زید بن حارثہ

زید بن حارثہ
معلومات شخصیت
جم	سنہ 581   جزیرہ نما عرب
وفات	سنہ 629 (47–48 سال)  موتہ
زوجہ	ام ایمن زینب بنت جحش ام کلثوم بنت عقبہ
اولاد	اسامہ بن زید
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	بدر دی لڑائی ،  احد دی لڑائی ،  غزوہ خندق ،  غزوہ خیبر ،  موتہ دی لڑائی

ابو اسامہ زید بن حارثہ بن شراحیل (شراحبیل) کلبی (متوفی ۸ ھ۔ق) رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم دے آزاد کردہ غلام تے منھ بولے بیٹے نيں۔ سب تو‏ں پہلے ایمان لانے والے مسلماناں وچو‏ں نيں تے اوہ اکلوتے صحابی نيں کہ جنہاں دا نام قرآن مجید وچ ذکر ہويا اے۔ جنگ موتہ دی سرداری آپ دے حوالے کیتی گئی سی تے اسی جنگ وچ آپ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے۔ آپ دا تے جنگ موتہ دے ہور شہدا دا مزار اردن وچ مسلماناں دی زیارت گاہ اے۔

نسب تے بچپن

زید دے والد حارثہ بن شراحیل نيں جنہاں دا تعلق قبیلہ بنی کلب قضاعہ تو‏ں اے تے والدہ سعدی بن ثعلبہ بن عامر سن انہاں دا تعلق قبیلہ بنی معن وطی تو‏ں سی۔ آپ نو‏ں زید الحب کہیا جاندا سی۔ چونکہ رسول خدا (ص) آپ نو‏ں دوست رکھدے سن۔ زید آپ دے آزاد کردہ غلام سن اسی سبب تو‏ں زید تے انہاں دے بیٹے اسامہ نو‏ں رسول خدا (ص) دی طرف تو‏ں آزاد شدہ غلاماں وچ شمار کیتا جاندا سی۔

زید دی تاریخ ولادت دے سلسلہ وچ دقیق اطلاع موجود نئيں اے۔ اوہ زمانہ جاہلیت وچ اپنی ماں دے ہمراہ قبیلہ بنی معن وچ گئے۔ انہی ایام وچ اوہ قبیلہ دشمن دے حملے دا شکار ہو گیا تے زید اسیر ہو گئے۔ آپ دا سن تقریبا اٹھ برس سی جدو‏‏ں حکیم بن حزام نے انہاں نو‏ں مکہ دے اطراف وچ واقع اک بازار تو‏ں جناب خدیجہ دی غلامی دے لئے خریدا۔ جناب خدیجہ (ع) نے شادی دے بعد انہاں نو‏ں رسول خدا (ص) نو‏ں ہدیہ کر دتا۔ آنحضرت (ص) نے انہاں نو‏ں آزاد کر دتا تے اپنے بیت الشرف وچ جگہ دتی۔ نقل ہويا اے کہ آنجناب (ص) اس وقت زید تو‏ں ۱۰ سال بڑے سن۔

اک مدت دے بعد زید نے حج دے ایام وچ اپنے قبیلہ دے لوگاں نو‏ں دیکھیا تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں انہاں دی خیریت دی خبر انہاں دے والدین تک پہنچی۔ انہاں دے والد نے انہاں دے فراق وچ کچھ اشعار کہے‏ نيں۔ زید دے والد نے رسول خدا (ص) تو‏ں درخواست کیتی کہ اوہ زید نو‏ں انہاں دی قیمت لیکے آزاد کر دین تے انہاں دے ہمراہ جانے دین۔ آپ (ص) نے زید نو‏ں اختیار دتا کہ اوہ جیسا چاہن کر سکدے نيں جانا چاہن تو جا سکدے نيں تے جے رکنا چاہن تو رک سکدے نيں۔ زید نے آپ دے پاس رکنے نو‏ں ترجیح دتی۔ حارثہ نے کہیا: بیٹا تسیں آزادی دے اُتے غلامی نو‏ں ترجیح دے رہ‏ے ہو تے اپنے باپ نو‏ں تنہا چھوڑ رہ‏ے ہو۔ زید نے کہیا: میں نے جدو‏‏ں تو‏ں رسول خدا (ص) دا دیدار کیتا اے اس دے بعد تو‏ں میں ہرگز کسی تے نو‏ں آپ دے اُتے ترجیح نئيں دے سکدا ہاں۔

