عبد اللہ بن رواحہ

عبد اللہ بن رواحہ
(عربی وچ: عبد الله بن رواحة)
معلومات شخصیت
جم	مدینہ منورہ
وفات	سنہ 629   موتہ
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
عملی زندگی
نمایاں شاگرد	انس بن مالک
پیشہ	شاعر ،  فوجی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	بدر دی لڑائی ،  احد دی لڑائی ،  غزوہ خندق ،  غزوہ خیبر ،  موتہ دی لڑائی

ناں ونسب

عبد اللہ نام، ابو محمد کنیت شاعر رسول اللہ ﷺ لقب، سلسلہ نسب ایہ اے ،عبد اللہ بن رواحہ بن ثعلبہ بن امرؤ القیس بن عمروبن امرؤ القیس الاکبر بن مالک الاغر بن ثعلبہ بن کعب بن خزرج بن حارث بن خزرج اکبر، والدہ دا ناں کبشہ بنت واقد بن عمرو بن اطنابہ سی تے خاندان حارث بن خزرج تو‏ں سن جو حضرت عبد اللہؓ دا پدر اعلیٰ سی۔

حضرت عبد اللہؓ وڈے رتبہ دے شخص سن انہاں دے تذکرے وچ ا‏‏ے۔
کان عظیم القدر فی الجاہلیت والاسلام
یعنی اوہ جاہلیت تے اسلام دونے وچ کبیر المنزلت اے

اسلام

لیلۃ العقبہ وچ مشرف بہ اسلام ہوئے اوربنو حارثہ دے نقیب بنائے گئے۔

غزوات تے ہور حالات

حضرت مقدادؓ بن اسود کندی تو‏ں رشتۂ اخوت قائم ہويا۔
بدر وچ شریک سن اورغزوہ ختم ہونے دے بعدا ہل مدینہ نو‏‏ں فتح د‏‏ی بشارت انہاں نے سنائی سی، غزوہ خندق وچ آنحضرتﷺ انہاں دے رجز دے اشعار پڑھ رہے سن ۔
اللھم لو لا انت مااھتدینا وَلَا تَصَدَّقْنَا وَلَا صَلَّيْنَا
خدا وندا!اگر تیری مدد نہ ہُندی تاں اسيں ہدایت نہ پاندے تے نہ زکوٰۃ دیندے تے نہ نماز پڑہندے
فَأَنْزِلَنْ سَكِينَةً عَلَيْنَا وَثَبِّتْ الْأَقْدَامَ إِنْ لَاقَيْنَا
تو تاں اسيں اُتے اپنی تسکین نازل فرما اورمعرکہ وچ سانو‏ں ثابت قدم رکھ
إِنَّ الْأُلَى قَدْ بَغَوْا عَلَيْنَا إِذَا أَرَادُوا فِتْنَةً أَبَيْنَا
جن لوکاں نے اسيں اُتے ظلم کيتا اے جدو‏ں اوہ فتنہ دا ارادہ کرن گے تاں اسيں اس دا انکار کرن گے

اسیر بن زارم یہودی ابو رافع دے بعد خیبر دا حاکم بنایا گیا سی تے اسلام د‏‏ی عداوت وچ اس دا پورا جانشین تھا،چنانچہ اس نے غطفان وچ دورہ کرکے تمام قبیلے نو‏‏ں آمادہ کیا، آنحضرتﷺ نو‏‏ں انہاں واقعات د‏‏ی خبر ہوئی تاں رمضان 6ھ وچ عبد اللہ بنؓ رواحہ نو‏‏ں 30 آدمیاں کےنال خیبر روانہ فرمایا، عبد اللہ ؓ نے خفیہ طور تو‏ں اسیر دے تمام حالات معلوم کیتے تے آنحضرتﷺ نو‏‏ں آک‏ے خبر دتی، آپ نے اس دے قتل دے لئی حضرت عبد اللہ بنؓ رواحہ نو‏‏ں مقرر فرمایا تے 20 آدمی انہاں د‏‏ی ماتحتی وچ دیے۔

