اسماء بنت عمیس
| اسماء بنت عمیس | |
|---|---|
 |
|
| مقام پیدائش | |
| وفات | سنہ 660 |
| مدفن | قبرستان باب الصغیر |
| شہریت |  خلافت راشدہ
|
| شریک حیات | جعفر ابن ابی طالب |
| اولاد | عبد اللہ بن جعفر ، محمد بن جعفر بن ابی طالب ، عون بن جعفر ، محمد بن ابی بکر ، ام کلثوم بنت ابو بکر |
| والدہ | ہند بنت عوف بن زہیر |
| بہن/بھائی | میمونہ بنت حارث ، سلمیٰ بنت عمیس ، زینب بنت خزیمہ ، لبابہ بنت حارث
|
| عملی زندگی | |
| تلمیذ خاص | عبد اللہ بن جعفر ، سعید بن مسیب ، عروہ بن زبیر ، عامر بن شراحیل شعبی ، قاسم بن محمد بن ابی بکر |
| پیشہ | طبیب نباتی ، عالم |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی |
ترمیم  | |
اسماء بنت عميس بن معد بن حارث (Asma`- bint- 'Umays) انہاں دا لقب صاحبۃ الہجرتين (دو ہجرتاں والی)صحابیہ نيں،
اسماء بنت عمیس، حضرت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے صحابی دی زوجہ سی جنہاں نے اپنے شوہر جعفر بن ابی طالب دے ہمراہ اسلام قبول کیتا۔ آپ دا شمار ابتدائی مسلماناں وچ ہُندا اے۔ جعفر دی شہادت دے بعد ابوبکر نال نکاح کیتا تے ابوبکر دی وفات دے بعد امام علیؑ دی زوجہ بن گئياں۔ اسماء محمد بن ابی بکر دی والدہ نيں۔ سنہ 40 ہجری وچ انہاں دی وفات ہوئی۔
نام ونسب
[سودھو]اسماء نام، قبیلہ خثعم توں سن، سلسلہ نسب ایہ اے، اسماء بنت عمیس بن معد بن حارث بن تمیم بن کعب بن مالک بن قحافہ بن عامر بن ربیعہ بن عامر بن معاویہ بن زید بن مالک ابن بشیر بن وہب اللہ ابن صہران بن عفرس بن خلف بن اقبل (خثعم) ماں دا نام ہند (خولۃ) بنت عوف سی تے قبیلہ کنانہ توں سن، اس بناپر ام المؤمنین میمونہ تے اسماء اخیافی بہناں سن۔
اسلام
[سودھو]آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خانۂ ارقم وچ مقیم ہونے توں قبل مسلمان ہوئیاں، جعفر بن ابی طالب نے وی اسی زمانہ وچ اسلام قبول کیتا سی ۔[۱]
| ذاتی کوائف | |
|---|---|
| نام کامل | اَسْماء بِنْت عُمَیس |
| لقب | خثعم |
| محل زندگی | مدینہ، مکہ |
| مہاجر/انصار | انصار |
| رشتہ دار | جعفر بن ابی طالب • ابوبکر • امام علیؑ • |
| وفات/شہادت | وفات 40 ھ دے بعد |
| دینی فعالیتاں | |
| اسلام قبول کرنا | صدر اسلام |
| ہجرت | حبشہ، مدینہ |
| اہم کردار | نقل روایت |
| ہور مصروفیات | حضرت فاطمہؑ دی تجہیز و تکفین وچ شرکت |
=
ولادت
[سودھو]آپ دے والد عمیس بن معد دا تعلق قحطانی بنی خثعم بن انمار دے قبیلے توں سی تے والدہ ہند سی جو عون بن زہیر حمیری دتی بیٹی سن۔[۲] تے آپ دتی جم تریخ دے بارے وچ صحیح اطلاع نئيں ملدی نيں۔
اسلام تے حبشہ دتی جانب ہجرت
[سودھو]آپ نے اپنے شوہر جعفر بن ابی طالب دے ہمراہ اسلام قبول کیندا تے آپ ابتدائی مسلماناں وچوں سن۔[۳]
نکاح
[سودھو]اسماء حضرت علی دے بھائی جعفر طیار دی اہلیہ سن۔ شوہر دے نال ہجرت حبشہ دی تے حبشہ وچ ہی آپ توں تن بیٹے عبداللہ، محمد تے عون پیدا ہوئے۔ پھر فتح خیبر دے بعد شوہر دے ہمراہ حبشہ توں مدینہ چلی آئیاں ۔ جنگ موتہ وچ جعفر طیار دے انتقال دے تقریباً چھ ماہ بعد محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے آپ دا نکاح ابو بکر صدیق توں پڑھوا دتا۔ انہاں توں اک بیٹا محمد بن ابی بکر پیدا ہويا۔ ابو بکر صدیق دی وفات دے بعد حضرت علی دی زوجیت وچ آئیاں تے اک بیٹا یحییٰ پیدا ہويا۔ حضرت علی دی شہادت دے کچھ ہی عرصہ بعد آپ دا انتقال ہو گیا۔[۴]
