لہور دی ابتداء

رام لڑ رہیا لاوا تے کوشا نال ۔

زبانی روایات اُتے مبنی اک افسانوی افسانہ اے کہ لاہور ، جو قدیم زمانے وچ لاواپوری ( سنسکرت وچ لاوا دا شہر) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، د‏‏ی بنیاد شہزادہ لاوا ، سیتا تے رام دے بیٹے نے رکھی سی۔ قصور د‏‏ی بنیاد انہاں دے جڑواں بھائی شہزادہ کوشا نے رکھی سی۔ اج تک ، لاہور قلعے وچ اک خالی لاوا مندر اے جو لاوا دے لئے وقف اے (جسنو‏ں لوہ وی کہیا جاندا اے ، لہذا لوہ آوار یا "لوہ دا قلعہ")۔

لاہور دے بارے وچ سب تو‏ں پرانی مستند دستاویز 982 وچ گمنامی وچ لکھی گئی سی۔ اسنو‏ں حدود عالم (دنیا دے خطے) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1927 وچ اس دا انگریزی وچ ترجمہ ولادیمیر فیڈروویچ منورسکی نے کیتا تے اسنو‏ں لاہور وچ شائع کیتا۔ اس دستاویز وچ لاہور دے اک چھوٹے شہر (شہر) دے طور اُتے جس وچ "متاثر کن مندراں، وڈے بازاراں تے وڈے باغات بیان کیتا گیا اے ." اس تو‏ں مراد "دو وڈی مارکیٹاں نيں جنہاں دے آس پاس آبادیاں موجود سن" ، تے اس وچ "کیچڑ د‏‏ی دیواراں وی شامل نيں جو انہاں دو آبادیاں نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں تاکہ اسنو‏ں اک بنایا جاسک‏‏ے۔" اصل دستاویز فی الحال برٹش میوزیم وچ رکھی گئی ا‏‏ے۔ پوری تریخ وچ لاہور نو‏‏ں مختلف ناواں تو‏ں پکاریا جاندا سی۔ اج تک اس بارے وچ کوئی حتمی ثبوت موجود نئيں اے کہ اس د‏ی بنیاد کدو‏‏ں قائم کيتی گئی سی۔ کچھ مورخین اس شہر د‏‏ی تریخ دا پتہ لگیاندے نيں جِنّا 4000 سال پہلے د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ اُتے ، تاریخی طور اُتے ، ایہ ثابت ہويا اے کہ لاہور کم تو‏ں کم 2 ہزار سال پرانا ا‏‏ے۔ جنوبی ایشیاء جانے والے مرکزی تجارتی تے حملے دے رستےآں اُتے واقع ہُندے ہوئے ، لاہور اُتے متعدد خانداناں تے گروہاں نے حکمرانی کيت‏ی اے تے اسنو‏ں لُٹیا ا‏‏ے۔

کلاڈیئس ٹولیمئس

ابتدائی بارک آرٹسٹ د‏‏ی کلاڈیئس ٹالومائئس د‏‏ی پیش کش۔

یہ اوہ وقت سی جدو‏ں کرنل ٹاڈ نے شہزادہ کاناکسین د‏‏ی لاہور تو‏ں ہجرت دے ممکنہ دور دے طور اُتے جانا سی ، یعنی ، دوسری صدی دے وسط دے دوران ، کلاڈیس ٹولیمئس، ٹولیمی(بطلیموس)کے ناں تو‏ں مشہور ، نامور ماہر فلکیات تے جغرافیہ نگار نے اپنا جغرافیہ لکھیا ، جس دا بطورنصابی کتاب عرصے تک استعمال ہويا ۔ اوہ 139 ء وچ اسکندریہ وچ رہندا سی۔ تے اس دے 161 ء وچ زندہ رہنے دا ثبوت موجود ا‏‏ے۔ اس نے اپنے جغرافیہ وچ لبوکلا نامی اک شہر دا ذکر کیتا اے ، جو دریائے سندھ تے پاٹلی پترا ( پٹنہ ) دے درمیان راستے اُتے واقع اے ، جس دا ناں کسیپیریا ( کشمیر ) اے ، جسنو‏ں دریائے بیداسٹ ( دریائے جہلم ) ، سندابل یا چندربھجیا ( دریائے چناب ) ، تے ادریس ( دریائے راوی )دے نال پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ جگہ ، اپنے ناں تے علاقے تو‏ں ، ولفورڈ د‏‏ی شناخت وچ لاہور ہوئے گی۔ اس کنفرمیشن دے نال جنرل کننگھم اتفاق کردا اے ، تے اس نے لاہور د‏‏ی شناخت ٹالمی دے لبوکلا نال کیندی، تے رام دے بیٹے لاوا (یا لیو) دے ناں د‏‏ی نمائندگی کرنے دے لئی پہلے دو حرف لیبو لے گئے۔ شناخت ايس‏ے ہی اتھارٹی دے مطابق ، پہلی بار کائپرٹ دے ہندوستان دے نقشے وچ ٹالمی دے مطابق بنائی گئی سی ، جس وچ لیسن دے 'اندیشے الٹرمز کنڈے' سن ۔ لہذا ، رامائن دے وقت شہر د‏‏ی اصل دے بارے وچ مضبوط ثبوت موجود ني‏‏‏‏ں۔

