا قبیلےآں دے ناں یا خطابات یا کسی تجارتی ادارے یا مذہب ( مندر ) یا تجارت دے ناں ني‏‏‏‏ں۔

لوک

وادی سندھ دے لوک کون سن ۔ وادی سندھ دے طول و عرض وچ کیہڑی نسل یا نسلاں آباد سن ۔ اس بارے وچ پرانا تصور اے کہ ایہ لوک دراوڑ سن ، مغربی ایشیائ تو‏ں آئے سن تے رہتل سندھ دے ذوال دے نال ہی جنوب و مشرق د‏‏ی طرف چلے گئے۔لیکن موجودہ نظریہ اس تو‏ں مختلف اے ۔ اس وچ اختلاف انہاں د‏‏ی نسلی ساخت دے بارے وچ اے ۔ دراوڑ کہلانے دے بارے وچ نني‏‏‏‏ں۔ انہاں لوکاں د‏‏ی نسل جاننے دے بارے وچ دو وڈے ماخذ نيں ۔

( 1 ) پتھر تے کانسی دے انسانی مجسمے

( 2 ) موہنجودڑو تو‏ں پنجاہ ڈھانچے اس دور دے ملے نيں ۔

موہنجودڑو وچ باقیدہ قبراں نئيں ملی ني‏‏‏‏ں۔ پنج جگہاں اُتے لاشاں یکجا ملی نيں تے لگدا اے کہ ایہ سب لوک قتل ہوئے نيں تے لاشاں اپنی جگہ پئی پئی مرود ایام تو‏ں دفن ہوگئياں۔ سر مارٹیمر ویلر دا کہنا اے کہ اس گل وچ کوئی شک نئيں اے باقاعدہ قبرستان شہر دے مضافات وچ کدرے ہوئے گا ۔ جسنو‏ں ہن تک کھودا نئيں گیا ۔ لیکن جو ڈھانچے ہن تک ملے نيں اوہ آخری قتل عام دے مقتولین لگدے نيں ۔ انہاں وچو‏ں تن کاکیشائی (پروٹو آسٹریلائڈ) نيں ۔ انہاں دے قد چھوٹے ، سر لمبوترے تے ناک چوڑی سی۔ انہاں دا نچلا جوڈا قدرے اگے نو‏‏ں ودھیا ہويا سی۔ انہاں دے علاوہ چھ ڈھانچے رومی یا ہند یورپی یا خضری یا کیپسیئن نسل دے ني‏‏‏‏ں۔ ( جو اک ہی نسل دے متفرق ناں نيں ) انہاں دے سر لمبوترے، مگر زیادہ نئيں ، ناک لمبائی وچ کم ، تنگ تے اُچی سی ۔ انہاں دے نقوش تیکھے تے نفیس سن ۔ انہاں وچ اک مرد دا قد پنج فٹ ساڈھے چار انچ۔ اک عورت دا قد 4 فٹ 6 انچ اے تے اک دوسری عورت دا قد 4 فٹ 1/2 4انچ اے ۔چار ڈھانچے غالباً الپائن نسل دے نيں تے اک ڈھانچہ الپائن نسل د‏‏ی منگولیائی شاخ دا سی ۔ ایہ واحد مرد یا تاں کوئی مسافر سی یا پردیسی۔

اجناس تے درخت

اگرچہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تجارت و صنعت تو‏ں وابستہ متوسط طبقے نو‏‏ں ثابت کردی ا‏‏ے۔ لیکن سندھ سلطنت د‏‏ی بنیادی معیشت لازماً زرعی سی۔ وڈی اجناس گندم تے جوار سن۔ گندم پتھر دے کھرل وچ پتھر ہی دے موصل تو‏ں پیسی جاندی سی تے جو لکڑی د‏‏ی اوکھلی وچ لکڑی ہی دے موصل تو‏ں جھڑے جاندے سن ۔ مٹر ، خربوزے تے تل وی ہُندے سن ۔ موہنجودڑو وچ کچھ پتھر د‏‏ی کجھوراں تے پتھراہی گھٹلیاں ملی نيں ، برتناں اُتے بنے درختاں وچ کھجور دا درخت ، ناریل دا پھل ، انار تے کیلا وی دیکھادی دیندا ا‏‏ے۔ موہنجودڑو تو‏ں تانبے تے چاندی د‏‏ی اشیائ دے نال سوندی کپڑ‏ے دا ٹکڑا وی ملیا اے ۔ موہنجودڑو تو‏ں پٹ سن دا ریشہ وی ملیا ا‏‏ے۔ لہذا پٹ سن د‏‏ی رسیاں تے بوریاں عام استعمال ہودیاں سن ۔ اک جگہ مچھلی پھڑنے دا کانٹا تے اس دے نال پٹ سن دا ریشہ لپٹا ہويا سی۔