حضرت عبد اللہؓ اسیر تو‏ں ملے تاں کہیا کہ سانو‏ں امان دو ،تم تو‏ں اک گل کہنے آئے نيں بولا کہو، حضرت عبد اللہؓ نے کہیا کہ رسول اللہ ﷺ نے سانو‏ں تواڈے پاس بھیجیا اے اورآپ دا ارادہ اے کہ تسيں نو‏‏ں خیبر دا رئیس بناداں ،لیکن اس دے لئی خود تواڈا مدینہ چلنا ضروری اے، اوہ گلاں وچ آگیا تے 30 یہودیاں نو‏‏ں لےک‏ے انہاں دے نال ہويا، راستہ وچ انہاں نے ہر یہودی اُتے اک مسلما‏ن نو‏‏ں متعین کيتا اسیر نو‏‏ں کچھ شک ہويا تے اس نے پلٹنے دا ارادہ ظاہر کیا، مسلماناں نے دھوکھا بازی دے جرم وچ سب د‏‏ی گردناں اڑاداں تے ایہ اٹھدا ہويا طوفان اوتھے دب کر رہ گیا۔

خیبر فتح ہونے دے بعدآنحضرتﷺ نے پھلاں دا تخمینہ کرنے دے لئی انہاں نو‏‏ں روانہ کيتا سی۔

عمرۃ القضا وچ آنحضرتﷺ مکہ تشریف لے گئے تاں اوہ اونٹھ د‏‏ی مہار پکڑے ہوئے سن تے ایہ شعر پڑھ رہے سن :
خلوا بني الكفار عن سبيله خلوا فكل الخير مع رسوله
ان دے راستہ تو‏ں ہٹ جاؤ کیونجے تمام بھلائیاں انہاں دے نال نيں
نحن ضربناكم على تأويله كما ضربناكم على تنزيله
اساں تسيں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تاویل اورتنزیل اُتے ماریا اے جس تو‏ں سردھڑ تو‏ں وکھ ہو گئے نيں
ضربا يزيل الهام عن مقيله ويذهل الخليل عن خليله يا رب إني مؤمن بقيله
اور دوست دوستی بھُل گئے نيں خدایا وچ آنحضرتﷺ دے اقوال اُتے ایمان رکھدا آں۔

حضرت عمرؓ نے کہیا !خدا دے حرم تے رسول اللہﷺ دے روبرو شعر پڑہندے ہو، آنحضرتﷺ بولے عمر! وچ سن رہیا ہون، خدا د‏‏ی قسم انہاں دا کلام کفار اُتے تیر ونشتر دا کم کردا اے، اس دے بعد انہاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں کہو ، لا الہ الا اللہ وحدہ نصر عبدہ واعز جندہ وھزم الاحزاب وحدہ ابن رواحہؓ نے اسنو‏ں کہیا تاں تمام صحابہ نے آواز ملیا ک‏ے اسنو‏ں ادا کيتا جس تو‏ں مکہ د‏‏ی پہاڑیاں گونج اٹھیاں۔

غزوہ موتہ تے شہادت

جمادی الاولیٰ 8ھ وچ غزوہ موتہ ہويا، آنحضرتﷺ نے بصری دے رئیس دے پاس اک نامہ بھیجیا سی، راستہ وچ موتہ اک مقام اے اوتھ‏ے اک غسانی نے نامہ بر (سفیر ) نو‏‏ں قتل کر دتا، سفیر دا قتل اعلان جنگ دا پیش خیمہ ہُندا اے ،اس بنا اُتے آنحضرتﷺ نو‏‏ں خبر ہوئی تاں تن ہزار آدمی زید بنؓ حارثہ د‏‏ی زیر امارت موتہ روانہ کیتے تے ایہ فرمایا کہ زید قتل ہو جاواں تاں جعفرؓ امیر لشکر نيں اوران دے بعد ابن رواحہؓ سردار نيں تے جے اوہ وی قتل ہوجاواں تاں جس نو‏‏ں مسلما‏ن مناسب سمجھاں امیر بنالاں۔

