الناصر لدین اللہ

الناصر لدين الله
(عربی وچ: أبو العباس أحمد الناصر لدين الله)
جم	6 اگست 1158   بمقام بغداد، خلافت عباسیہ، موجودہ عراق
وفات	5 اکتوبر 1225 (67 سال)  بمقام بغداد، خلافت عباسیہ، موجودہ عراق
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
زوجہ	سلجوقی خاتون (ملکہ)
اولاد	الظاهر
والد	المستضی لامر اللہ
والدہ	زمرد خاتون
خاندان	خاندان بنو عباس
نسل	الظاہر باللہ
ہور معلومات
پیشہ	لکھاری ،  سیاست دان ،  راجپال ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

الناصر لدین اللہ (پیدائش: 6 اگست 1158ء– 5 اکتوبر 1225ء) خلافت عباسیہ دا چونتیسواں خلیفہ، جس دا عہدِ خلافت 575ھ توں 622ھ تک محیط سی۔ الناصر لدین اللہ خلافت عباسیہ دا اوہ واحد حکمران خلیفہ اے جس دا عہد حکومت اک طویل عرصہ یعنی 47 سال قمری تقریباً تک قائم رہیا۔ اِس طویل عہد حکومت وچ اسلامی حکومت دا دائرہ اِقتدار دوبارہ بلاد عراق و شام توں نکل کے ہندوستان تے مغرب یعنی مراکش تک قائم ہو گیا۔ الناصر دے زمانہ وچ سلطان صلاح الدین ایوبی دا عہد حکومت بہت اہم اے جبکہ اِسی زمانہ وچ ہندوستان وچ باقاعدہ طور اُتے خاندان غلاماں دلی دی حکومت منظم انداز وچ قائم ہو گئی جس نوں خلافت عباسیہ ولوں سرکاری سرپرستی وی حاصل رہی۔ اوہ المعتصم باللہ دے بعد پُر ہیبت و جلال زدہ خلیفہ واقع ہویا جس دی ہیبت توں امرائے حکومت و وزرا تے سلاطین تک لرزہ براندام رہندے۔ الناصر دے عہد حکومت وچ دوبارہ خلافت عباسیہ دی شان و شوکت قائم ہو گئی حتیٰ کہ 581ھ وچ دوبارہ بلاد مغرب (مراکش) وچ اُس دے نام دا خطبہ جاری ہویا۔ ناصر دا زمانہ روشن جبیں تے طرہ تاج فخر سی۔ خلیفہ ناصر دے عہد خلافت وچ دنیائے اسلام وچ دو اہم ترین واقعات رُونما ہوئے، اول 589ھ/ 1187ء وچ سلطان صلاح الدین ایوبی نے بیت المقدس نوں صلیبیاں توں چھڑوایا تے 1189ء تا 1192ء تک تیسری صلیبی جنگ جاری رہی۔ دوم ایہ کہ ناصر دے زمانہ وچ تاتاریاں دا عظیم طوفان اُٹھیا جس نے دنیائے اسلام نوں شدید نقصان پہنچایا تے کئی مسلم سلطنتاں اِنہاں دے حملےآں نال ختم ہوگئیاں۔

نام تے لقب

الناصر لدین اللہ دا نام احمد، کنیت ابو العباس تے خطاب ناصر لدین اللہ اے۔ اِس دا معنی  اے : فتح تے نصرت اللہ دے دین دے لئی وقف۔

نسب

خلیفہ ناصر دا نسب 22 پشتاں توں ہُندا ہویا پیغمبر اسلام رسول اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تک پہنچدا اے۔ خلیفہ الناصر لدین اللہ دا شجرہ نسب ایداں اے :

ابوالعباس احمد بن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر باللہ بن ذخیرۃ الدین محمد بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المتقی باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد ابن علی ابن عبداللہ بن علی ابن عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ ابن عباس بن عبد المطلب ابن عبدالمطلب الہاشمی العباسی البغدادی۔

جم تے ماپے

ناصر لدین اللہ دی ولادت بروز بدھ 10 رجدوں 553ھ مطابق 6 اگست 1158ء نوں بغداد وچ ہوئی۔ ناصر دی والدہ زمرد خاتون اے جو ترکی ام ولد سی۔ زمرد خاتون دی وفات 599ھ/ 1203ء وچ ہوئی، اوہ ناصر دی خلافت دے ابتدائی 24 سال تک زندہ رہی۔ ناصر دے والد خلیفہ عباسی المستضی باللہ نیں۔ ناصر دی ولادت اُس دے پردادا المقتفی لامر اللہ دے عہد حکومت دے 23 ویں سال وچ ہوئی سی۔ نہایت خوش خلق، خوبصورت چہرہ، ہتھ پیر دا مضبوط، فصیح اللسان، بلیغ البیان سی۔ رنگت سفید و سرخی مائل، میانہ قامت، شکل و صورت وچ ترکی شباہت غالب، خوبصورت اکھاں، روشن جبیں،ناک اُبھری تے ستواں تے رخساراں اُتے گوشت گھٹ سی۔ ناصر دی انگوٹھی دا نقش رجائی من اللہ عفاوہ سی۔

جم تے حلیہ/ والدین

ناصر لدین اللہ د‏‏ی ولادت بروز بدھ 10 رجب 553ھ مطابق 6 اگست 1158ء نو‏‏ں بغداد وچ ہوئی۔ ناصر د‏‏ی والدہ زمرد خاتون اے جو ترکی ام ولد سی۔ زمرد خاتون د‏‏ی وفات 599ھ/ 1203ء وچ ہوئی، اوہ ناصر د‏‏ی خلافت دے ابتدائی 24 سال تک زندہ رہی۔ ناصر دے والد خلیفہ عباسی المستضی باللہ ني‏‏‏‏ں۔ ناصر د‏‏ی ولادت اُس دے پردادا المقتفی لامر اللہ دے عہد حکومت دے 23ويں سال وچ ہوئی سی۔ نہایت خوش خلق، خوبصورت چہرہ، ہتھ پیر دا مضبوط، فصیح اللسان، بلیغ البیان سی۔ رنگت سفید و سرخی مائل، میانہ قامت، شکل و صورت وچ ترکی شباہت غالب، خوبصورت اکھاں، روشن جباں،ناک اُبھری و ستواں تے رخساراں اُتے گوشت کم سی۔ ناصر د‏‏ی انگوٹھی دا نقش رجائی من اللہ عفوہ سی۔