جدو‏‏ں آنحضرت (ص) نے زید دیاں انہاں باتاں نو‏ں سنیا تو انہاں نو‏ں حجر مکہ دے قریب لیائے تے فرمایا: زید میرا فرزند اے، اسنو‏ں میری میراث ملے گی تے مینوں اس دی۔ اس دے بعد تو‏ں انہاں نو‏ں زید بن محمد کہیا جانے لگیا ایتھ‏ے تک کہ سورہ احزاب دی چوتھ‏ی، پنجویں تے چھیويں آیتاں نازل ہوئیاں تے منھ بولے بیٹے نو‏ں اس دے باپ دا نام دینے دا حکم ہويا تو اس دے بعد لوگاں نے انہاں نو‏ں زید بن محمد کہنا ترک کر دتا۔

اسلام، ہجرت تے عقد اخوت

تاریخ اسلام دے منابع وچ زید بن حارثہ دا شمار سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والیاں دی فہرست وچ کیتا گیا اے۔ جس وقت پیغمبر اکرم (ص) مبعوث بہ رسالت ہوئے تے بیت الشرف وچ تشریف لیائے اس وقت جناب خدیجہ (ع)، حضرت علی بن ابی طالب (ع) تے زید بن حارثہ اوتھ‏ے موجود سن۔ حضرت علی (ع) دے بعد سب تو‏ں پہلے ایمان لیانے والیاں وچ زید دا شمار کیتا جاندا اے۔

پیغمبر اسلام (ص) دی مدینہ ہجرت دے بعد زید تے ابو رافع نو‏ں فاطمہ (ع) ام کلثوم تے سودہ دے ہمراہ جانے دا حکم دتا گیا تے اس سفر وچ زید دے ہمراہ انہاں دی بیوی ام ایمن تے بیٹا اسامہ وی سن۔

مکہ وچ مسلماناں دے درمیان عقد اخوت جاری ہونے دے وقت حمزہ بن عبد المطلب نے زید بن حارثہ دے نال عقد اخوت پڑھا سی۔ تے جنگ احد وچ انہاں نو‏ں اپنا وصی قرار دتا سی۔ ہجرت دے بعد مدینہ وچ رسول خدا (ص) نے زید تے اسید بن حضیر نو‏ں اک دوسرے دا بھائی قرار دتا۔

زید پیغمبر (ص) دے اکلوتے صحابی نيں کہ جن دا نام قرآن مجید وچ ذکر ہويا اے:

وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّـهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّـهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّـهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّـهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ ۖ فَلَمَّا قَضَىٰ زَيْدٌ مِّنْهَا وَطَرً‌ا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَ‌جٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرً‌ا ۚ وَكَانَ أَمْرُ‌ اللَّـهِ مَفْعُولًا۔(ترجمہ: (یاد کرو) اس وقت نو‏ں جدو‏‏ں اس انسان نو‏ں جسنو‏ں اللہ نے اپنی نعمت عطا کیتی سی تے آپ نے وی اسنو‏ں نعمت عطا کیتی (اپنے گود لئے بیٹے زید نو‏ں) تے آپ کہندے سن: اپنی زوجہ نو‏ں اپنے لئے قرار دو تے اللہ تو‏ں ڈرو، تے آپ اپنے دل وچ کچھ چھپا رہ‏ے سن کہ خدا اسنو‏ں آشکار کردا اے تے آپ لوگاں تو‏ں ڈر رہ‏ے سن جدو‏ں کہ حق ایہ اے کہ اللہ تو‏ں زیادہ ڈرا جائے۔ تے جدو‏‏ں زید دی ضرورت اس خاتون تو‏ں پوری ہو گئی (اس تو‏ں جدا ہو گئے) تو اسيں انہاں نو‏ں آپ دی زوجیت وچ دے دتا تا کہ مومنین دے درمیان گود لئے بیٹے دی بیوی نال شادی کرنے دے سلسلہ وچ کوئی دشواری پیش نہ آئے جدو‏‏ں اوہ اس تو‏ں بے نیاز ہو جان تے انہاں نو‏ں طلاق دین تے اللہ دا حکم حتمی طور اُتے ہونے والا اے۔ (انہاں خواتین تو‏ں منھ بولے باپ دے شادی نہ کرنے جیسی غلط سنت نو‏ں توڑنا ہوۓگا))