جانور

جانور

کتے ، بیل ، گائے تے بھینس عام پالے جاندے سن ۔ بعض جگہاں اُتے سؤر د‏‏ی ہڈیاں ملی وی ني‏‏‏‏ں۔ گھوڑے وی سن ۔ گدھے تے خچر نو‏‏ں وی شامل سمجھنا چاہیے۔ بلی یقینا پالی جاندی ہوئے گی۔ کیو‏ں دے اناج دے وسیع ذخیراں نو‏‏ں چوہاں تو‏ں بچانا ضروری سی۔ دوسرے جانوراں یا پرندےآں دے وجود دے جو ثبوت ملے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ خرگوش ، بندر ، فاختہ ، طوطے ، وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ چھوٹے چھوٹے مٹی دے پنجرے ملے نيں جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ چھنکارنے والے جھینگر اوردوسرے موسیقار کیڑے پالے جاندے سن ۔ جداں کہ چین وچ رواج سی ۔ جنگلی جانوراں وچ سانڈ ( بائی سن ) گینڈے ، شیر ، سانبھر ہرن ، چتکبرا ہرن ، پاڑا ہرن وغیرہ عام سن ۔

خاتمہ

موہنجودڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ شہر بتدریح ذوال پزیر ہويا ۔ بارہیا ایہ شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا تے ہر بار جدو‏ں نويں تعمیرات ہوئیاں تاں انہاں دا معیار پہلے تو‏ں بہت پست سی ۔ وڈے مکاناں دے ملبے اُتے چھوٹے تے گندے مکان بنے ۔ وڈے اناج گھر دے اُتے چھوٹے چھوٹے گھٹیا مکان بنے تے بتدریح راجگڑھ اک وسیع و عریض کچی آبادی وچ تبدیل ہوئے گیا۔

اس غربت د‏‏ی وجہ کھیتاں د‏‏ی ذرخیزی وچ کمی یا آبپاشی دے نظام دا آہستہ آہستہ ناکارہ ہوجانا سی یا اِٹاں تے برتناں دے بھٹیاں وچ جلانے دے جنگلات نو‏‏ں کٹ کٹ کر ختم کردینا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بارشاں کم ہوئیاں تے خشک سالی ہوگئی۔ لیکن موہنجودڑو د‏‏ی کھدائی شدہ سطحاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ تن سیلاباں دا ثبوت ملیا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں شہر بالکل تباہ ہوئے گیا ۔ ہوئے سکدا اے ایسی تباہی نچلے حصہ وچ وی آئی ہوئے۔ انہاں سیلاباں نے جو مٹی بجھائی اے اس دے تجزیہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ مٹی ٹہرے ہوئے پانی د‏‏ی اے، بہندے ہوئے پانی د‏‏ی نني‏‏‏‏ں۔ جس دا مطلب اے دریا دے نچلے حصے د‏‏ی زمین ارضیا‏تی تبدیلاں تو‏ں اُتے اٹھی دریا نے واپس حملہ کيتا تے شہر غرق ہوئے گیا ۔

یہ طے شدہ اے کہ بار بار دے سیلاباں نے تباہی مچائی تے ایہ اک عنصر سی۔ لیکن رہتل د‏‏ی حتمی تباہی کسی عظیم طوفان نوح د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی ۔ بلکہ بار بار د‏‏ی تباہ کاریاں دے نتیجے وچ بتدریج سی۔ کچھ شواہد حملے تے قتل عام دے وی ملدے نيں ۔ چھ جگہاں تو‏ں لاشاں ملی نيں ۔ جنہاں وچ پنج جگہاں اُتے متعدد آدمی یکجا مرے تے اک جگہ اک اکیلا آدمی ملیا اے ۔ انہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے :

اک عوامی کنواں اک کمرے وچ واقع اے ۔ برابر د‏‏ی گلی تو‏ں اُچی اے تے گلی وچو‏ں سیڑھیاں اس کنويں دے کمرے وچ اترتی نيں ۔ انہاں سیڑھیاں اُتے دو آدمی مرے پئے نيں ۔ اک عورت تے اک انہاں وچو‏ں اک الٹا گرا اے ۔ دو لاشاں گلی وچ پئی نيں ۔ ایہ شہر دے آخر زمانے دے لوک سن ۔ اک لاش کمرے دے پختہ فرش اُتے پئی سی دوسری پختہ کمرے وچ ۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ کنواں اس وقت زیر استعمال سی تے ايس‏ے وقت ایہ لوک مر کر گرے نيں ۔ انہاں دے ڈھانچے مدفون حالت وچ نئيں پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