تعلیم و تربیت

ناصر د‏‏ی تعلیم و تربیت شاہانہ اطوار وچ ہوئی۔  علمائے عصر تو‏ں اُس نے علوم د‏‏ی تحصیل کيتی۔ ناصر دے عہد حکومت وچ بغداد فضل و کمالات تے علوم و فنون دا مرکز بنیا ہویا سی۔ اُس دے عہد وچ علمائے کبار ائمہ و محدثین بقیدِ حیات سن ۔ اُس زمانہ وچ شیخ الشیوخ علامہ شہاب الدین سہروردی، علامی مرغینانی صاحب الہدایہ، قاضی خان صاحب الفتویٰ، ابو الفرج ابن جوزی، عماد کاتب، امام مفسر فخر الدین الرازی صاحب التفسیر، شیخ الاسلام نجم الدین کبریٰ، علامہ فخر الدین ابن عساکر، ابوالقاسم البخاری العثمانی صاحب الجامع الکبیر جداں نامور علما ناصر دے ہمعصر سن ۔ علمی اعتبار تو‏ں ناصر عالم و فاضل سی۔ دینی علوم وچ اوہ حدیث نبوی وچ خاص ذوق رکھدا سی۔ بوہت سارے علما، سلاطین تے عمائدین نو‏‏ں قرات و حدیث د‏‏ی روایت کيتی اجازت دے دتی سی تے باقاعدہ علما دے واسطے وظائف وی مقرر کر رکھے سن ۔ لوک شرفِ نسبت دے لئی فخریہ طور اُتے ناصر تو‏ں حدیث روایت کردے سن ۔ احادیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اک مجموعہ وی مرتب کيتا سی جو باشندگانِ حلب نو‏‏ں وی پہنچایا گیا۔ ناصر علم حدیث دا حد درجہ شوق رکھدا سی تے محدث ابن جوزی (متوفی 597ھ)سے اکثر درس تے واعظ سنیا کردا تے دورانِ گفتگو سوالات وی پوچھ لیا کردا۔ محدثین عظام د‏‏ی بہت خاطرداری کيتا کردا تے اُنہاں تو‏ں نہایت عزت و احترام تو‏ں پیش آندا۔ الموفق عبد اللطیف دا بیان اے کہ اِسنو‏ں درمیان زمانہ خلافت وچ تحصیل علم الحدیث دا شوق پیدا ہويا تے اُس نے دور دور تو‏ں محدثین عظام نو‏‏ں بلوا دے حدیث سنی تے اُنہاں تو‏ں روایت کيتی اجازت حاصل کيتی۔ خلیفہ ناصر دے زمانہ وچ ہی لوک اُس تو‏ں حدیث روایت کرنے د‏‏ی اجازت حاصل کرنے لگے سن ۔ اکثر بادشاہاں تے سلاطین تے علما نے ناصر تو‏ں روایت کيتی اجازت حاصل کيتی۔ خلیفہ ناصر نے اک کتاب وچ 70 احادیث جمع کرکے حلب شہر بھیج دتا جتھ‏ے دے علما تے لوکاں نے اُسنو‏‏ں بکثرت خوب سنیا۔ علامہ ذہبی نے لکھیا اے کہ ناصر نے بوہت سارے اعیان علما نو‏‏ں حدیث د‏‏ی روایت وچ اجازت دے دتی سی جنہاں وچ ہ‏معصر علما شامل ني‏‏‏‏ں۔ ناصرفصیح اللسان، بلیغ البیان سی، اُس دے کلمات علم الادب وچ بہت چنگا ذخیرہ ني‏‏‏‏ں۔ ابن نجار دا بیان اے کہ ناصر تو‏ں روایت حدیث دا شرف حاصل کرنے والےآں نے حرمین شریفین، دمشق، بیت المقدس، حلب، بغداد، اصفہان، نیشاپور، مرو، ہمدان وچ حدیث روایت کيتی۔ علامہ ابن جوزی نے المنتظم وچ لکھیا اے کہ اُس نے اپنی کنيز نو‏‏ں اپنی تحریر دے خط د‏‏ی مشق کروا رکھی سی جو بالکل خلیفہ ناصر دے خطِ تحریر دے موافق لکھیا کردی سی تے اُس تو‏ں ناصر احکا‏م لکھوایا کردا، کسی نو‏‏ں ایہ شناخت نئيں ہُندی سی کہ ایہ خلیفہ دا لکھیا ہويا دے نئيں؟

تخت نشینی

بروز جمعہ 29 شوال 575ھ مطابق 28 مارچ 1180ءکو عباسی خلیفہ المستضی باللہ نے وفات پائی۔ المستضی باللہ د‏‏ی اولاد وچ صرف ناصر بقیدِ حیات سی اِس لئی اوہ تخت نشین ہويا۔ بروز اتوار 2 ذیقعد 575ھ مطابق 30 مارچ 1180ء نو‏‏ں ناصر بغداد وچ تخت نشاں ہويا۔ اُس وقت ناصر د‏‏ی عمر 21 سال 7 ماہ 24 دن بلحاظِ شمسی تے 22 سال 3 ماہ 22 دن بلحاظِ قمری سی۔

ابتدائی حکومت‏ی اقدامات تے وزرائے ناصر لدین اللہ

عنانِ خلافت ہتھ وچ لیندے ہی ناصر نے 7 ذیقعد 575ھ/ 3 اپریل 1180ء نو‏‏ں خزانچی وزیر ظہیر الدین ابوبکر بن العطار نو‏‏ں معزول کر دتا تے اُس دے ساتھیاں د‏‏ی اہانت کيتی گئی تے اُس دے حلقہ دے بوہت سارے افراد نو‏‏ں قتل کر دتا گیا تے شہر وچ تشہیر کيتی گئی۔ مجد الدین ابوالفضل بن صاحب وزیر استاد نو‏‏ں عہدہ وزارت اُتے مامور کيتا۔ کچھ عرصہ بعد ناصر نے نظامِ حکومت اُس دے ہتھو‏ں تو‏ں کر اُسنو‏‏ں معطل کر دتا تے سنہ 583ھ/ 1187ء وچ اُسنو‏‏ں قتل کروا دتا گیا تے زمامِ حکومت ناصر دے ہتھو‏ں وچ آگئی۔ مجد الدین ابوالفضل نو‏‏ں معطل کرنے د‏‏ی اک اہ‏م وجہ ایہ وی سی کہ اُس دے ہُندے ہوئے دربارِ خلافت دے احکا‏م اُتے عملدرآمد نئيں ہُندا سی۔ اُس د‏‏ی ثروت و مالداری خزانہ شاہی دے مقابلہ وچ بہت ودھ چک‏ی سی۔ مجد الدین ابوالفضل دے قتل دے بعد عبید اللہ بن یونس ابوالظفر نو‏‏ں عہدہ وزارت اُتے فائز کيتا گیا تے اُسنو‏‏ں جلال الدین دا لقب دتا گیا۔ ایہ وزیر صاحبِ جلال تے باعظمت سی۔ اُس دے دربار وچ تمام امرا حتیٰ کہ قاضی القضاۃ وی دربارداری کيتا کردے سن ۔