بعثت دے ستويں سال اپنے شوہر جعفر بن ابی طالب دے ہمراہ حبشہ دی طرف ہجرت کيتی۔[۵] تے سن 7 ہجری نوں دوسرے مہاجراں دے ہمراہ مدینہ لوٹ آئیاں تے سنہ 8 ہجری نوں آپ دے ہمسر جنگ موتہ وچ شہید ہو گئے۔
اس دے بعد ابو بکر دی زوجیت وچ آ گئياں تے حجۃ الوداع دے سال وچ محمد دی پیدائش ہوئی۔ اوہ پیغمبرؐ دی بیماری دے وقت اندے دے پاس موجود سن [۶]
ابوبکر دی وفات دے بعد امام علیؑ نال شادی کر لی تے کلبی دے بقول[۷]اس شادی دا ثمرہ دو فرزند یحیی تے عون سن ۔[۸] یحیی بچپن وچ ہی دنیا توں چلا گیا[۹] لیکن عون دے بارے وچ اختلاف اے تے بعید نئيں کہ ایہ عون بن جعفر دے نال مشتبہ ہو گیا ہو [۱۰] اس لئے علما نے اسنوں عون دی بجائے محمد دے نام توں ذکر کیتا اے۔
عام حالات
[سودھو]حبشہ دی ہجرت دی تے کئی سال تک مقیم رہیاں، سنہ 7 ہجری وچ جدوں خیبر فتح ہويا، تاں مدینہ آئیاں، حفصہ دے گھر گئياں تاں عمر فاروق وی آ گئے، پُچھیا ایہ کون نيں، جواب ملیا اسماء بولے "بولے ہاں اوہ حبش والی اوہ سمند والی" اسماء نے کہیا ہاں اوہی، عمر نے کہیا سانوں تسيں اُتے فضیلت اے، اس لئی کہ اسيں مہاجر نيں، اسماء نوں ایہ فقرہ سنکر غصہ آیا، بولاں،" کدی نئيں! تسيں آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال سن، آپ بھُکھیاں نوں کھلاندے تے جاہلاں کر پڑھاندے سن لیکن ساڈی حالت بالکل جدا نہ سی، اسيں نہایت دور دراز مقام وچ صرف خدا تے رسول دی خوشنودی دے لئی پئے رہے تے وڈی وڈی تکلیفات اٹھائاں" آپ صلی اللہ علیہ وسلم مکان اُتے تشریف لیائے تاں انہاں نے سارا قصہ بیان کيتا، ارشاد ہويا: "انہاں نے اک ہجرت دی تے تسيں نے دو ہجرتاں کيتیاں ۔ اس لئی تمکو زیادہ فضیلت اے۔" اسماء تے دوسرے مہاجرین نوں اس توں اس درجہ مسرت ہوئی کہ دنیا دی تمام فضیلتاں ہیچ معلوم ہودیاں سن، مہاجرین حبشہ جوق در جوق اسماء دے پاس آندے تے ایہ واقعہ دریافت کردے سن ۔[۱۱] سنہ 5 ہجری غزوہ موتہ وچ جعفر نے شہادت پائی، آپ صلی اللہ علیہ وسلم نوں خبر ہوئی (اسماء فرماندیاں نيں کہ وچ حضور صلی اللہ علیہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئی دیکھیا کہ حضور آبدیدہ سن ميں نے عرض کیتا کہ یا رسول اللہ آپ غمگین کیوں نيں۔ کیتا جعفر دے متعلق کوئی اطلاع آئی اے، حضور نے ارشاد فرمایا کہ ہاں اوہ شہید ہوئے گئے نيں، بچےآں نوں نہلا دھلیا کے ہمراہ لے گئی سی، حضور نے بچےآں نوں اپنے پاس بلايا تے وچ چیخ اٹھی) آپ صلی اللہ علیہ وسلم اپنے اہل بیت دے پاس تشریف لے گئے تے فرمایا، جعفر دے بچےآں دے لئی کھانا پکاؤ۔ کیونجے اوہ رنج و غم وچ مصروف نيں۔[۱۲]