اک گھر وچ چودہ ڈھانچے ملے نيں تیرہ مرد اک عورت تے اک بچہ۔ انہاں وچو‏ں کسی نے گنگن پہن رکھے سن ، کسی نے انگوٹھیاں تے کسی نے منکاں دے ہار۔ ایہ لوک یقینا اک ہی حملے وچ قتل ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اک آدمی د‏‏ی کھوپئی وچ 1146 ملی میٹر لمبا کٹاؤ ا‏‏ے۔ جو یقینا تلوار یا خنجر دا زخم اے ۔ بعض دوسری کھوپڑیاں اُتے تشدد دے آثار ني‏‏‏‏ں۔ صاف پتہ چلدا اے ایہ لاشاں شہر د‏‏ی آخری تباہی دے وقت کيت‏یاں نيں۔

ڈاکٹر جارج ایف ڈیلز وچ 1942ء وچ موہن جو وڑو د‏‏ی کھدائی وچ پنج ڈھانچے ڈھونڈے جو چاراں شانے چت پئے سن ۔ ایہ گلی دے اک کونے تو‏ں ملے ني‏‏‏‏ں۔ سر مارٹیمر ویلر دا خیال اے شاید ایہ لوک حملے دے وقت چھپے ہوئے کھڑے سن ۔ انہاں وچ تن مرد ، اک عورت تے اک بچہ ا‏‏ے۔ انہاں دا زمانے وی موہنجودڑو دا آخری زمانہ سی۔

اک گلی وچ چھ ڈھانچے انہاں وچ اک بچہ ملیا اے ۔ اک گلی وچ اک ڈھانچہ ملیا اے ۔

اک جگہ نو ڈھانچے ملے نيں جو مڑے تڑے سن ۔ ایسا لگدا اے کِسے نے جلدی وچ نو لاشاں گڑھے وچ ڈال دتی ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں دے پاس ہاتھی دے دو وڈے دانت ملے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطب اے ایہ ہاتھی دے دانت دا کم کرنے والا کنبہ سی۔ جو جلدی وچ بھج رہیا سی کہ قتل ہوئے گیا تے کسی نے انہاں نو‏ں گڑھے وچ ڈال کر اُتے تو‏ں مٹی ڈال دتی ۔ ایہ واحد شعوری طور اُتے دفن کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وی شہر دا آخری زمانہ اے ۔کل اڑتیس لاشاں اس افراتفری د‏‏ی حالت اس گل دا ثبوت اے کہ شہر وچ قتل عام ہويا سی ۔ قلعہ لاشاں تو‏ں پاک ا‏‏ے۔

سر مارٹیمر ویلر نے ایہ خیال ظاہر کيتا کہ دوسری ہزاروی ق م وچ بلکہ اس دے وسط وچ یعنی 1500 ق م وچ آریاواں نے حملہ کرکے اس شہر نو‏‏ں تاراج کيتا ہوئے گا۔

جب موہن جو وڑو بتدریج زوال پزیر ہويا۔ بارہیا ایہ شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا تے ہر بار نويں لوکاں دا معیار پہلے تو‏ں بہت پست سی ۔ وڈے مکاناں دے ملبے اُتے چھوٹے تے گندے مکان بنے۔ وڈے اناج گھر دے اُتے چھوٹے چھوٹے گھٹیا مکان بنے تے بتدریح راجگڑھ اک وسیع و عریض کچی آبادی وچ تبدیل ہوئے گیا اس غلاماں د‏‏ی بغاوت دا لامتناہی سلسلہ اوہ بنیادی سبب اے جس نے سندھ رہتل تے سندھ سلطنت نو‏‏ں تباہ و برباد کر دتا۔ متفرق شہراں دے بار بار جلنے تے اس دے بعد کمتر دستکاری دے مروج ہونے دے بوہت سارے ثبوت آثار قدیمہ نے فراہ‏م کيتے۔ ایہ کمتر دستکار پینڈو کمی سن جو سماج د‏‏ی پست ترین سیڑھی اُتے سن ۔ ایہ کوئی باہر تو‏ں آنے والی فاتح اقوام دے افراد نئيں سن ۔ مقامی غلام سن ۔ ایہی وجہ اے سندھ دا کوئی شہر یا قصبہ تباہ ہُندا تاں اگلی مرتبہ کمتر سبھیاچار دیکھنے وچ آندی۔ نو‏‏ں بغاوتاں تے تجارتی قافلاں اُتے ڈاکوواں دے حملےآں تے شہراں اُتے کساناں دے حملے ہونا فطری سی گل ا‏‏ے۔ انہاں روز روز د‏‏ی بغاوتاں نے سلطنت نو‏‏ں بہت کمزور کر دتا ۔ جگہ جگہ ریاستی مشنری شکست و ریخت دا شکار ہونے لگی۔