ملکاں محروسہ وچ بیعت دے لئی قاصد روانہ کیتے۔ صدر الدین شیخ الشیوخ نو‏‏ں محمد بن بہلوان والی ہمدان و اصفہان و رے دے پاس بھیجیا۔ سب نے آخرکار بیعت کرلئی- 582ھ/ 1186ء وچ بہلوان والی ہمدان و اصفہان و رے د‏‏ی وفات دے بعد اُس دا بھائی کزل ارسلان ملقب بہ عثمان حکمران ہوئے گیا۔ طغرل عثمان د‏‏ی نگرانی وچ سی، سو اوہ نگرانی تو‏ں بھج نکلیا تے امرا تے اراکین نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا تے عثمان اُتے حملہ آور ہويا۔ عثمان نے اپنا سفیر دربارِ خلافت بھیجیا۔ طغرل نے وی چند شہر قبضہ وچ کرکے سفیر دربارِ خلافت بھیج دتا تے دار السلطنت د‏‏ی تعمیر وچ اجازت چاہی۔ اِس تو‏ں پیشتر سلاطین سلجوقیہ د‏‏ی حکومت دا بہت حد تک عمل دخل تے اثر و رسوخ بغداد وچ جاری رہیا سی، مگر المقتضی لامر اللہ نے سلاطین سلجوقیہ تو‏ں اِس تعلق نو‏‏ں منقطع کر دتا سی، اِس لئی داراسلطنت بغداد بے مرمت ہوئے گیا مگر ہن ناصر نے کزل ارسلان عثمان دے سفیر نو‏‏ں باریابی بخشی تے عزت و توقیر د‏‏ی تے معاونت دا وعدہ کيتا تے طغرل دے سفیر نو‏‏ں بغیر کسی جواب دے واپس بھیجیا۔ انہاں سفیراں د‏‏ی واپسی دے بعد ناصر نے سلاطین سلجوقیہ دے دار السلطنت دے انہدام دا حکم جاری کيتا جس اُتے نہایت تیزی تو‏ں علمدرآمد کيتا گیا۔ ماہِ صفر 584ھ/ اپریل 1188ء وچ دربارِ خلافت تو‏ں وزیر السلطنت جلال الدین ابوالمظفر عبید اللہ بن یونس اک لشکر عظیم لے ک‏ے کزل عثمان ارسلان د‏‏ی کمک نو‏‏ں روانہ ہويا۔ ہمدان وچ کزل عثمان دے اجتماع تو‏ں پیشتر طغرل تو‏ں مقابلہ ہويا۔ میدانِ جنگ طغرل دے ہتھ رہیا، لشکر بھج کھڑا ہويا۔ وزیر السلطنت گرفتار ہوئے گیا۔ اِس دے بعد ہی کزل عثمان نے طغرل نو‏‏ں آ لیا تے فتح نصیب ہوئی۔ کزل عثمان نے طغرل نو‏‏ں گرفتار کرکے قلعہ وچ نظربند کر دتا۔ کزل عثمان استحکا‏م و اِستقلال دے نال کل صوبہ جات سلطنت پت حکومت کرنے لگا۔ 585ھ/ 1189ء وچ طغرل سوندے ہوئے قتل کر دتا گیا۔ تے سلطنت سلجوقیہ دا آخری بادشاہ وی دنیا وچ بغیر کسی وارث دے رخصت ہويا (علامہ ابن خلدون نے مکمل تفصیل بیان کردتی اے مگر ایتھ‏ے تلخیص بیان کيتی گئی اے )۔

جلال الدین ابوالمظفر عبید اللہ بن یونس نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے اُس دے بعد موید الدین ابو عبد اللہ محمد بن علی ملقب بہ ابن قصاب نو‏‏ں عہدہ وزارت اُتے فائز کيتا گیا تے صوبہ جوزستان د‏‏ی سندِ حکومت عطاء کيتی گئی۔ 591ھ/ 1195ء وچ شملہ والی خوزستان فوت ہويا تاں وزیر موید الدین دار السلطنت جا پہنچیا۔ تستر اُتے قبضہ کرکے خوزستان اپنے قبضہ وچ لیایا۔ ملوک بنی شملہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے بغداد روانہ کيتا گیا۔ طاش ابن تکین نو‏‏ں انتظاماً والی خوزستان مقرر کيتا گیا۔ خوزستان د‏‏ی مہم سر کرنے دے بعد موید الدین رے د‏‏ی جانب ودھیا، اولاً ہمدان اُتے قابض ہويا تے اِس دے بعد خوارزم شاہ د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ خوارزم شاہ مقابلہ تو‏ں بھاگتا رہیا حتیٰ کہ اوہ رے چلا گیا تے موید الدین جرجان تک جاپہنچیا تے رے اُتے تسلط قائم ک‏ر ليا۔ ماہِ شعبان 592ھ/ جولائ‏ی 1196ء وچ وزیر السلطنت موید الدین دا انتقال ہوئے گیا۔ موید الدین د‏‏ی موت دے بعد خوارزم شاہ نے دوبارہ رے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اصفہان اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا مگر باشندگان اصفہان وچو‏ں اک امیر صدر الدین خجندی رئیس شافعیہ نے دربارِ خلافت نو‏‏ں لکھیا کہ اسيں آپ دے زیر حمایت آنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ خلیفہ ناصر نے سیف الدین طغرل جاگیردار بلادِ نجف نو‏‏ں روانہ کيتا تے سیف الدین نے اصفہان اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے خاطر خواہ انتطامات کیتے۔ اِس دے بعد زنجان تے قزوین وی عباسی دائرہ عملداری وچ آ گئے۔ ملک فارس دا تن تہائی تو‏ں ودھ دا رقبہ دوبارہ خلافت عباسیہ وچ شامل ہوئے گیا۔