اس دے بعد مسجد وچ جا کے غم زدہ بیٹھے تے اس خبر دا اعلان کيتا، ايسے حالت وچ اک شخص نے آکے کہیا کہ جعفر دی مستورات ماتم کر رہیاں نيں تے رو رہیاں نيں۔ آپ نے انہاں نوں منع کرا بھیجیا، اوہ گئے تے واپس آ کے کہیا کہ ميں نے منع کیتا لیکن اوہ باز نئيں آتاں۔ آپ نے دوبارہ بھیجیا، اوہ دوبارہ گئے تے واپس آکے عرض کيتی کہ اسيں لوکاں دی نئيں چلدی، آپ نے ارشاد فرمایا "تو انہاں دے منہ وچ خاک بھردو" ایہ واقعہ عائشہ بنت ابی بکر توں صحیح بخاری وچ منقول اے، صحیح بخاری وچ ایہ وی اے کہ عائشہ نے اس شخص توں کہیا کہ "خدا دی قسم تسيں ایہ نہ کرو گے (منہ وچ خاک ڈالنا) تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نوں تکلیف توں نجات نہ ملے گی۔"[۱۳] تیسرے[۱۴] دن آپ صلی اللہ علیہ وسلم اسماء دے گھر تشریف لیائے تے سوگ دی ممانعت کی،{{#ٹیگ:ref|جس عورت دے شوہر دا انتقال ہوئے جائے اسنوں چار ماہ دس دن سوگ کرنا چاہیے، مسئلہ ایہی اے اسماء دی اس روایت توں شبہہ وچ نہ پڑنا چاہیے، اس لئی کہ ایہ روایت تمام صحیح احادیث دے خلاف اے تے شاذ اے۔ تے اجماع اس دے مخالف۔ طحاوی دے نزدیک ایہ روایت منسوخ اے تے بیہقی دے نزدیک منقطع اے۔[۱۵]|group="ح"|name="ح"}} تقریباً چھ مہینے دے بعد شوال سنہ 8 ہجری وچ جو غزوہ حنین دا زمانہ سی ۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ابو بکر صدیق توں انہاں نوں نکاح پڑھیا دتا۔[۱۶] جس دے دو برس بعد ذو القعدہ سنہ دس ہجری وچ محمد بن ابو بکر پیدا ہوئے، اس وقت اسماء حج دی غرض توں مکہ آئیاں سن چونکہ محمد ذو الحلیفہ وچ پیدا ہوئے سن ۔ اسماء نے دریافت کرایا کہ وچ کیہ کراں؟ ارشاد ہويا نہا کر احرام باندھاں۔[۱۷]
آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے مرض الموت وچ ام سلمہ تے اسما نے ذات الجنب تشخیص کر کے دوا پلانی چاہی، چونکہ گوارا نہ سی، آپ نے انکار فرمایا، ايسے ممانعت وچ غشی طاری ہوئے گئی، انہاں نے منہ کھول کر پلا دتی، افاقہ دے بعد آپ نوں احساس ہويا تاں فرمایا، ایہ مشورہ اسماء نے دتا ہوئے گا۔ اوہ حبشہ توں اپنے نال ایہی حکمت لیائی نيں، عباس دے علاوہ سب نوں دوا پلائی جائے چنانچہ تمام ازواج مطہرات نوں دوا پلائی گئی۔[۱۸] سنہ 13 ہجری وچ ابو بکر نے وفات پائی تاں وصیت کيتی کہ اسماء غسل دتیاں[۱۹] ابوبکر کے بعد اسماء علی دے نکاح عقد وچ آئیاں، محمد بن ابو بکر وی نال آئے تے علی دے آغوش تربیت وچ پرورش پائی، اک دن عجیب لطیفہ ہويا، محمد بن جعفر تے محمد بن ابو بکر نے باہم فخراً کہیا کہ اسيں تسيں توں بہتر نيں۔ اس لئی کہ ساڈے باپ تواڈے باپ توں بہتر سن ۔ علی نے اسماء توں کہیا کہ اس جھگڑے دا فیصلہ کرو۔ بولاں کہ تمام نوجواناں اُتے جعفر نوں تے تمام بوڑھاں اُتے ابوبکر نوں فضیلت حاصل اے۔ علی بولے "فیر ساڈے لئی کیتا رہیا؟"[۲۰] سنہ 38 ہجری وچ محمد بن ابو بکر مصر وچ قتل ہوئے تے گدھے دی کھل وچ انہاں دی لاش جلائی گئی{{#ٹیگ:ref|اسماء دے لئی اس توں تکلیف دہ واقعہ کیتا ہوئے سکدا سی؟|group="ح"|name="ح2"}} انہاں نوں سخت غصہ آیا، لیکن نہایت صبر توں کم لیا تے مصلے اُتے کھڑی ہوئے گئياں۔[۲۱]
اولاد
[سودھو]اسماء نے تن نکاح کیتے چنانچہ جعفر توں محمد، عبد اللہ، عون، ابو بکر توں محمد تے علی توں یحییٰ پیدا ہوئے۔[۲۲] ریاض النضرہ وچ لکھیا اے کہ علی دے دو لڑکے ہوئے سن ۔ یحییٰ تے عون۔[۲۳] لیکن ابن اثیر نے اسنوں غلط کہیا اے تے کہیا اے کہ ایہ ابن کلبی دا خیال اے جو مشہور دروغ گو سی ۔