ازدواج

ام ایمن نے جو پیغمبر اکرم (ص) دی کنیز تے آپ دی آزاد کردہ سن، اپنے شوہر عبید بن زید خزرجی دے انتقال دے بعد زید بن حارثہ نال شادی کیتی تے انہاں تو‏ں اسامہ بن زید پیدا ہوئے۔ اسی وجہ تو‏ں زید دی کنیت ابو اسامہ سی۔

زینب بنت جحش دے مدینہ ہجرت کرنے دے بعد پیغمبر اکرم (ص) نے زید نال انہاں دی شادی دے لئے انہاں دے سامنے تجویز رکھی۔ زید دے لئے رشتہ دینے تو‏ں پہلے زینب نو‏ں یہ گمان سی کہ آنحضرت (ص) خود اپنا رشتہ لے کر آئے نيں، اس لئے اوہ خوش ہو گئياں لیکن جدو‏‏ں انہاں نو‏ں پتہ چلیا کہ آپ (ص) زید دا رشتہ لیکے آئے نيں تو انہاں نے منع کر دتا لیکن جدو‏‏ں زینب نے دیکھیا کہ آپ (ص) اس رشتہ تو‏ں راضی نيں تو انہاں نے اس رشتہ نو‏ں قبول کر لیا۔ لیکن زینب تے زید دے درمیان ہمیشہ تلخی بنی رہی تے زید نے زینب دی بد اخلاقی دی شکایت پیغمبر (ص) تو‏ں کردے سن تے آنحضرت (ص) انہاں نو‏ں صبر و تحمل دی دعوت دیندے سن ایتھ‏ے تک کہ آخر کار سن 5 ہجری وچ آپ (ص) نے اللہ دے حکم تو‏ں ان دوناں دے درمیان جدائی دا حکم دے دتا۔

زید نے زینب تو‏ں جدا ہونے دے بعد عقبی دی بیٹی ام کلثوم تو‏ں عقد کیتا جنہاں تاں دو بچے زید بن زید تے رقیہ پیدا ہوئے۔ اس دے بعد زید نے انہاں نو‏ں طلاق دے کے درہ بنت ابی لہب بن عبد المطلب نال شادی کر لئی تے انہاں تو‏ں جدا ہونے دے بعد زبیر بن عوام دی بہن ھند بنت عوام تو‏ں عقد کیتا۔

جنگاں وچ شرکت

زید مختلف سریاں وچ لشکر اسلام دے سردار سن جنہاں وچ سریہ قردہ، سریہ جموم (ربیع الثانی سن ۶ ق)، سریہ عیض (جمادی الاول سن ۶ ھ۔ق)، سریہ طرف (جمادی الثانی سن ۶ ق)، سریہ حسمی (جمادی الثانی سن ۶ ق) تے وادی القری (رجب سن ۶ ق) شامل نيں تے اس دے علااوہ جنگ موتہ وچ وی لشکر اسلام دی سرداری انہاں دے ذمہ سی۔

پیغمبر اکرم (ص) نے اپنے سفر دے بعض موقعایں اُتے زید نو‏ں اپنے جانشین دے طور اُتے پیش کیتا اے۔ زید جنگ بدر وچ شامل سن تے انہاں نے حنظلہ بن ابو سفیان نو‏ں قتل کیتا سی۔ جنگ دے بعد رسول خدا (ص) نے زید بن حارثہ تے عبد اللہ بن رواحہ نو‏ں اثیل دے مقام تو‏ں مدینہ روانہ کیتا تا کہ اوہ مسلماناں دی فتح دی خبر مدینہ دے مسلماناں تک پہنچا دین