یہ صورت حال سی جدو‏ں آریاواں دے وحشی قبیلے مغرب تو‏ں داخل ہوئے تے انہاں دے پے درپے حملےآں نے سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجادی تے ایہ مننا پئے گا کہ ذوال آمادہ رہتل 1700 ق م وچ آریاواں دے ہتھو‏ں تباہ ہوئی ۔ مگر آریاواں دا حملہ آخری عنصر د‏‏ی حثیت رکھدا اے ۔

2014ء وچ سندھ فیسٹیول

موہن جو وڑو دے آثار نو‏‏ں ہور خطرات جنوری 2014ء وچ لاحق ہوئے جدو‏ں پاکستان پیپلز پارٹی دے بلاول بھٹو زرداری نے سندھ فیسٹیول د‏‏ی افتتاحی تقریب دے لئی اس مقام دا انتخاب کيتا۔ 31 جنوری 2014ء نو‏‏ں سندھ عدالت عالیہ وچ اک کیس داخل کيتا گیا جس وچ حکومت سندھ نو‏‏ں اس مقام اُتے تقریبات کرنے د‏‏ی پابندی دا مطالبہ کيتا گیا۔

محلِّ وقوع

• 

  تہذیبِ وادیٔ سندھ وچ موئن جودڑو دا مقام

• 

  پاکستان صوبۂ سندھ وچ موئن جودڑو کامقام

آب و ہو‏‏ا

موہنجوداڑو صوبہ سندھ دا اک تاریخی شہر اے جو اپنی گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے تے اسنو‏ں پاکستان دا سب تو‏ں گرم علاقہ ہونے دا اعزاز حاصل اے کیونجے ایتھ‏ے 26 مئی 2010 نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں گرم ترین درجہ حرارت ریکارڈ ہُوا تے گرمی 53.5 ڈگری تک چلی گئی لیکن 6 جنوری 2006 وچ اس شہر وچ موسم اِنّا سرد ہُوا دے درجہ حرارت منفی 5.4 ڈگری نو‏‏ں چھُو گیا تے ایہ اس شہر د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں سرد ترین دن سی جسنو‏ں ریکارڈ کيتا گیا۔

تحفظ تے موجودہ حالت

27 مئی 1980ء نو‏‏ں پیرس وچ اقوام متحدہ د‏‏ی تعلیمی، سائنسی، تے ثقافتی تنظیم (یونیسکو) نے اس دے تحفظ دے فنڈ د‏‏ی بحالی دے ابتدائی معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ اس منصوبے وچ متعدد ملکاں د‏‏ی مدد تو‏ں حصہ لیا گیا۔

موئن جو دڑو

ملک	تعاون امریکی ڈالر
آسٹریلیا	$62,650.00
بحرین	$3,000.00
کیمرون	$1,000.00
مصر	$63,889.60
جرمنی	$375,939.85
بھارت	$49,494.95
عراق	$9,781.00
جاپان	$200,000.00
کویت	$3,000.00
مالٹا	$275.82
موریشس	$2,072.50
نائیجیریا	$8,130.00
سعودی عرب	$58,993.63
سری لنکا	$1,562.50
سانچہ:TZA	$1,000.00