فضل و کمال
[سودھو]اسماء توں سٹھ حدیثاں مروی نيں، جنہاں دے راویاں دے ناں ایہ نيں، عمر، ابو موسی اشعری، عبد اللہ بن جعفر، ابن عباس، قاسم بن محمد، عبد اللہ بن شداد بن الہاد، عروہ ابن مسیب، ام عون بنت محمد بن جعفر، فاطمہ بنت علی، ابو یزید مدنی۔
رسول اللہ توں براہ راست تعلیم حاصل کردیاں سن۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے مصیبت و تکلیف وچ پڑھنے دے لئی انہاں نوں اک دعا دسی سی، اک مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے جعفر دے بچےآں نوں دبلا دیکھیا تاں پُچھیا کہ ایہ اس قدر دبلے کیوں نيں، اسماء نے کہیا انہاں نوں نظر بہت لگتی اے، تاں تسيں جھاڑ پھونک کرو، اسماء نوں اک منتر یاد سی ۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نوں سنایا، فرمایا "ہاں ایہی سہی۔"[۲۴] اسماء نوں خواب دی تعبیر وچ وی دخل سی، چنانچہ عمر اکثر انہاں توں خواباں دی تعبیر پُچھدے سن ۔[۲۵]
فرزند
[سودھو]مہاجرت دے دوران تن فرزند عبداللہ، محمد تے عون پہلے شوہر جعفر بن ابی طالب توں پیدا ہوئے۔ [۲۶]
دوسرے شوہر ابوبکر توں حجۃ الوداع دے سال محمد پیدا ہويا تے تے تیسرے شوہر امام علیؑ توں دو بیٹے یحیی تے عون دنیا وچ آئے۔[۲۷]
وفات
[سودھو]اسما دی وفات دی صحیح تاریخ موجود نئيں. اگرچہ دو تاریخاں ٣٨ ق یا ٦٠ ق بعض منابع وچ بیان کیتیاں گئیاں نيں۔ [۲۸] تے اک جگہ اُتے امام علیؑ دی شہادت دے بعد انہاں دی زندگی دی طرف اشارہ ہويا اے۔[۲۹]
سنہ 40 ہجری وچ علی المرتضیٰ نے شہادت پائی تے انہاں دے بعد اسماء دا وی انتقال ہوئے گیا۔[۳۰]
سنہ 40ھ وچ علی المرتضیٰ نے شہادت پائی تے انہاں دے بعد اسماء بنت عمیس دا وی انتقال ہو گیا۔ انہاں توں 60 احادیث مروی نيں۔[۳۱]
حضرت فاطمہؑ دے کفن و دفن وچ شرکت
[سودھو]اسماء دی زندگی دا اہم نکتہ ایہ اے کہ اوہ امام علیؑ دے خاندان وچ داخل ہوئی تے انہاں افراد وچوں سی جو حضرت فاطمہؑ دے کفن و دفن دے وقت حاضر سن ۔[۳۲] تے حتی کہ کہیا گیا اے کہ حضرت علیؑ و حضرت فاطمہؑ دی شادی دے وقت وی حاضر سن لیکن جے ٢ ق نوں شادی دی تاریخ ہو تو ناممکن لگدا اے کہ اسما حبشہ توں واپس آ گئياں ہون۔[۳۳]
ایسا ظاہر ہُندا اے کہ امام علیؑ دے خاندان دے نال صادقانہ تعلقات دی وجہ توں ہی شیعہ منابع وچ اسماء نوں نیک کردار توں یاد کیتا گیا اے تے بعض روایات دے مطابق امام باقرؑ تے امام صادقؑ نے وی آپ دی تعریف کیتی اے۔[۳۴]
نقل حدیث
[سودھو]اسماء نے حضرت پیغمبرؑ توں احادیث روایت کيتیاں نيں [۳۵] تے آپ توں آپ دے فرزند عبداللہ بن جعفر، سعید بن مسیب تے عروہ بن زبیر تے دوسرے افراد نے روایت کيتیاں نيں۔ [۳۶]حضرت علیؑ دی بیٹی فاطمہ نے حدیث منزلت [۳۷]تے و رد الشمس [۳۸] نوں آپ توں ہی روایت کيتی اے۔