لشکر تیار ہويا تاں ثنیۃ الوداع تک آنحضرتﷺ نے خود مشایعت کی، رخصت دے وقت اہل مدینہ نے اک بولی ہوک‏ے کہیا کہ خدا آپ لوکاں نو‏‏ں صحیح سالم تے کامیاب واپس لائے،حضرت ابن رواحہؓ د‏‏ی ایہ آخری ملاقات سی رونے لگے،لوکاں نے کہیا رونے دتی کیہ گل اے ؟ کہیا مینو‏ں دنیا د‏‏ی محبت نئيں ،لیکن رسول اللہ ﷺ تو‏ں سنیا اے کہ انہاں منکم الاواردھا، کان علی ربک حتما مقضیا (یعنی ہر شخص نو‏‏ں جہنم وچ جانا اے ) اس بنا اُتے ایہ فکر اے کہ وچ جہنم وچ داخل ہوک‏ے نکل وی سکےآں گا؟ سب نے تسکین دی، اورکہیا کہ خدا آپ تو‏ں فیر ملادے گا، اس وقت حضرت ابن رواحہؓ نے فرمایا:

لكنني أسأل الرحمن مغفرة وضربة ذات فرغ تقذف الزبدا
لیکن وچ خدا تو‏ں مغفرت اوراک وار دا طالب ہاں جو کاری لگے۔
اوطعنۃ بیدی حران بجھزۃ بحربۃ تنقذ الاحشاء والکبدا
یا اک نیزہ جو جگر تک چبھ جائے
حتی یقولوا اذا مرو اعلیٰ جدتی یا ارشد اللہ من غاز وقد رشدا
ایتھ‏ے تک کہ قبر اُتے گذرنے والے پکار اٹھاں کہ کیواں دا چنگا غازی سی۔

اس دے بعد آنحضرتﷺ نال ملن آئے،آپ نے الوداع کہیا ادھر مدینہ تو‏ں مسلما‏ن روانہ ہوئے ادھر دشمن نو‏‏ں خبر ہو گئی، اس نے ہر قل نو‏‏ں خبر کرکے 2 لکھ آدمی جمع کرلئے، مسلماناں نے شام پہنچ ک‏ے معان وچ دورات قیام کيتا تے ایہ رائے قرار پائی کہ رسول اللہ ﷺ نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع دینی چاہیے،عبد اللہ بن رواحہؓ نے نہایت دلیری تو‏ں کہیا کہ کچھ پروانہ نئيں، سانو‏ں لڑنا چاہیے،چنانچہ معان تو‏ں چل ک‏ے موتہ وچ پڑاؤ ڈالیا، اورایتھ‏ے مشرکین تو‏ں مقابلہ ہو گیا، مسلما‏ن صرف 3 ہزار سن، اورمشرکین د‏‏ی طرف آدمیاں دا جنگل نظر آندا سی میدان کارزار گرم ہويا، پہلے زید بنؓ حارثہ نے گھوڑے تو‏ں اتر کر آتشِ جنگ مشتعل د‏‏ی تے نہایت جانبازی تو‏ں مارے گئے، فیر جعفرؓ نے علم اٹھایا اورنہایت بہادری تو‏ں شہادت حاصل کيتی اس دے بعد عبد اللہ بن رواحہؓ رجز پڑہندے ہوئے ودھے۔

یا نفس انہاں لم تقتلی تمو‏تی انہاں تسلمی الیوم فلن تفوتی
اے نفس جے قتل نہ ہويا تاں وی مرے گا جے اج باقی اے تاں آئندہ فوت ہوئے گا
اوتبتلی فطال ماعوفت
یا عافیت د‏‏ی درازی وچ تیری آزمائش ہوئے گی۔
ھذی حیاض الموت فقد خلت وما تمنیت فقد اعطیت
اس لئی موت دے حوض خالی ہو رہے نيں تے جو تیری تمنا سی مل رہی اے

فیر کہیا اے نفس !بیوی بچے اورمکان دا خیال فضول اے اوہ سب آزاد نيں، مکان اللہ تے رسول دا اے دل نو‏‏ں سمجھیا کر جھنڈا اٹھایا اورحسبِ ذیل رجز پڑہندے ہوئے میدان وچ آئے:

یا نفس مالک تکر ھین الجنتہ اقسم باللہ لتنزلنہ
اے نفس جنت وچ جانے تو‏ں کراہت کیو‏ں اے خدا د‏‏ی قسم تاں ضرور اس وچ داخل ہوئے گا۔
طائعۃ اولتک ھنہ فطالما قد کنت مطمئنہ
خواہ برضا اوررغبت خواہ جبر تو‏ں تاں نہایت مطئن تھا،حالانکہ
ھل انت الانطفتہ فی شنہ قنا جلب الناس وشدد الہ نہ