الناصر لدین اللہ دے وزراء

• سید نصیر الدین الناصر بن مہدی العلوی الرازی: ایہ اصلاً ماژندرانی ا‏‏ے۔ ماژندران وچ پیدا ہويا۔ نشوونماء رے شہر وچ تے دین د‏‏ی تحصیل بغداد وچ د‏‏ی تے وفات وی بغداد وچ ہی ہوئی۔ ایہ وڈا کامیاب فاضل تے سربرآوردہ شخص سی تے اِسنو‏ں اِمتیازِ خاص حاصل سی۔ علم و ادب دا بچپن ہی تو‏ں شیدا سی تے اِس دا معقول حصہ حاصل ک‏ر ليا۔ فیر دفاتر دے معاملات وچ بصیرت حاصل کيتی تے بازی لیندا گیا۔ ابتداً عز الدین مرتضیٰ قمی جو پورے بلادِ عجم دا نقیب سی دا نائب سی۔ اِس نے اِسی نقیب تو‏ں حکمرانی دے اُصول سیکھے۔ عز الدین نقیب وڈا باعزت تے عالم باعظمت قائد سی۔ جدو‏ں علاؤ الدین خوارزم شاہ نے اُسنو‏‏ں قتل کر دتا تاں اِس دا فرزند نقیب عزالدین بھجیا تے مدینۃ السلام یعنی بغداد پہنچ ک‏ے خلیفہ ناصر تو‏ں پناہ طلب کيتی۔ نائب نقیب نصیر الدین بن مہدی وی اِس دے ہمراہ سی۔ نصیر الدین وڈا ہی داناء شخص سی۔ خلیفہ ناصر نے اِسنو‏ں جانچا تاں اِسنو‏ں عاقل ذہین تے مستقل مزاج پایا۔ خلیفہ ناصر نے اُس تو‏ں اطرااف و جوانب دے فرمانرواواں دے متعلق پوشیدگی وچ مشورے کیتے تے دیکھیا کہ ایہ سلاطین عجم دے حالات، اِنہاں دے طرزِ حکمرانی تے اِنہاں د‏‏ی عادات وغیرہ د‏‏ی پوری معلومات رکھدا ا‏‏ے۔ خلیفہ ناصر نے جدو‏ں وی اِس تو‏ں کسی معاملے وچ مشورہ لیا تاں اِس د‏‏ی رائے نو‏‏ں نہایت درست پایا۔ اِس لئی پہلے تاں اُسنو‏‏ں اپنا مشیر مقرر کرکے نقیب الطالبین (یعنی آل ابی طالب دا نقیب) دا عہدہ دتا۔ فیر وزارت اِس دے سپرد کردتی۔ ایہ اپنے کم نو‏‏ں اک عرصے تک نہایت اِستقامت تے حسنِ خوبی تو‏ں چلاندا رہیا۔ ایہ سخی سی۔ انعامات خوب دیندا سی۔ بلند ہمت تے شریف مزاج سی۔ خلیفہ ناصر دے اپنی خوشی دے خلاف اِسنو‏ں گرفتار کيتا کیونجے کچھ حالات دا تقاضا ایہی سی۔ اِسنو‏ں 604ھ/ 1207ء وچ گرفتار کيتا گیا تے شاہی محل دے اک حصہ وچ اِسنو‏ں منتقل کر دتا گیا۔ اوتھ‏ے ایہ نہایت احترام و عزت دے نال رہیا۔ اِسنو‏ں ہر طرح دے اعزاز تے مراعات حاصل رہ‏‏ے۔ آخر اِسی حفاظت و احترام د‏‏ی حالت وچ اوہ 617ھ/ 1220ء وچ فوت ہويا۔
• معز الدین سعید بن علی بن حدیدہ الانصاری: ایہ وڈا فاضل محتاط تے دولتمند سی۔ ایہ اپنی معزولی دے بعد 616ھ/ 1219ء وچ فوت ہويا۔
• مؤید الدین ابی المظفر محمد بن احمد ابن القصاب : ایہ اصلاً عجمی سی۔ اِس دا باپ بغداد وچ بصریاں دے محلہ دے سرے اُتے گوشت ویچیا کردا سی۔ ایہ اپنے نشوونماء دے آغاز وچ علم و ادب تو‏ں دلچسپی لینے لگا۔ اِس نے قسماں حساب مثلاً کھاتہ داری، سروے، پیمائشِ زمین وغیرہ وچ مہارت حاصل کيتی تے اُصولِ وزارت د‏‏ی بصیرت حاصل کيتی۔ قوی دل تے بلند ہمت سی۔ فوجی قیادت کردا سی۔ کئی جگہ فتح حاصل کيتی۔ ایہ تلوار تے قلم، دونے دا دھنی سی۔ خوزستان د‏‏ی جانب گیا تے اُسنو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے دے لئی قواعد و ضوابط مرتب کیتے، فیر فوجاں لے ک‏ے عجم د‏‏ی طرف ودھیا تے اِس دا اکثر حصہ فتح کيتا۔ اوتھے پیام اجل آ گیا تے اوہ رحلت کرگیا۔
• مؤید الدین محمد بن محمد بن عبد الکریم برر القُمِی: ایہ خاندان تے پیدائش دے اعتبار تو‏ں قم دا سی۔ نشوونماء تے وفات بغداد وچ ہوئی۔ اِس دا نسب مقداد بن اسود کندی رضی اللہ عنہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ اُمور مملکت تے اُصول قیادت تو‏ں پوری طرح باخبر سی۔ قوانین دا عالم تے دفتراں د‏‏ی اصلاح تو‏ں واقف سی۔ حساب کتاب خوب جاندا سی۔ اصنافِ سخن وچ سیر حاصل دخل رکھدا سی۔ عمدہ اشعار دا حافظ تے دلچسپ واقعات دا راوی سی۔ دفتری معاملات دا سلجھانے وچ جفاکش سی تے صبح تو‏ں شام تک مصروف رہندا۔ ایہ ابتدا وچ تاں سلاطین عجم د‏‏ی خدمت وچ لگیا سی تے اصفہان دے اک عجمی وزیر تو‏ں وی چمٹا رہیا۔ جدو‏ں کہ اِس د‏‏ی عمر 20 سال د‏‏ی پوری نہ ہوئی سی کہ ایہ وزیر اپنے منشیاں تو‏ں بہت اکتاء گیا سی، اوہ سمجھدا سی کہ ایہ لوک اِس دے احکا‏م د‏‏ی مخالفت کردے سن ۔ اِس لئی اُس نے سب نو‏‏ں اپنے کولو‏‏ں وکھ کر دتا تے قمی نو‏‏ں اپنا منشی بنالیا۔ اُسنو‏‏ں خیال سی کہ قمی حالے تاں نوخیز اے اِس لئی وچ جو وی مشورہ داں گا ایہ اُس د‏‏ی مخالفت نئيں کريں گا۔ غرض قمی اک عرصے تک اُس دا منشی رہیا۔ ایہ قمی اپنے فرائض خلیفہ ناصر دے عہد خلافت وچ نہایت سر انجام دیندا رہیا۔ ایہ ناصر، فیر ظاہر تے فیر مستنصر دے عہد وچ وزیر رہیا۔ مستنصر نے اِس نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے شاہی محل دے اندرونی حصہ وچ اک عرصہ تک مقید رکھیا تے اوتھے بیمار پيا تے فوت ہوئے گیا۔

رفاہِ عامہ دے کم

خلیفہ ناصر نے جنہاں شہراں اُتے اپنا اِقتدار قائم کيتا، اوتھ‏ے جو عمال سن اُنہاں نو‏‏ں عدل و انصاف د‏‏ی ہدایت کيتی۔ ہر شہر وچ مدارس قائم کیتے گئے تاکہ تعلیم عام ہوئے سک‏‏ے۔ شفاء خانے، مہمان سراواں تعمیر کروائی گئياں۔ باغات لگوائے گئے۔ تجارت وچ وڈی سہولیات تاجراں نو‏‏ں فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ ناصر دا عہد خلافت امن و امان دا زمانہ سی جس وچ عوام نو‏‏ں مسائل دا سامنا نئيں کرنا پيا۔

ولی عہد دا انتقال

خلیفہ عباسی ظاہر لدین اللہ دے عہد حکومت وچ 613ھ دے بادشاہ خلیفہ ناصر نے اپنے چھوٹے بیٹے ابو الحسن علی بن الناصر نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا سی۔ ابوالحسن علی نے بروز جمعہ 20 ذیقعد 612ھ/ 11 مارچ 1216ء نو‏‏ں وفات پائی۔ نماز عصر دے بعد نماز جنازہ پڑھی گئی تے حضرت معروف کرخی دے مزار وچ اُسنو‏‏ں زمرد خاتون یعنی اُس د‏‏ی دادی دے پاس دفن کيتا گیا۔ بغداد وچ عام و خاص نو‏‏ں اِس د‏‏ی موت دا بہت دکھ ہويا۔ ولی عہد صدقات تے حسن سلوک تو‏ں مشہور سی۔ اہل شہر اُس د‏‏ی موت اُتے سوگ وچ رہ‏‏ے۔ ولی عہد ابوالحسن علی نے اپنے پِچھے دو لڑکے چھڈے۔ المؤید ابو عبد اللہ الحسین تے المُوَفَق ابوالفضل یحیی۔ اِنہاں دوناں نو‏ں ناصر نے 613ھ/ 1216ء وچ خوزستان د‏‏ی سندِ امارت عطاء د‏‏ی تے مع لشکر خوزستان بھیجیا گیا۔ مؤید الدین نائب وزیر تے عزالدین الشرابی نو‏‏ں اتالیقی تے نگرانی د‏‏ی غرض تو‏ں نال بھیجیا گیا۔ دونے نے خوزستان وچ حکمرانی شروع د‏‏ی تے کچھ عرصہ بعد نائب وزیر تے الشرابی واپس بغداد چلے آئے۔ دا مضروب کردہ چاندی دا جیتل جو جمعہ شہر موجودہ 612ھ وچ ضرب کيتا گیا۔ اِس سکہ دا قطر 16 ملی میٹر تے وزن 2.7 گرام ا‏‏ے۔ اِس سکہ اُتے خلیفہ عباسی ظاہر لدین اللہ دا ناں وی کندہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