جنگ موتہ دی سرداری

زید نو‏ں اٹھويں صدی ہجری وچ پیغمبر اکرم (ص) دی طرف تو‏ں جنگ موتہ وچ ۳۰۰۰ دے لشکر دا سردار مقرر کیتا گیا سی۔ آنحضرت (ص) نے فرمایا سی: جے زید شہید ہو جان تو انہاں دے بعد لشکر اسلام دا پرچم جعفر بن ابی طالب دے ہتھ وچ ہوۓگا تے جے اوہ وی شہید ہو جان تو عبد اللہ بن رواحہ سردار ہون گے۔

شہادت تے مزار

زید سن 8 ہجری وچ جنگ موتہ وچ جعفر بن ابی طالب تے عبد اللہ بن رواحہ دے ہمراہ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے۔ پیغمبر اکرم (س) نوں آپ دی خبر شہادت اُتے صدمہ ہويا تے آپ نے انہاں دے لئے دعائے مغفرت فرمائی تے جعفر طیار دے نال انہاں نو‏ں وی نیکی دے نال یاد کیتا۔ شہادت دے وقت آپ دی عمر ۵۵ تے ۵۰ سال ذکر ہوئی اے۔ حسان بن ثابت نے آپ دی تے عبد اللہ بن رواحہ دی شہادت اُتے انہاں اشعار نو‏ں نظم کیتا اے:

؎ ان زیدا قد کان منا بامر space space لیس الامر الکذب المغرور ؎ ثم جودی للخزرجی بدمع space space سیدا کان ثم غیر نزور

شہدائے موتہ دی قبور مزار نامی پنڈ وچ واقع اے جو مملکت اردن وچ جنوب کرک تو‏ں ۱۲ کیلو میٹر دے فاصلہ اُتے اے۔ بعض منابع دے مطابق، جعفر بن ابی طالب، عبد اللہ بن رواحہ تے زید بن حارثہ اک ہی قبر وچ دفن نيں۔ سن ۱۹۳۰ تو‏ں ۱۹۳۴ عیسوی دے درمیان ملک عبد اللہ بن ملک حسین بادشاہ اردن دے حکم تو‏ں جعفر طیار دے مزار اُتے اک مسجد تعمیر کیتی گئی جس وچ تن گنبد تے دو مینار شامل نيں، تے دو چھوٹے گنبد زید بن حارثہ تے عبد اللہ بن رواحہ دی قبراں اُتے تعمیر کیتے گئے نيں۔ جعفر طیار تے زید بن حارثہ دا روضہ عاشورا دے ایام وچ اردن وچ امام حسین علیہ السلام دے چاہنے والیاں دے جمع ہونے دا مقام اے۔ لیکن ادہر کچھ سالاں تو‏ں اردن دی حکومت امام حسین علیہ السلام دی عزاداری دی راہ وچ مانع ہوندی اے۔

روایت

اسامہ نے اپنے والد زید بن حارثہ تو‏ں روایات نقل کیتیاں نيں۔

حوالے

منابع

• ابن عنبہ، احمد، عمدۃ الطالب، نجف، المطبعۃ الحیدریہ، ۱۳۸۰ ق
• ابن عبد البر، یوسف بن عبد اللہ، الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲ع
• ابن اثیر، علی بن محمد جزری، أسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ع
• ابن حجر، احمد بن علی، الإصابۃ فی تمییز الصحابہ، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیۃ، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ع
• بلاذری، أحمد بن یحیی، جمل من انساب الأشراف، تحقیق: سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶ع
• ابن ہشام، السیرۃ النبویہ، تحقیق مصطفیٰ السقا و ابراہیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، دارالمعرفۃ، بیروت، بی‌ تا
• واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، مؤسسۃ الأعلمی، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ع
• ابونعیم احمد بن عبداللہ اصفہانی، حلیۃ الاولیاء و طبقات الاصفیاء،بیروت ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷ع
• ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس (اختصارات)
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبد المجید سلفی،موصل ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴ع
• ابن عنبہ، احمد، عمدۃ الطالب، نجف، المطبعۃ الحیدریہ، ۱۳۸۰ ق
• رضا نژاد، عز الدین، سرزمین‌ ہای جہان اسلام: اردن(۱)، اندیشہ تقریب سال ہشتم بہار ۱۳۹۱ شمارہ ۳۰
• الآثار الاسلامیۃ فی بلدتی مؤتۃ والمزار، الموسم، العدد۴، ص۱۰۷۲-۱۰۷۳