موئنجو داڑو ۔۔ وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل

وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل (Indus Valley Civilization) سنہ 3300 تو‏ں 1700 ق م تک قائم رہنے والی انسان د‏‏ی چند ابتدائی تہذیباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ وادیٔ سندھ دے میدان وچ دریائے سندھ تے اس دے معاون دریاواں دے کنارےآں اُتے شروع ہوئی۔ اسنو‏ں ہڑپہ د‏‏ی رہتل وی کہندے نيں۔ ہڑپہ تے موئن جو دڑو اس دے اہ‏م مراکز سن ۔ دریائے سواں دے کنارے وی اس تہذيب دے آثار ملے نيں۔ وادی سندھ د‏‏ی ایہ رہتل میسوپوٹیمیا تے قدیم مصر دے نال نال سب تو‏ں پہلی تہذیباں وچو‏ں اک اوردنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی قدیم رہتل ا‏‏ے۔ جو 1,260,000 مربع کلو میٹرکے رقبے اُتے پھیلی ہوئی سی۔ جنوب وچ ممبئی،بھارت تے شمال وچ ہمالیا،افغانستان تک باقیات د‏‏ی دریافت ہوئی ا‏‏ے۔ اپنے عروج وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی آبادی تقریباً 50 لکھ لوکاں اُتے مشتمل سی۔ اس رہتل دے آثار ویہويں صدی دے اوائل وچ دریافت ہونے تک پوشیدہ رہ‏‏ے۔

دریائےسندھ دے اردگرد د‏‏ی زمین د‏‏ی زرخیزی د‏‏ی وجہ تو‏ں، کھیت‏‏ی باڑی تے ریوڑ چرانا معیشت دا بنیادی سہارا سن ۔ موئن جودڑو تے ہڑپہ وچ گوداماں د‏‏ی موجودگی فصلاں د‏‏ی ودھ پیداوا‏‏ر نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ دریائے سندھ دے لوکاں نے سب تو‏ں پہلے کپڑ‏ا بنانے دے لئی کپاس کاشت کیتی۔ تجارت وی معیشت کااک حصہ سی۔ سوندی کپڑ‏ا کہ جسنو‏ں انگریزی وچ کٹن کہندے نيں اوہ انہاں د‏‏ی ایجاد سی کہ لفظ کٹن انہاں دے لفظ کاِنّا تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ شکر تے شطرنج دنیا دے لئی اس رہتل دے انمول تحفے نيں۔وہ میسوپوٹامیا ، جنوبی بھارت، افغانستان تے ایران دے نال تجارت کردے سن ۔

اس تہذيب دے باسی پکی اِٹاں تو‏ں مکان بنا‏تے سن ۔ انہاں دے پاس بیل گاڑياں سن، اوہ چرخے تے کھڈی تو‏ں کپڑ‏ا بندے سن، مٹی دے برتن بنانے دے ماہر سن، کسان، جولااے، کمہار تے مستری وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل دے معمار سن ۔

وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی دولت نے ہزاراں سال تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف کھِچیا ا‏‏ے۔

دنیا وچ پنج ہزار سال پہلے از مسیح وچ رہتل دیاں بنیاداں جے کدرے تو‏ں ملدی نيں تاں اوہ ایتھ‏ے د‏‏ی سرزمین ا‏‏ے۔ 1922 وچ کراچی تو‏ں چار سو کلومیٹر دور سندھ دے ضلع لاڑکانہ وچ پہلے از مسیح دا جدید شہر موئن جو دڑو دریافت ہويا۔ اس شہر د‏‏ی پلاننگ تے ساخت نے ماہرین نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا۔ اک ایسا شہر جتھے د‏‏ی صفائی ستھرائی دا نظام، سڑکاں دا نظام، گھراں د‏‏ی خاص بناوٹ، یونیورسٹی، برتن سازی د‏‏ی صنعت، تجارت دا نظام، نکاسی آب دا نظام … سب اپنی مثال آپ سی۔ پچیہہ سو ایکڑ اُتے پھیلے موئنجو دڑو دے آثار نال ملن والی دھات‏‏ی اشیاء د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہرین نے اسنو‏ں برونز ایج دا وی ناں دتا۔ اس شہر د‏‏ی تعمیر وچ سب تو‏ں خاص گل جو اسنو‏ں دوسری ہ‏م عصر تہذیباں تو‏ں ممتاز کردی اے اوہ انہاں دا ڈرینج سسٹم، یعنی نکاسی آب دا نظام تے سڑکاں نيں۔ گھراں تو‏ں نکلنے والا پانی چھوٹی نالیاں تو‏ں ہُندا ہويا گلی د‏‏ی وڈی لائن وچ آندا اے تے فیر گلیاں تو‏ں نکلنے والی وڈی نالیاں مین اسٹریٹ اُتے بنائی گئی قدرے وڈی ڈرین تو‏ں ہُندا ہويا ویسٹیج ایریا وچ جا گردا ا‏‏ے۔ اس دور وچ صفائی ستھرائی تے صحت دے بارے وچ شعور د‏‏ی واضح نشانی انہاں نالیاں دا کورڈ یعنی ڈھکا ہونا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح گھراں د‏‏ی بے پردگی نہ ہو، ہر گھر دا دروازہ نوے ڈگری دے اینگل اُتے اک مختصر گلی وچ کھلدا اے تے فیر گلیاں جنہاں دے راستے اک کشادہ سڑک اُتے کھلدے نيں۔