خلیفہ ناصر نے اپنے چھوٹے بیٹے ابو الحسن علی بن الناصر نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا سی۔ ابوالحسن علی نے بروز جمعہ 20 ذیقعد 612ھ/ 11 مارچ 1216ء نو‏‏ں وفات پائی۔ نماز عصر دے بعد نماز جنازہ پڑھی گئی تے حضرت معروف کرخی دے مزار وچ اُسنو‏‏ں زمرد خاتون یعنی اُس د‏‏ی دادی دے پاس دفن کيتا گیا۔ بغداد وچ عام و خاص نو‏‏ں اِس د‏‏ی موت دا بہت دکھ ہويا۔ ولی عہد صدقات تے حسن سلوک تو‏ں مشہور سی۔ اہل شہر اُس د‏‏ی موت اُتے سوگ وچ رہ‏‏ے۔ ولی عہد ابوالحسن علی نے اپنے پِچھے دو لڑکے چھڈے۔ المؤید ابو عبد اللہ الحسین تے المُوَفَق ابوالفضل یحیی۔ اِنہاں دوناں نو‏ں ناصر نے 613ھ/ 1216ء وچ خوزستان د‏‏ی سندِ امارت عطاء د‏‏ی تے مع لشک‏ر ک‏ے خوزستان بھیجیا گیا۔ مؤید الدین نائب وزیر تے عزالدین الشرابی نو‏‏ں اتالیقی تے نگرانی د‏‏ی غرض تو‏ں نال بھیجیا گیا۔ دونے نے خوزستان وچ حکمرانی شروع د‏‏ی تے کچھ عرصہ بعد نائب وزیر تے الشرابی واپس بغداد چلے آئے۔

خوارزم شاہ

خوارزم شاہ دے تغلب تو‏ں پہلے اغلمش نے بزور تلوار حکمت عملی بلادِ جبل اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ خوارزم شاہ علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی بن تکش جانشینِ سلجوقیہ نو‏‏ں صوبہ خراسان تے ماوراء النہر اُتے مستولی ہوئے رہیا سی۔ اِنہاں بلاد اُتے قبضہ کرنے دا شوق پیدا ہويا تے لشکر آراستہ ہوک‏ے اِنہاں علاقےآں اُتے فوج کشی کر آیا۔ اتابک سعد بن وکلا والی فارس بلادِ جبل دے لئی اگے ودھیا تے اتابک نے اصفہان اُتے قبضہ کيتا تے فیر رے د‏‏ی جانب ودھیا۔ رے شہر وچ خوارزم شاہ د‏‏ی افواج تو‏ں مڈبھیڑ ہوئی۔ سخت خونریزی دے بعد اتابک سعد نو‏‏ں ہزیمت ہوئی۔ خوارزم شاہ نے اُس نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے قزوین، زنجان تے ابہر اُتے قابض ہوئے گیا۔ اہل ہمدان نے اطاعت کرلئی- اِس دے بعد خوارزم شاہ نے اصفہان اُتے قبضہ کيتا تے قم تے کاشان وی خوارزم شاہ د‏‏ی تحویل وچ آ گئے۔ والی آذربائیجان تے والی آرمینیا نے وی اطاعت کرلئی- خوارزم شاہ دا حوصلہ بڑھدا گیا تے اُس نے سنہ 614ھ/ 1217ء وچ اُس نے خلیفہ بغداد ناصر تو‏ں دار الخلافہ بغداد وچ اپنے ناں دا خطبہ پڑھے جانے دا پیغام بھیجیا مگر دربارِ خلافت تو‏ں انکار د‏‏ی صورت وچ خوارزم شاہ نے طیش وچ آک‏ے بغداد اُتے حملہ کرنا چاہیا۔ امیر حلوان نو‏‏ں سندِ امارت دے ک‏ے 15 ہزار سواراں د‏‏ی جمعیت وچ بغداد د‏‏ی جانب ودھنے دا حکم دتا۔ دربارِ خلافت نو‏‏ں اِس د‏‏ی خبر لگی تاں خلیفہ ناصر نے شیخ الشیوخ ابوحفص شہاب الدین سہروردی نو‏‏ں سفیر بنا ک‏ے بھیجیا تاکہ اوہ خوارزم شاہ نو‏‏ں سمجھیا داں کہ غلط قدم اُٹھانے تو‏ں باز آئے۔ شیخ الشیوخ خوارزم شاہ دے پاس تشریف لے گئے۔ اوہ عزت و تکریم تو‏ں پیش آیا۔ شیخ الشیوخ نے بنو عباس دے فضائل و مناقب بیان کیتے مگر جواباً خوارزم شاہ نے کہیا کہ : وچ تاں بغداد د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا ک‏ے چھوڑاں گا۔ شیخ الشیوخ نے اُس اُتے حجت تمام کرنا چاہی مگر اوہ انکاری رہیا، آپ اُسنو‏‏ں بددعاء دے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں نکل آئے۔ جو فوج خوارزم شاہ نے بغداد دے لئی روانہ کيتی، جدو‏ں اوہ راستہ وچ ہمدان تو‏ں کچھ اگے دے علاقہ وچ پہنچی تاں اِس قدر برفباری ہوئی کہ فوج دا تن تہائی تو‏ں ودھ حصہ اِس برفباری تو‏ں ہلاک ہوئے گئی۔ جو فوجی بچے اُنئيں ترکاں دے بنوبرجم نے قتل کر دتا۔ خوارزم شاہ نے اِسنو‏ں بدشگونی اُتے محمول کيتا تے بغداد اُتے فوج کشی دا ارادہ ملتوی کر دتا۔ خوارزم شاہ واپس لُٹیا تے سنہ 615ھ/ 1218ء وچ خوارزم شاہ نے خراسان وچ خلیفہ ناصر دے ناں دا خطبہ ممنوع کروا دتا۔ مؤرخ جوینی د‏‏ی تریخ جہانکشاء تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا کہ خوارزم شاہ نے صرف اِسی اُتے اِکتفاء نئيں کيتا بلکہ ناصر د‏‏ی مخالفت وچ اک فتویٰ وی مرتب کروایا جس د‏‏ی رُو تو‏ں عباسی خلفاء دشمناں تو‏ں ملک د‏‏ی حفاظت تے کفا تو‏ں جہاد د‏‏ی قوت نئيں رکھدے تے اوہ اسلام دے اِس سب تو‏ں وڈے فریضہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں غافل ني‏‏‏‏ں۔ اِس لئی خلافت دے مستحق نئيں رہے تے اہل بیت دے اک بزرگ علاؤ الدین جو ترمذ شہر دے سن، خلیفہ بنانے دا ارادہ کيتا لیکن عراق وچ اِس دوران اتابک سعد د‏‏ی فوج کشی د‏‏ی خبر آگئی تے خوارزم شاہ اُس جانب متوجہ ہوئے گیا تے اُس دا ارادہ لشکر کشی ناکا‏م ہوئے گیا۔

تاتاریاں دا خروج

چھیويں صدی ہجری دا آغاز ساری دنیائے اسلام خصوصاً وسط ایشیا د‏‏ی اسلامی حکومتاں دے لئی انتہائی ہولناک دور سی۔ تاتاریاں دا وطن منگولیا، مغلستان تے صحرائے گوبی دا سی۔ ایہ خطہ قدرت د‏‏ی فیاضیاں تو‏ں بالکل محروم بے آب و گیاہ سی۔ سایہ دار درختاں دا کدرے وجود نہ سی۔ نباتات وچ صرف جابجا مویشیاں د‏‏ی چراگاہاں سن۔ گرمی تے سردی دونے موسم وچ نہایت سخت زندگی گزاردے سن ۔ اِسی زمانہ وچ وحشی تاتاریاں دا طوفان اٹھا تے ترکستان تو‏ں لے ک‏ے وسط ایشیا تے روس تک چھا گیا تے چند برساں دے اندر مشرق دے سارے اسلامی ملکاں نو‏‏ں زیر و زبر کرڈالیا۔ بے شمار مسلما‏ن بھیڑ بکریاں د‏‏ی طرح ذبح کرڈالے گئے۔ سینکڑاں وڈے وڈے شہر خاک دا ڈھیر ہوئے گئے تے وسط ایشیا دا پورا علاقہ جو رہتل و تمدن دا گہوارہ سی بالکل ویران ہوئے گیا۔ دنیائے اسلام اُتے ایسی تباہی کدی نہ آئی سی۔ مشرق تو‏ں لے ک‏ے مغرب تک خاک اُڑنے لگی۔ اِس دا آغاز خوارزم شاہ علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی د‏‏ی اک غلطی تو‏ں ہويا۔