یعقوبی [۳۹] نے اسماء بنت عمیس دے پاس موجود کتاب توں رسول گرامی دا ارشاد نقل کیتا اے۔ اس توں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ کتاب رسول اللہ دے فرامین اُتے مشتمل سی۔ اسما دے رسول خدا دے رشتے داراں وچوں ہونے دی بنا اُتے رسول اللہ دے زمانے وچ ایسی کتاب دا ہونا نہایت ہی اہمیت دا حامل اے لیکن اسدے متعلق دوسرے تاریخی تے سیرت دے مآخذ خاموش ہونے دی وجہ توں اس کتاب دی جزئیات زیادہ بحث وتمحیص دی طلبگار نيں تے اسما دی طرف اس کتاب دی نسبت دا ثابت ہونا بعید نظر نظر آندا اے۔ [۴۰]
حوالے
[سودھو]- ↑ سیرت ابن ہشام:1/136
- ↑ کلبی، ہشام، نسب معدو الیمن الکبیر، ج۱، ص۳۵۶، و ص۳۵۸
- ↑ مراجعہ کرن: ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۴۳؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۸۰
- ↑ سیرتِ مصطفیٰ ،مؤلف عبد المصطفیٰ اعظمی ،صفحہ 675ناشر مکتبۃ المدینہ باب المد ینہ کراچی
- ↑ ابن ہشام، عبد الملک، السیرة النبویہ، ج۱، ص۳۴۶
- ↑ مراجعہ کرن: کلبی، ہشام، نسب معدو الیمن الکبیر، جلد ۴، ص۳۰۰؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۴۵
- ↑ کلبی، ہشام، نسب معدو الیمن الکبیر، جلد ۴، ص۳۰۰
- ↑ ملاحظہ کرن: ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۸۰، و ص۲۸۵؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۷
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، ص۲۱
- ↑ مراجعہ کرن: ابن قتیبہ، عبداللہ، المعارف، ص۲۱۰؛ ابن عبد البر، یوسف، الاستیعاب، جلد ۴، ص۱۷۸۵؛ قس: طبری، تاریخ، ج۵، ص۱۵۴
- ↑ صحیح بخاری ج2 ص607، 608
- ↑ مسند احمد ج6 ص370
- ↑ صحیح بخاری ج2 ص611
- ↑ مسند احمد ج6 ص369
- ↑ فتح الباری ج9 ص529
- ↑ اصابہ ج8 ص9
- ↑ صحیح مسلم ج1 ص385، 394
- ↑ صحیح بخاری ج2 وطبقات ج2 ص31، 32 ومسند احمد ج6 ص438
- ↑ اصابہ ج8 ص9 بحوالہ ابن سعد
- ↑ اصابہ ج8 ص9
- ↑ اصابہ ج8 ص9
- ↑ استیعاب ج2 ص725
- ↑ ریاض النضرہ ج2 ص649، مسند احمد ج6 ص36
- ↑ صحیح مسلم ج2 ص223
- ↑ اصابہ ج8 ص9
- ↑ کلبی، ہشام، نسب معد و الیمن الکبیر، ج۱، ص۳۵۸
- ↑ منتہی الامال، ج۱، ص۲۹۸-۲۹۹
- ↑ نک: صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۹، ص۵۳؛ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج۷ (۴)، ص۳۳۱
- ↑ ن ک: ذہبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۷؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، تقریب التہذیب، ج۲، ص۵۸۹
- ↑ خلاصہ رہتل ص 488
- ↑ (خلاصہ تہذیب:488)
- ↑ نک: بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۵؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، ج۳، ص۱۶۳-۱۶۴
- ↑ نک: حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، ج۳، ص۱۵۹؛ گنجی، محمد، کفایۃ الطالب، ص۳۰۲-۳۰۳؛ قس: اربلی، علی، ج۱، ص۳۶۵-۳۶۷، کشف الغمہ؛ امین، محسن، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۳۰۷
- ↑ نک: طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، ص۶۳-۶۴؛ ابن بابویہ، محمد، الخصال، ج۲، ص۳۶۳
- ↑ واقدی، محمد، المغازی، ج۲، ص۷۶۶؛ حمیدی، عبداللہ، المسند، ج۱، ص۱۵۸؛ مزی، یوسف، تحفة الاشراف، ج۱۱، ص۲۵۹-۲۶۳
- ↑ نک: ذہبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۷
- ↑ بن عبدالبر، الاستیعاب(بیروت)، ج۳، ص۱۰۹۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۳۷، ص۲۶۳