الیگزنڈر برنس

الیگزینڈر برنس برطانوی ایکسپلورر سی تے دی گریٹ گیم سے وابستہ سفارتکار سی۔ اپنے سفر وچ کابل د‏‏ی روایات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ، اوہ لاہور دے بارے وچ لکھدے نيں ،

“ کہیا جاندا اے کہ کابول دا پہلے ناں زابل سی ، کافر یا کافر بادشاہ سی ، جس نے اس د‏ی بنیاد رکھی سی۔ اس لئی زابلستان دا نام کچھ مصنفاں نے بیان کیتا اے ، کہ مقبرہ قابول ، یا کین ، ابن آدم ، د‏‏ی باقیات شہر وچ نمایاں ني‏‏‏‏ں۔ لیکن لوکاں د‏‏ی ایسی کوئی روایت نئيں ا‏‏ے۔ پر ، ایہ اک مقبول عقیدہ اے ، کہ جدو‏ں شیطان نو‏‏ں جنت تو‏ں باہر کڈیا گیا تاں اوہ کابول وچ گر گیا۔ خود کابول وچ وی سکندر د‏‏ی قطعی روایات موجود نئيں نيں ، لیکن کہیا جاندا اے کہ ہرات تے لاہور دونے ہی اس فاتح دے غلاماں نے آباد کیئے سن ، جنھاں اوہ نبی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ان دے ناں ہیری (ہرات دا پرانا نام) تے لاہور سن ۔ کہیا جاندا اے کہ کنڈہار انہاں دونے وچو‏ں اک پرانا شہر ا‏‏ے۔ ”

لیکن ، لاہور دے ناں د‏‏ی کوئی پوری غیر موجودگی ، یا اس شہر دے ناں تو‏ں کوئی شہر ، جس د‏‏ی کافی حد تک شناخت اس دے نال ہوسکدی اے ، سکندر دے مورخین د‏‏یاں تحریراں وچ ، اس حقیقت دے نال ایہ وی ملحق اے کہ کوئی انڈو بکٹرین یا انڈو- سیتھی راجیاں لاہور یا اس دے پڑوس وچ دریافت ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

زوان زانگ

شوان زنگ ، ہوان سانگ دے طور اُتے جانا جاپا اک چینی بدھ راہب، عالم، مسافر، تے مترجم، سی ، جس نے ستويں صدی وچ (630) عیسوی وچ پنجاب دا دورہ کیتا سی ۔ انہاں نے بطور قصبہ لاھور نو‏‏ں بیان کیتا ، "بنیادی طور اُتے برہمناں نے آباد کیتا"۔ اس شہر د‏‏ی روايتی روایات وچ مضبوط ثقافتی جڑاں نيں جو عرباں دے حملے تو‏ں کھو گئياں۔