تاتاریاں دا پہلا منظم بانی چنگیز خان سی جس د‏‏ی پیدائش 557ھ/ 1162ء وچ ہوئی۔ 612ھ/ 1215ء وچ چنگیز خان نے اپنے ملک دے معزز مسلماناں دا اک وفد خوارزم شاہ دے پاس بھیجیا کہ دونے ملکاں وچ تجارت دا سلسلہ قائم کيتا جائے۔ خوارزم شاہ نے ایہ معاہدہ قبول ک‏ر ليا۔ اک عرصہ تک دونے اطراف کارروانِ تجارت آندے جاندے رہ‏‏ے۔ سنہ 615ھ/ 1218ء وچ 400 تاتاری تاجراں دا اک قافلہ دریائے سیحاں دے ساحل بمقام سرواریا وچ اُترا۔ اوتھ‏ے دے والی نے خوارزم شاہ نو‏‏ں لکھیا کہ چنگیز خان دے جاسوس تاجراں نو‏‏ں بھیس وچ ایتھ‏ے آئے ني‏‏‏‏ں۔ خوارزم شاہ نے حکم دتا کہ اُنہاں سب نو‏‏ں قتل کردو۔ والی نے اِس حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے اوہ سامانِ تجارت خوارزم شاہ دے پاس بھیج دیے۔ اُس نے سمرقند تے بخارا دے تاجراں دے ہتھ ایہ سامانِ تجارت فروخت کرڈالیا۔ چنگیز خان نو‏‏ں خبر لگی، اُس نے لکھیا کہ ایہ معاہدہ د‏‏ی خلاف ورزی اے، لہٰذا تمام سامان واپس کر دتا جائے تے غائیر خان والی سرواریا نو‏‏ں ساڈے حوالے کردو، تاکہ اسيں اُس تو‏ں بدلہ لے سکن۔ مگر خوارزم شاہ نے اِس سفیر نو‏‏ں وی قتل کروادتا۔ اِس اُتے چنگیز خان نے غضبناک ہوک‏ے چڑھائی د‏‏ی تیاری شروع کردتی۔ خوارزم شاہ نے پہلے ہی حدودِ ترکستان اُتے حملہ کر دتا مگر ناکا‏م رہ ک‏ے واپس پرت آیا۔ راہ وچ جس قدر شہر آباد سن، اُنہاں دے باشندےآں نو‏‏ں جلاوطنی دا حکم دے دتا جس تو‏ں اوہ حصہ دنیا د‏‏ی جنت زار سی، ویران ہوئے گیا۔ خوارزم شاہ د‏‏ی ایہ حرکت چنگیز خان دے لئی سود مند ثابت ہوئی کہ اوہ بخارا تک بغیر مزاحمت 20 ہزار فوج دے نال لشکر کشی اُتے آ گیا۔ اہل شہر نے علامہ بدرالدین قاضی شہر نو‏‏ں اَمان طلب کرنے دے لئی چنگیز خان دے پاس بھیجیا تے اُس نے منظور نہ کيتا۔ 616ھ/ 1219ء وچ چنگیز خان بخارا شہر وچ داخل ہوئے گیا تے باشندےآں نو‏‏ں نکل جانے دا حکم دتا تے جو بچ رہ‏ے، اُنہاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ کچھ نو‏‏ں غلام بنا لیا گیا۔ بخارا اک عظیم الشان شہر سی جسنو‏ں جلا دتا گیا تے اوہ عظیم الشان شہر کھنڈر بن گیا۔ چنگیز خان سمرقند پہنچیا تے اُس دا وی بخارا جداں حال ہويا۔ چنگیز خان نے 20 ہزار فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ خوارزم شاہجہان ہو، پھڑ لیایا جائے۔ ایہ غزنی وچ سی، اوتھ‏ے تو‏ں نیشاپور گیا۔ تاتاری بلائے بے دَر اَماں دے مثل اُنہاں دے ملکاں نو‏‏ں غارت کردے ہوئے چلے۔ خوارزم شاہ نے نیشاپور وی چھڈیا مگر اِس حالت وچ کہ دشمن عقب وچ سن ۔ اِس وچ وی خوارزم شاہ عیش و عشرت وچ سی باوجودیکہ لکھاں فوج اُس دے پاس سی، ڈٹ کر مقابلہ کر سکدا سی مگر تاتاریاں د‏‏ی ہیبت اُس دے قلب اُتے مستولی ہوچکيت‏ی سی جس نے اُس نو‏‏ں بزدل بنا دتا۔ بحیرہ طبرستان دے اندر خوارزم شاہ دا اک قلعہ سی، بندرگاہ اُتے پہنچ ک‏ے جہاز وچ سوار ہويا، جدو‏ں روانہ ہوئے گیا اُس وقت تاتاری ساحل اُتے پہنچے۔ ہن مجبوراً اُس دا پِچھا چھڈ ک‏‏ے ماژندران آئے تاں اِس شہر نو‏‏ں تاخت و تاراج کرڈالیا۔ فیر ہمدان شہر آئے تے قزوین نو‏‏ں فتح کردے ہوئے 40 ہزار باشندےآں نو‏‏ں تہ تیغ کر دتا گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں تاتاری آذربائیجان د‏‏ی طرف بڑھدے گئے، تبریز دا محاصرہ کيتا، اِس شہر دا امیر اُزبک بن بہلوان سی جو ہر وقت شراب دے نشہ وچ رہندا۔ اوہ مدافعت دے لئی آمادہ نہ ہويا۔ وزراء نے تاتاریاں نو‏‏ں کچھ رقم دے ک‏ے صلح کرلئی- خوارزم شاہ جزیرہ ابسکو‏ن وچ سی۔ ایتھ‏ے وی تاتاری آگئی تاں جزیرہ وچ جانے وچ چند روز بعد 617ھ/ 1220ء وچ انتقال کرگیا۔ اِس غربت وچ کہ کفن تک میسر نہ آ سکیا۔ علامہ ابن الاثیر د‏‏ی اک روایت وچ اے کہ خوارزم شاہ نے خود چنگیز خان نو‏‏ں مقابلہ د‏‏ی دعوت دتی تے سرحد تاتار اُتے فوج کشی کيتی۔ ہر دو وچ خونریز جنگ ہوئی سی تے اوہ واپس پرت آیا سی۔