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۱، ص۱۷۷؛ عاملی، اثبات الہداة، ج۱، ص۴۱۴
- ↑ یعقوبی، احمد، تاریخ، جلد ۲، ص۱۰۱
- ↑ ہور ن ک: S , 2 EI
مآخذ
[سودھو]- ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، بہ کوشش سہیل زکار، دمشق، ۱۹۷۸ ع
- ابن بابویہ، محمد، الخصال، بہ کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش
- ابن حجر عسقلانی، احمد، تقریب التہذیب، بہ کوشش عبد الوہاب عبد اللطیف، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵ ع
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر
- ابن عبد البر، یوسف، الاستیعاب، بہ کوشش علی محمد بجاوی، قاہره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰ع
- ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲ ع
- ابن قتیبہ، عبدالله، المعارف، بہ کوشش ثروت عکاشیہ، قاہره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹ ع
- ابن کثیر، البدایہ.
- ابن ہشام، عبد الملک، السیره النبویہ، بہ کوشش مصطفیٰ سقا و دیگران، قاہره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶ ع
- ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، بہ کوشش احمد صقر، ۱۹۴۹ ع
- اربلی، علی، کشف الغمہ، تبریز، ۱۳۸۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعہ، بہ کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- بلاذری، احمد، انساب الاشراف، بہ کوشش محمد حمید الله، قاہره، ۱۹۵۹ ع
- حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، حیدر آباد دکن، ۱۳۴۱ق.
- حمیدی، عبد الله، المسند، بہ کوشش حبیب الرحمان اعظمی، حیدر آباد دکن، ۱۳۸۰-۱۳۸۲ق.
- ذہبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، بہ کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ ع
- صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، بہ کوشش فاناس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱ ع
- طبری، تاریخ؛ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، بہ کوشش حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش.
- عاملی، محمد بن حسن، إثبات الہداة بالنصوص و المعجزات، اعلمی، بیروت، ۱۴۲۵ق.
- قمی، شیخ عباس، منتہی الامال، اعلام التقی، تابستان ۱۳۸۲ش.
- کلبی، ہشام، نسب معدو الیمن الکبیر، بہ کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸ ع
- گنجی، محمد، کفایۃ الطالب، بہ کوشش محمد ہادی امینی، تہران، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، بحارالأنوار، مؤسسۃ الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
- مزی، یوسف، تحفۃ الاشراف، بمبئی، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰ ع
- واقدی، محمد، المغازی، بہ کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶ ع
- یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دار صادر.
- EI2,S.
باہرلے جوڑ
[سودھو]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||