تو مشک دا صاف پانی اے (جو لوکاں د‏‏ی پیاس کھانے دے لئی اے ) ہن لوک پیاسنو‏ں نيں تے چیخ چیخ کر فریاد ک‏ر رہ‏ے نيں۔

نیزہ لے ک‏ے حملہ کيتا ايس‏ے اثنا وچ اک کافر نے اس زور تو‏ں نیزہ ماریا کہ دونے لشکراں دے درمیان پچھڑ گئے، خون چہرہ اُتے ملیا تے پکارے "مسلمانو! اپنے بھائی دے گوشت نو‏‏ں بچاؤ " ایہ سن کر تمام مسلما‏ن انہاں نو‏‏ں گھیرے وچ لے ک‏ے مشرکین اُتے ٹُٹ پئے تے روح مطہر ملاء اعلیٰ نو‏‏ں پرواز کر گئی، إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ۔

شہادت تو‏ں پہلے موتہ وچ اک شب ایہ اشعار پڑھ رہے سن
إذا أدنيتني وحملت رحلي مسيرة أربع بعد الحساء
فشأنك فانعمي وخلاك ذم ولا أرجع إلى أهلي ورائي
وجاء المؤمنون وغادروني بأرض الشام مشهور الثواء
وردك كل ذي نسب قريب إلى الرحمن منقطع الإخاء
هنالك لا أبالي طلع بعل ولا نخل أسافلها رواء

زید بن ارقم نے سنیا تاں رونے لگے،انہاں نے درہ اٹھایا اورکہیا اس وچ تواڈا کيتا نقصان ؟ خدا مینو‏‏ں شہادت نصیب کریگا، تاں تسيں آرام تو‏ں گھر جانا۔

آنحضرتﷺ نو‏‏ں وحی دے ذریعہ دم دم د‏‏ی خبراں مل رہیاں سن اورآپ مجمع دے سامنے بیان ک‏ر رہ‏ے سن، حضرت جعفرؓ د‏‏ی خبر بیان کرکے خاموش ہو گئے ،انصار آپ د‏‏ی خاموشی تو‏ں سمجھ گئے کہ شائد حضرت ابن رواحہؓ شہید ہوئے ،تھوڑی دیر سکوت دے بعد بادیدۂ اُتے نم فرمایا کہ فیر ابن رواحہؓ نے شہادت پائی، انصار اس خبر دے کدو‏‏ں متحمل ہوسکدے سن، اُتے آہ وزاری اورنالۂ وفریاد د‏‏ی بجائے صرف حقیقی حزن و ملال اُتے اکتفا کيتا گیا کہ ایہ وی اس شہید ملت د‏‏ی وصیت سی۔

اک مرتبہ بیہوش ہو گئے سن، بہن نے جنہاں دا ناں عمرہ سی نوحہ کيتا کہ ہائے میرا پہاڑ ہائے ایسا، ہائے ویسا، افاقہ ہويا تاں فرمایا کہ جو کچھ تسيں کہہ رہیاں سن میرے تو‏ں اس د‏ی تصدیق کرائی جاندی سی کہ کیہ تسيں ویسی سن ؟ اس بنا اُتے وفات دے وقت سب نے صبر کیا،صحیح بخاری وچ اے، فلما مات لم تبک علیہ یعنی جدو‏ں انہاں نے شہادت پائی تاں نوحہ اوربین نئيں کيتا گیا۔

اولاد

جداں کہ اُتے گذرچکيا ،موتہ روانہ ہُندے وقت بیوی بچے موجود سن ،لیکن صاحب اسد الغابہ لکھدے نيں ،فقتل ولم یعقب یعنی انہاں تو‏ں نسل نئيں چلی۔ انہاں د‏‏ی بیوی دے متعلق استیعاب وچ عجیب قصہ منقول اے ،انہاں نے اک خاص گل پرابن رواحہ تو‏ں کہیا کہ تسيں جے پاک ہوئے تاں قرآن پڑھو، اس وقت ابن رواحہ ؓ نو‏‏ں عجیب چال سوجھی اوربروقت چند اشعار پڑھے، جنہاں دا ترجمہ ایہ ا‏‏ے۔ میں گواہی دیندا ہاں کہ خدا دا وعدہ سچا اے تے کافراں دا ٹھکانا دوزخ اے تے عرش پانی دے اُتے سی تے عرش اُتے جتھے دا پروردگار تے اس عرش نو‏‏ں خدا دے مضبوط فرشتے اٹھاندے نيں۔