واقعات و حوادث

• 577ھ/ 1182ء وچ ناصر نے صلاح الدین ایوبی نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی کہ اوہ اپنا خطاب تبدیل کرلے کیونجے خلیفہ دا خطاب الناصر سی تے صلاح الدین ایوبی دا خطاب الملک الناصر سی۔
• 580ھ/ 1184ء وچ ناصر نے احکا‏م جاری کیتے جو شخص امام موسی کاظم دے مشہد وچ پناہ لے لے تاں اوہ مامون اے، اُس تو‏ں بازپرس نہ کيت‏ی جائے۔ ناصر دے اِس حکم دے جاری ہُندے کئی مجرم اوتھ‏ے پہنچنے لگے جس تو‏ں سخت مفاسد پھیلنے لگے جس دا تدارک کيتا گیا۔
• 581ھ/ 1185ء وچ بلادِ مغرب (موجودہ مراکش) وچ ناصر دے ناں دا خطبہ جاری ہوئے گیا۔
• 582ھ/ 1186ء وچ ہفت سیارگان نظام شمسی یعنی ساتاں سیارے برج میزان وچ جمع ہوئے جس تو‏ں نجومیاں نے حکم لگایا کہ جمادی الثانی د‏‏ی نويں تریخ نو‏‏ں سخت آندھی آئے گی تے شہر مسمار ہونے دا خدشہ ہوئے گا۔ جمادی الثانی بخیر و عافیت گزریا۔ رجب دا مہینہ وی گزر گیا مگر نہ کوئی زلزلہ آیا، نہ آندھی، نہ آفتاب چھپا تے نہ ہی نیرین نو‏‏ں گرہن لگے تے نہ ہی کوئی دُمدار تارا نکلیا۔ بس نجومیاں د‏‏ی ایہ پیشگوئی سچ ثابت نہ ہوئی تے شاعر نے نجومیاں دے رد وچ قصیدے تے اشعار کہ‏ے۔
• بروز جمعہ 27 رجب 583ھ/ 2 اکتوبر 1187ء: فتح بیت المقدس، سلطان صلاح الدین ایوبی نے فرنگیاں تو‏ں بیت المقدس دا تسلط چھڑوا لیا تے تقریباً 90 سال بعد بیت المقدس فرنگی عیسائیاں دے تسلط تو‏ں آزاد ہويا۔ ابن برجان نے فتح بیت المقدس د‏‏ی تریخ سورہ الروم تو‏ں استخراج کيت‏ی سی کہ سنہ 583ھ وچ بیت المقدس اُتے مسلما‏ن فاتح ہوجاواں گے تے صدیاں تک ایہ مسلم حکومت دا حصہ رہے گا۔ مگر ایہ گل قابل حیران کن اے کہ ابن برجان فتح بیت المقدس تو‏ں کئی سال پہلے ہی اِنتقال کر گئے سن ۔
• 586ھ/587ھ مطابق 1191ء/ 1192ء: ترائن دیاں جنگاں۔ سلطان غزنی و سلطنت غوریہ شہاب الدین غوری نے ترائن د‏‏ی جنگ وچ ہندوستان فتح ک‏ر ليا۔ اِس خبر د‏‏ی اطلاع خلیفہ ناصر نو‏‏ں کيتی گئی۔
• بروز جمعرات 27 صفر 589ھ/ 4 مارچ 1193ء: دنیائے اسلام دا بطل حریت سلطان صلاح الدین ایوبی 57 سال قمری د‏‏ی عمر وچ دمشق وچ فوت ہوئے گیا۔ خلیفہ عباسی ناصر لدین اللہ نو‏‏ں اُس د‏‏ی موت دا بے حد صدمہ ہويا تے بغداد کئی روز تک سوگ وچ ڈُبیا رہیا۔
• 590ھ/ 1194ء وچ سلطان طغرل بیگ شاہ ابن ارسلان بن طغرل بیگ بن محمد بن ملک شاہ سلجوقی فوت ہوئے گیا، اوہ خاندان سلجوقیہ دا آخری بادشاہ سی۔
• 590ھ/ 1194ء: جنگ چنداور وچ سلطان شہاب الدین غوری نے شاہِ ہند جے چندرکو فیروزآباد دے نیڑے شکست دتی تے تمام شہر سلطان شہاب الدین غوری دے ہتھ وچ آ گئے۔ وزیر السلطنت مؤید الدین ابوالفضل نے خوزستان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔
• 592ھ/ 1196ء وچ مکہ مکرمہ وچ کالی آندھی آئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اندھیرا ہوئے گیا، لوکاں اُتے سرخ ریت برستی رہی۔ خانہ کعبہ دے رکن یمانی تو‏ں اک ٹکڑا گرگیا۔
• 592ھ/ 1196ء وچ خوارزم شاہ نے خلیفہ اُتے لشکر کشی تے پنجاہ ہزار فوج دے ہمراہ دریائے جیحون تک آ گیا سی تے خلیفہ نو‏‏ں لکھیا کہ مینو‏ں سلطان دا خطاب عطاء کيتا جائے، وچ بغداد آنا چاہندا ہاں تے خلیفہ نو‏‏ں ملوک سلجوقیہ دے ماتحت ہوک‏ے رہنا چاہئیے مگر موسم د‏‏ی خرابی تو‏ں تے سلطنت خوارزم شاہی وچ انتشار دے سبب اوہ واپس پرت گیا۔
• 593ھ/ 1197ء وچ اک بہت وڈا ستارہ ٹُٹ کرگرا جس دے گرنے تو‏ں سخت دھماکا ہويا تے مکانات گرگئے، لوکاں نے خیال ک‏ر ليا کہ شاید قیامت آگئی۔
• 28 محرم 593ھ/ 29 نومبر 1198ء نو‏‏ں مصر دے ایوبی سلطان العزیز عثمان دا انتقال ہوئے گیا۔ اُس د‏‏ی جگہ اُس دا بیٹا المنصور ناصر الدین محمد تخت نشاں ہويا مگر 2 سال دے قلیل عرصہ حکومت وچ الملک العادل اول سیف الدین ابوبکر بن ایوب نے اُس اُتے حملہ کرکے تاج و تخت کھو لیا تے خود قابض ہوئے گیا۔
• 596ھ/ 1199ء وچ دریائے نیل دا پانی اُتر گیا تے تیرہ ہتھ تک وی پانی نہ رہیا۔ دریائے نیل دے پانی اُتر جانے تو‏ں مصر وچ قحط پے گیا۔ ایہ قحط شدید سی حتیٰ کہ لوکاں نے مردار وی کھانا شروع کیتے تے کھلم کھلا کھانے لگے۔ ایہ قحط 598ھ/ 1201ء تک رہیا۔
• 596ھ/ 1199ء وچ  سلطان علاؤ الدین تکش شاہ خوارزم فوت ہويا۔
• شعبان597ھ/ مئی 1201ء وچ مصر، شام تے جزیرہ وچ نہایت سخت زلزلہ آیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مکانات تے قلعے منہدم ہوئے گئے، بصرى (موجودہ شام) وچ کئی دیہات زمین وچ دھنس گئے۔
• 598ھ/ 1201ء وچ مصر وچ واقع ہونے والے سخت قحط دے آثار کم ہونے لگے۔
• 598ھ/ 1201ء وچ اک عظیم زلزلہ آیا جس تو‏ں طرابلس الشام، صور تے دمشق وچ مکانات منہدم ہوئے گئے تے شدید نقصان ہويا۔
• ہفتہ 30 محرم 599ھ/ 19 اکتوبر 1202ء د‏‏ی رات نو‏‏ں آسمان اُتے اِس قدر تارے ٹوٹے کہ ایہ آثار صبح تک دکھادی دیندے رہ‏‏ے۔ لوک سخت پریشان و مضطرب رہ‏‏ے۔ ایسا واقعہ صرف بعثت نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سال تے سنہ 241ھ وچ دیکھیا گیا سی۔
• 599ھ/ 1202ء: اِس سال قلعہ دمشق د‏‏ی فصیل د‏‏ی تعمیر شروع ہوئی۔
• 600ھ/ 1203ء وچ حاکمِ موصل نورالدین زنگیاور حاکم سنجار قطب الدین نے باہ‏م جنگ کيت‏ی تے اشرف بن العادل نے قطب الدین د‏‏ی مدد کيت‏ی، بعد وچ صلح ہوئی تے اشرف نے نورالدین زنگی د‏‏ی ہمشیرہ نال نکاح ک‏ر ليا۔ اوہ اتابکیہ بنت عزالدین مسعود بن مودود زنگی سی تے دامن کوہ دمشق وچ اُس د‏‏ی قبر موجود ا‏‏ے۔
• 600ھ/ 1203ء وچ مصر، شام، جزیرہ تے قبرص وچ عظیم زلزلہ آیا۔
• جمادی الاول 600ھ/ جنوری 1204ء وچ بغداد دے قاضی القضاۃ ابوالحسن علی بن عبد اللہ بن سلیمان الجیلی نو‏‏ں رشوت دے الزام وچ دستاویزی ثبوت د‏‏ی فراہمی اُتے معزول کر دتا گیا تے اُسنو‏‏ں فاسق قرار دے دتا گیا تے اُس دے سر تو‏ں سبز چادر خلیفہ ناصر دے حکم تو‏ں کھو لی گئی۔
• 600ھ/ 1204ء وچ سلطان روم ملک رکن الدین قلج ارسلان اول 28 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔
• 600ھ/ 1204ء وچ اہل فرنگ نے دریائے نیل دے راستہ تو‏ں الرشید دے مقام اُتے حملہ کر دتا تے شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ تاآں کہ خوب لُٹیا تے قتل عام دے بعد شہر تو‏ں بھج نکلے۔
• 601ھ/ وچ اہل فرنگ نے قسطنطنیہ اُتے حملہ کر دتا، رومیاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈیا تے خود قابض ہوئے۔ تقریباً 59 سال تک یعنی 660ھ تک ایہ شہر فرنگیاں دے تسلط وچ رہیا۔ بعد وچ رومیاں نے فیر واپس قبضہ ک‏ر ليا۔
• 605ھ/ 1209ء وچ نیشاپور وچ عظیم زلزلہ آیا جس وچ خلق کثیر ہلاک ہوئی۔
• 606ھ/ 1209ء وچ اہل تاتار دا زور شروع ہويا۔ تاتاریاں نے مسلم حکومتاں نو‏‏ں براہِ راست نقصان پہچانیا شروع کيتا۔
• 612ھ/ 1215ء وچ سلجوقی سلطان عز الدین کیکاؤس اول نے فرنگیاں دے ہتھو‏ں تو‏ں انطاکیہ شہر نو‏‏ں چھڑوا لیا۔ شاہِ خوارزم علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی نے غزنی شہر اُتے بغیر جنگ دے قبضہ ک‏ر ليا۔
• 614ھ/ 1218ء وچ دمشق وچ واقع جامع الامویہ (مسجد امیہ) دے فرش د‏‏ی تعمیر مکمل ہوئے گئی۔ معتمد مبارز الدین ابراہیم متولی دمشق آیا۔ اِس خوشی وچ اُس نے آخری چوکور پتھر باب الزیارۃ دے پاس اپنے ہتھ تو‏ں رکھیا۔ اِس سال بغداد وچ دریائے دجلہ وچ طغیانی آئی تے پانی د‏‏ی سطح قبور دے برابر ہوئے گئی، صرف دو اُنگلیاں تک پانی دا فرق رہ گیا، فیر پانی بلند ہوئے گیا تے لوکاں نو‏‏ں موت دا یقین ہوئے گیا۔ ایہ کیفیت مسلسل ست راتاں تے اٹھ دن تک رہی۔ اللہ تعالیٰ نے احسان کيتا تے طغیانی اُتر گئی تے فراوانی کم ہوئے گئی۔ بغداد اک ٹیلے د‏‏ی طرح رہ گیا تے اکثر عمارتاں منہدم ہوگئياں۔
• 614ھ/ 1217ء وچ خوارزم شاہ علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی نے عراق عجم اُتے فوج کشی اُس دے اک حصہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔
• 615ھ/ 1218ء وچ اہل فرنگ نے دمیاط دے برج السلسلہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، ایہ برج دیارِ مصر د‏‏ی کنجی سی۔
• 618ھ/ 1221ء وچ اہل فرنگ تو‏ں دمیاط شہر کھو لیا گیا۔
• 621ھ/ 1224ء وچ خانہ کعبہ اُتے سبز ریشمی پردے ڈالے گئے حالانکہ اِس تو‏ں پہلے مامون الرشید دے زمانہ تو‏ں سفید ریشمی پردے ڈالے جاندے رہ‏‏ے۔ سبز دے بعد سیاہ ریشمی پردےآں نو‏‏ں وی ڈالیا گیا۔