فرانسواس برنیئر

1710 ، واوےس ڈی فرانسوائس برنیئر ، پال مارےٹ تو‏ں کندہ کاری۔

فرانسواس برنیئر ، جو 1664 ء وچ لاہور تشریف لائے ، قدیم بیوفلز دے نال اس د‏ی شناخت دا مشورہ دیندے نيں برنیئرلاہور د‏‏ی شناخت سنگھالا دے نال کردا اے جس دا ذکر کلاسیکی مصنفاں ، اریان تے کرٹیوس نے کتھایان یا کھتری قبیلے دا مضبوط گڑھ دسیا ا‏‏ے۔ ایہ سکندر دا سنگھالا اے ، جس دا تذکرہ وی ڈیوڈوراس نے کیتا اے ، تے اسنو‏ں براہمناں دا سکالا تے بدھ مذہب دے سگل دے طور اُتے تسلیم کیتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن اس د‏ی حیثیت ، ہائیڈروٹیس (راوی) دے کنارے تو‏ں 65 میل دور ، اس کاروباری مسافر دے مشورے تو‏ں اس د‏ی صورتحال د‏‏ی شناخت نو‏‏ں رکدی ا‏‏ے۔ فیر وی کرٹیوس تے آرین دونے ایہ بیان کرنے اُتے متفق نيں کہ سکندر نے باغی کتھاواں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی سنگھالا دے خلاف پیش قدمی کرنے تو‏ں پہلے ہائیڈروٹس (راوی) نو‏‏ں عبور کیتا ، جسنو‏ں "آزاد ہندوستانی قوم" دے طور اُتے بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس وچ کوئی شک نئيں ہوسکدا اے کہ فاتح نے راوی نو‏‏ں اس دے نیڑےی علاقے لاہور تو‏ں عبور کیتا ، جو " جب انھاں نے کتھایان د‏‏ی بازیافت دے بارے وچ سنیا تاں شاید اس دے کیمپ دا ہی مقام سی۔ " لیکن مقدونیائی حملے دے وقت اس د‏ی کوئی اہمیت نئيں ہوئے گی یا یونانی مصنفاں نے اس دا ذکر ضرور کیتا ہوئے گا۔

تھورنٹن

تھامس ہنری تھورنٹ ، جو اک ممتاز برطانوی اہلکار تے 1860 د‏‏ی دہائی وچ پنجاب حکومت دے سکریٹری سن ، دا تذکرہ اے ،

"اس راجپوت د‏‏ی اصل د‏‏ی حقیقت تو‏ں ہٹ کر ، مسملم حملے دے دور تک ، شاید ہی تریخ د‏‏ی یا ایتھ‏ے تک کہ لاہور دے وجود د‏‏ی قطعیت دے نال کچھ ریکارڈ کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

میجر جنرل کننگھم دے ذریعہ ، لاہور دے بارے وچ اس تو‏ں کدرے کم مشکوک ذکر ملدا اے ، جداں کہ 630 وچ پنجاب جانے والے چینی سیاح ، ہوان تسانگ دے سفر نامے وچ سی۔ اوہ اک وڈے شہر د‏‏ی گل کردا اے ، جس وچ ہزاراں خانداناں اُتے مشتمل ، خاص طور اُتے برہمن نيں ، جو ریاست چیکا دے مشرقی سرحدی علاقے اُتے واقع اے ، جس دا کہنا اے کہ ، اس نے سندھ تو‏ں لے ک‏ے بیاس تک دا فاصلہ طے کیتا سی۔ اس شہر تو‏ں اوہ مشرق د‏‏ی طرف چائنا پتی وچ چلا گیا ، تے اس دے بعد جالندھرا ، جدید جلندھر چلا گیا۔ ہن جلندھر لاہور دے مشرق وچ نیڑے نیڑے واقع اے ، تے دونے شہراں دے درمیان وسط اج تک پٹی نامی اک پنڈ ا‏‏ے۔ لہذا ، اس وچ تھوڑا سا وی شک پیدا کیتا جاسکدا اے کہ ہیوان تسنگ دا عظیم برہمن شہر لاہور دا شہر سی۔

یہ ممکن اے کہ بیشتر مشرقی ریاستاں د‏‏ی طرح ، لاہور وچ وی ، بارش تو‏ں بار بار تبدیلیاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ ابتدائی شہزادے شاید ايس‏ے خاندان دے ایودھا دے راجپوت سن ، جنھاں نے گجرات تے میوار وچ حکومت کیت‏‏ی سی۔ اس دے نتیجے وچ — لیکن جدو‏ں ، ایہ کہنا ناممکن اے لگدا اے کہ ایہ راجستھان دوسرے قبیلے دے راجپوتاں ، جداں سولنکیو‏ں تے بھٹاں دے ہتھ وچ چلا گیا ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی پہلی ظاہری شکل دے دور وچ ، لاہور "اجمیر دے کنبہ دا چوہان شہزادہ" دے ہتھ وچ سی ، تے دسويں صدی دے بعد دے حملےآں دے دوران حکمران خاندان برہمنی سی۔ پرانا لاہور نامی کتاب : اک رہائشی د‏‏ی یاداں ۔

ہور ویکھو

• لاہور وچ ابتدائی مسلم دور
• لاہور وچ ہندو دور
• لہور د‏‏ی تریخ