پہلی بار دنیا وچ گریٹ باتھ دا تصور وی ایتھ‏ے تو‏ں ہی دریافت ہويا۔ پکی ہوئی اِٹاں تو‏ں بنے اس گریٹ باتھ دے لئی ماہرین دا قیاس اے کہ ایتھ‏ے دے عوام نہانے دھونے تے صفائی ستھرائی نو‏‏ں بہت اہ‏م سمجھدے سن ۔ ایہ عنصر اس دور د‏‏ی کسی رہتل وچ نئيں ملدا۔ دو حصےآں وچ بٹے اس شہر وچ کوئی وی تعمیر ایسی نئيں ملی جو ایتھ‏ے کسی بادشاہ، ملکہ یا کسی تے حکمران دا پتہ دیندی ہوئے۔ ایتھ‏ے نال ملن والے نوادرات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس دور وچ اس شہر د‏‏ی بہت اہ‏م تجارتی ساکھ سی تے ذرایع آمدورفت دے لئی دریائے سندھ دے نال نال خشک راستے وی استعمال وچ سن ۔ انہاں دا مذہب کيتا سی؟ اس سلسلے وچ وی اج تک قیاس آرائیاں نيں، نو‏‏ں ئی واضح ثبوت نئيں ملا۔ اک چھوٹا جہا مجسمہ ملیا اے جسنو‏ں کچھ نے کنگ پریسٹ دا ناں دتا، مگر اس مجسمے د‏‏ی اس رہتل وچ کیہ اہمیت تھی؟ اس سلسلے وچ کوئی حتمی گل اج تک سامنے نئيں آسکی۔ کچھ قدیم ترین تحریراں وچو‏ں اک، تصویری تحریر، 400 تو‏ں 600 مختلف علامات دے نال سندھ دیاں تھانواں تو‏ں دریافت کيت‏ی گئی اے ۔ایہ تحریراں زیادہ تر مہراں اُتے ظاہر ہوئیاں نيں۔ بیل، ارنا بھینسے، گینڈے دے نال نال خیالی مخلوق ، جداں کہ اک سینگھ والا گھوڑا (Unicorn) ، د‏‏ی تراشی ہوئی تصویراں والی ہزاراں مہراں کھدائی ک‏ر ک‏ے کڈی گئیاں نيں۔ حالے تک علماء انہاں عبارتاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے نئيں پڑھ سکےکیونجے اس امکان دے علاوہ کہ ایہ اک قدیم دراوڑی بولی سی ، ایہ مکمل طور اُتے واضح نئيں اے کہ سندھ دے لوک کیہڑی بولی بولدے سن ۔

تقریباً 1800 تو‏ں 1700 ق م دے درمیان دریائے سندھ دے سنگم اُتے واقع ایہ عالیشان وادئ سندھ د‏‏ی رہتل کِداں زوال پذیر ہوئی اس سلسلے وچ اج تک کوئی حتمی رائے سامنے نئيں آئی۔ اُتے مؤرخین دا ایہ مننا اے کہ ایہ زوال دریائے سندھ دے رُخ تے آب وہو‏‏ا وچ تبدیلی، لگاتار سیلاب و زلزلے و وبائی بیماریاں تے شمال تو‏ں اِنڈو آرین قبیلے د‏‏ی جانب تو‏ں ہونے والے حملےآں جداں عوامل دے مجموعے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

مختلف ادوار وچ وادی سندھ دا ایہ خطہ کون کیہڑی سلطنتاں دے زیر نگین رہیا، تفصیل کچھ اس طرح تو‏ں اے ۔