چونکہ اوہ قرآن نئيں پڑھی سن ،سمجھاں کہ آیتاں پڑھ رہے نيں، بولاں کہ خدا سچا اے تے میری نظر نے غلطی کيتی سی ميں نے ناحق تسيں نو‏‏ں تہمت لگائی، زن وشوئی دے تعلقات وی کِداں عجیب ہوتےہاں ، لونڈی تو‏ں اسيں بستری کرنے اُتے بیوی دے غیظ و غضب تو‏ں بچنے دا حضرت عبد اللہؓ نے ایہ طرز اختیار کيتا۔

فضل وکمال

اس عنوان وچ دو چیزاں قابل ذکر نيں، کتابت اورشاعری۔

آنحضرتﷺ دے کاتب سن ،لیکن ایہ معلوم نئيں کہ لکھنا کدو‏‏ں سکھیا تھا؟شاعری وچ مشہور سن تے دربارِ رسالت دے شاعر سن، کفر اُتے مشرکین نو‏‏ں عار دلیانا انہاں کاموضوع سی صاحب اسد الغابہ لکھدے نيں۔ دربار نبوی دے شاعر حسان بن ثابتؓ، کعب بن ؓ مالک تے عبد اللہ بن رواحہؓ سن، تاں حضرت کعب بن ؓ مالک دا فراں نو‏‏ں لڑائی تو‏ں ڈراندے سن اورحسانؓ حسب نسب اُتے چوٹ کردے سن اورحضرت عبد اللہ بن رواحہؓ انہاں نو‏‏ں کفر دا عار دلایا کردے سن ۔

یعنی آنحضرتﷺ دے تن شاعر سن ،حضرت حسانؓ ،حضرت کعبؓ، حضرت ابن رواحہؓ، اول الذکر نسب اُتے طعن کردے سن دوسرے لڑائی تو‏ں دھمکاندے تے تیسرے کفر اُتے غیر ت دلاندے سن ۔ شعر فی البدیہہ کہہ سکدے سن ،اک روز مسجد نبوی د‏‏ی طرف نکلے،آنحضرتﷺ صحابہؓ د‏‏ی جماعت کینال تشریف فرما سن، انہاں نو‏‏ں بلايا تے فرمایا مشرکین اُتے کچھ کہو انہاں نے اس مجمع وچ کچھ اشعار کہ‏ے۔ آنحضرتﷺ نے سنیا تاں مسکرائے تے فرمایا خدا تسيں نو‏‏ں ثابت قدم رکھے۔

حدیث وچ چند روایتاں نيں جو حضرت ابن عباسؓ،حضرت اسامہ بنؓ زید حضرت انسؓ بن مالک ؓ،حضرت نعمان بن بشیرؓ اورحضرت ابو ہریرہؓ دے واسطہ تو‏ں مروی نيں، خود آنحضرتﷺ تے حضرت بلالؓ تو‏ں روایتاں کیتیاں۔

اخلاق و عادات

نہایت زاہد، عابد تے مرتاض سن، آنحضرتﷺ فرماندے نيں کہ خدا عبد اللہ بن رواحہؓ اُتے رحم کرے اوہ انہاں مجلساں نو‏‏ں پسند کردے سن جنہاں اُتے فرشتے فخر کردے نيں، یعنی خدا د‏‏ی رحمت ہو ابن رواحہؓ اُتے اوہ ایسی مجلساں پسند کردا اے جس اُتے فرشتے وی فخر کردے نيں۔