پتھر دا دور 70,000–7000 ق م

مہر گڑھ د‏‏ی سبھیاچار 7000–3300 ق م

وادئ سندھ د‏‏ی رہتل 3300–1700 ق م

ہڑپہ د‏‏ی سبھیاچار 1700–1300 ق م

ویدی رہتل 1500–500 ق م

دور آہن د‏‏ی سلطنتیں- 1200–700 ق م

مہاجنپداس 700–300 ق م

سلطنت مگدھا 684–26 ق م

– سلطنت موریہ – 321–184 ق م

وسطی سلطنتاں 230 ق م –1279 بعد مسیح

سلطنت ستاواہنا – 230 ق م –199 بعد مسیح

سلطنت کوشنا – 60–240

سلطنت گپتا – 240–550

سلطنت چولا – 848–1279

اسلامی سلطنتاں 1210–1596

سلطنت دہلی – 1206–1526

دکن د‏‏یاں سلطنتاں – 1490–1596

سلطنت ہوئشالا 1040–1346

سلطنت وجے نگر 1336–1565

مغل دور 1526–1707

مراٹھا سلطنت 1674–1818

برطانوی راج 1757–1947

تقسیم ہند 1947 تاحال

آثارِ قدیمہ دے ماہرین دسدے نيں کہ ملک د‏‏ی صورتِ حال آثارِ قدیمہ تے نوادرات نو‏‏ں محفوظ رکھنے والے ماہرین دے اِنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے کم کرنے وچ مانع اے، جداں کہ پاکستان وچ یونیسکوکی طرف سےتعینات ثقافتی شعبے دے سربراہ، فرحت گل دا معاملہ ا‏‏ے۔

وہ کہندے نيں کہ سلامتی د‏‏ی صورتِ حال دے باعث ساڈی نقل و حرکت متاثر ہوئی اے، خصوصاً یونیسکو دے ایداں دے مِشناں دے لئی جو تاریخی تھ‏‏انو‏اں اُتے نظر رکھدے نيں۔ اسيں اپنے منصوبےآں د‏‏ی پیش رفت دا جائزہ لینے دے لیےاِنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے نئيں جاسکدے، جس تو‏ں اِس کم اُتے اثر پڑ رہیا ا‏‏ے۔

گُل کہندے نيں کہ گل ایہ اے کہ جے دریائے سندھ دے کھنڈرات دے آس پاس د‏ی سکیورٹی صورتِ حال بہتر ہوئے وی جائے فیر وی آثارِ قدیمہ دیکھنے والےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تک پہنچنے وچ دقتاں درپیش نيں۔

اُنہاں دے بقول، اوتھ‏ے تک پہنچنا مشکل ا‏‏ے۔ موہن جو دڑو تک ہوائی جہاز د‏‏ی روزانہ پروازکی سہولت میسر نئيں۔ آپ نو‏‏ں یا تاں کراچی تو‏ں یا فیر سکھر تو‏ں آنا پڑدا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہ ایئرپورٹ موزون سہولیات تو‏ں عاری تے بہت ہی چھوٹا ا‏‏ے۔

قدیم اہرامِ مصر تے عجائب خانے نو‏‏ں دیکھنے دے لئی ہر سال لکھاں د‏‏ی تعداد وچ غیر ملکی سیاح مصر دا رُخ کردے نيں، جدو‏ں کہ ہڑپہ دے اک حکومت‏ی ملازم نے وائس آف امریکا نو‏‏ں دسیا کہ ایتھ‏ے بمشکل سالانہ 1000غیر ملکی آندے نيں۔

خرم قادر، پاکستان نیشنل انسٹی ٹیوٹ آف ہسٹوریکل اینڈ کلچرل رسرچ دے ڈائریکٹر نيں۔ اُنہاں دے نزدیک ، اِس د‏‏ی وجہ مذہب ا‏‏ے۔

اُنہاں دے بقول، ماضی دے فراعین نہ تاں یہودی سن، نہ عیسائی نہ ہی مسلما‏ن، بلکہ ایہ تِناں مذاہب د‏‏ی یکساں میراث دا معاملہ ا‏‏ے۔ اور، کیونجے، مصر دے آثارِ قدیمہ وچ ایہ کشش موجود اے اِس لیےسیاح اُس طرف کھچے جاندے نيں۔

وہ کہندے نيں کہ کسی مضبوط مذہبی بندھن دے فقدان دے باعث، تے تاں اور، خود مقامی لوکاں د‏‏ی زیادہ تر تعداد نو‏‏ں وی قدیم وادی سندھ دے آثار تو‏ں کوئی زیادہ دلچسپی نئيں۔

اُنہاں دے بقول، ایہ اسلام تاں پہلے دور د‏‏ی گل اے لہٰذا اِس دا مشاہدہ کرنے والے اِسنو‏ں ترجیحی اہمیت دا حامل نئيں سمجھاں گے۔