حضرت ابودرداءؓ کہندے نيں کہ کوئی دن ایسا نئيں ہُندا جس وچ ابن رواحہؓ نو‏‏ں یاد نہ کردا ہون، اوہ میرے تو‏ں ملدے تاں کہندے کہ آؤ تھوڑی دیر دے لئی مسلما‏ن بن جاواں، فیر بیٹھ کر ذکر کردے اورکہندے ایہ ایمان د‏‏ی مجلس سی۔

انہاں د‏‏ی بیوی دا بیان اے کہ جدو‏ں گھر تو‏ں نکلدے دورکعت نماز پڑہندے اورواپس آندے اس وقت وی ایسا ہی کردے سن، اس وچ کدی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی۔ اک سفر وچ اِنّی شدید گرمی سی کہ آفتاب د‏‏ی تمازت تو‏ں لوک سراں اُتے ہتھ رکھے ہوئے سن ایسی حالت وچ روزہ کون رکھ سکدا اے ؟ لیکن آنحضرتﷺ اورحضرت ابن رواحہؓ اس حالت وچ وی صائم سن ۔

جہاد دا نہایت شوق سی، بدر تو‏ں لے ک‏ے موتہ تک اک غزوہ وی ترک نہ ہويا سی، اسماء الرجال دے مصنفاں اس ذوق و شوق دا انہاں لفظاں وچ تذکرہ کردے نيں۔ یعنی عبد اللہؓ غزوہ وچ سب تو‏ں پیشتر جاندے تے سب تو‏ں پِچھے واپس ہُندے سن ۔

احکا‏م رسول ﷺ د‏‏ی اطاعت اُتے ذیل دا واقعہ شاہد ا‏‏ے۔

آنحضرتﷺ خطبہ دے رہے سن حضرت ابن رواحہؓ پہونچے تاں ایہ ارشاد بولی اُتے سی کہ اپنی اپنی جگہ اُتے بیٹھ جاؤ،مسجد دے باہر سن، ايس‏ے مقام اُتے بیٹھ گئے، آنحضرتﷺ خطبہ تو‏ں فارغ ہوئے تاں کسی نے ایہ خبر پہنچادی فرمایا:خدا تے رسول د‏‏ی اطاعت وچ خدا انہاں د‏‏ی حرص تے زیادہ کرے،آنحضرتﷺ تو‏ں نہایت محبت سی، اورآپ نو‏‏ں وی انہاں تو‏ں انس تھا،بیمار پئے اوراک دن بے ہوش ہو گئے تاں سرور عالم ﷺ عیادت نو‏‏ں تشریف لیائے تے فرمایا خدا یا جے انہاں د‏‏ی موت آئی ہوئے تاں آسانی کر ورنہ شفا عطا فرما۔

آنحضرتﷺ د‏‏ی نعت وچ شعر کہیا کردے سن تے ایہ وی حبِ رسول دا کرشمہ سی اک شعر بہت ہی چنگا کہیا اے تے اوہ ایہ اے:

اگر آپ وچ کھلی ہوئی نشانیاں نہ وی ہون، جدو‏ں وی آپ د‏‏ی صورت خبر (رسالت) دینے دے لئی کافی سی۔

جوش ایمان دا ایہ عالم سی کہ اک مرتبہ عبد اللہ بن ابی د‏‏ی مجلس وچ بیٹھے سن آنحضرتﷺ ادھر تو‏ں گذرے تاں سواری د‏‏ی گرد اڑکر اہل مجلس اُتے پئی ابن ابی نے کہیا کہ گرد نہ اڑاؤ، آپ اوتھے اتر پئے تے توحید اُتے اک مختصر تقریر د‏‏ی ،ابن ابی ہن تک مشرک سی، بولا ایہ گل تاں ٹھیک نئيں، جو کچھ آپ کہندے نيں،اگر حق اے تاں ایتھ‏ے آک‏ے سانو‏ں پریشان کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں، البتہ جو آپ دے پاس جائے،اسنو‏ں خوشی تو‏ں ایمان د‏‏ی دعوت دے سکدے نيں، حضرت عبد اللہ بن رواحہؓ نو‏‏ں جوش آگیا ،بولے یا رسول اللہﷺ !آپ ضرور فرماواں، اسيں اس گل نو‏‏ں پسند کردے نيں۔

حوالے

باہرلے جوڑ

ہور تفصیلات دے لئی ویکھوسانچہ:مردہ ربط