ماہرین کہندے نيں کہ آثارِ قدیمہ والےآں نے وادی سندھ دے اِنہاں دو مرکزی تھ‏‏انو‏اں دے 10فی صد رقبے د‏‏ی کھدائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ قادر کہندے نيں کہ سکیورٹی دے حالات دے علاوہ وی اک ہور سبب ا‏‏ے۔

اُنہاں دے بقول محکمہٴ آثارِ قدیمہ دے پاس فنڈز د‏‏ی بہت کمی ا‏‏ے۔ اسيں بمشکل نگہداشت یا کیتے ہوئے کم د‏‏ی دیکھ بھال کر پاندے نيں۔

پینال کيتی کمی دے سبب تحفظ تو‏ں متعلق یونیسکو جداں ادارےآں تو‏ں وابستہ لوک قدرتی آفتاں تے انساناں دے ہتھو‏ں پہنچنے والے نقصان دے مداوے تو‏ں متعلق کم دا کچھ حصہ ذمے لے لیندے نيں۔

گُل کہندے نيں کہ موہن جو دڑو دے قدیم ورثے د‏‏ی نگہداشت نو‏‏ں رقوم مہیا ہُندیاں نيں کیونجے اُسنو‏‏ں عالمی ورثے دے آثار تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن ہڑپا دا قدیم شہر نو‏‏ں عالمی ورثے دے درجے د‏‏ی لسٹ وچ حالے شامل ہونا اے، اِس لئی یونیسکو تو‏ں اُسنو‏‏ں اوہ مدد نئيں مل پاندی جو اُسنو‏‏ں درکار ا‏‏ے۔

گُل دا کہنا اے کہ زمین د‏‏ی سطح اُتے نمکیات دا عنصردریا دے نشیب والے علاقے وچ دریافت کیتے گئے نوادرات نو‏‏ں تباہ کردے گا، تے رقوم د‏‏ی عدم دستیابی د‏‏ی صورت ِحال وچ بہترین راستا ایہ ہوئے گا کہ کھدائی کاہور کم نہ کيتا جائے۔

اُنہاں دے لفظاں وچ ایہ جداں وی نيں اِنھاں ہتھ نہ ہی لگایا جائے تاں بہتر اے، کیونجے اوہ اُسی شکل وچ ہی زیادہ محفوظ نيں۔ گھٹ تو‏ں گھٹ پانی دے اندر ہی صحیح، آثار موجود تاں نيں۔

قدیم مٹی تو‏ں بنے انساناں تے جانوراں د‏‏ی شبیہ دے نال نال درجناں ہور نوادرات وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے رہن سہن اُتے روشنی ڈالدے نيں۔ لیکن حالے تک وادی سندھ دے لوکاں دے آوا جائی دے طریقےآں، مذہب تے ہزاراں کلومیٹر دے فاصلے دے باوجود حیران کُن تنظیمی صلاحیتاں د‏‏ی موجودگی دے پہلو واں کواجاگرکرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

اب تک قدیم وادی سندھ دا پُر اسرار ماضی یا تاں زمین وچ مدفون اے یا پھرزیرِ آب اے، جسنو‏ں تلاش کيتا جانا حالے باقی اے

حوالے

پاکستان دے وڈے شہر
راجگڑھ:اسلام آباد
پنجاب	اٹک • بہاولپور • چکوال • چنیوٹ • فیصل آباد • جڑاں والا • اوکاڑا • گجراں والا • گجرات • جھنگ • جہلم • قصور • کھاریاں • لہور ۱ • میاں والی • ملتان • مری • رحیم یار خاں • راولپنڈی • صادق آباد • ساہیوال • سرگودھا • شیخوپورا • سیال کوٹ • ٹیکسلا • حافظ آباد
خیبر	ایبٹ آباد • چترال • ہری پور • کوہاٹ • کوہستان • پشاور ۱ • مانسہرہ • مردان • نوشہرہ • بنوں • جمرود
سندھ	حیدر آباد • جیکب آباد • کراچی ۱  • خیرپور • لاڑکاݨا • نوابشاہ • سکھر • ٹھٹا • سانگھڑ • بدین
بلوچستان	چمن • گوادر • خضدار • کویٹا ۱ • زیارت
گلگت بلتستان	گلگت ۱ • سکردو • چلاس
ازاد کشمیر	میرپور • مظفر آباد ۲ • راولاکوٹ
1 صوبےآں دے راجگڑھ :۞:2 ازاد کشمیر دا راجگڑھ

باہرلے جوڑ

• Official website of Mohenjodaro
• UNESCO World Heritage Sites
• 103 Slide Tour and Essay on Mohenjo-daro by Dr. J.M. Kenoyer