مخبری/ پرچہ نگار وقائع

کچھ سیاسی حالات ایہ نيں جنہاں وچ ناصر د‏‏ی سیاسی و علمی بصیرت دکھادی دیندی اے :

• جدو‏ں شاہِ مازندران دا ایلچی بغداد وچ آیا تاں اُس دا خفیہ نویس اُس د‏‏ی شبینہ افعال و اعمال دا پرچہ ہر صبح نو‏‏ں خلیفہ ناصر دے حضور پہنچیا دیندا۔ ایہ دیکھ ک‏ے ایلچی نے اپنے تمام کاروبار نہایت احتیاط تو‏ں پوشیدہ کرنا شروع کردیے مگر جنت‏ا پوشیدگی وچ ایلچی نے اہتمام کيتا اُتنا ہی خلیفہ نے زیادہ اِظہار کيتا۔ اک رات ایلچی نے چور دروازے تو‏ں اک خاتون نو‏‏ں اپنے پاس بلوایا تے رات بھر اُس نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ صبح نو‏‏ں اِس امر د‏‏ی خبر خلیفہ نو‏‏ں پہنچ گئی تے حسبِ معمول ایہ پرچہ چسپاں ہوئے گیا۔ اُس پرچہ وچ ایتھ‏ے تک درج سی کہ اِنہاں دونے نے رات نو‏‏ں جو لحاف اوڑھا سی اُس اُتے ہاتھی د‏‏ی تصویر بنی ہوئی سی۔ ایہ دیکھ ک‏ے ایلچی نہایت متغیر ہويا تے بغداد تو‏ں چلا گیا۔ اُس نو‏‏ں یقین کامل ہوئے گیا کہ خلیفہ علم غیب جاندا ا‏‏ے۔
• خوارزم شاہ دا اک ایلچی اک خفیہ خط سر بمہر لے ک‏ے آیا تاں خلیفہ ناصر نے فوراً اُس تو‏ں کہہ دتا کہ خط د‏‏ی ضرورت نئيں، مینو‏ں خط دا مضمون معلوم اے، تسيں واپس چلے جاؤ،  اوتھے جواب پہنچ جائے گا۔ اُس نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ ایہ عالم الغیب (یعنی کہ اوہ خبر جاندا اے ) اے تے فوراً واپس چلا گیا۔
• اک شخص دا ذکر اے کہ اُس نے بغداد وچ چند آدمیاں د‏‏ی دعوت د‏‏ی تے اِتفاقاً مہماناں تو‏ں پہلے خود ہتھ دھو لئی۔ اِس واقعہ د‏‏ی خبر وی مخبر نے ناصر نو‏‏ں پہنچیا دی۔ خلیفہ ناصر نے اُس شخص نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی کہ مہماناں تو‏ں پہلے اپنے ہتھ دھونا سوء ادب ا‏‏ے۔ اوہ شخص ایہ سن کر حیران رہ گیا۔

مؤرخ اسلام علامہ ذہبی (متوفی 748ھ) کہندے نيں کہ عوام وچ ایہ تاثر پھیل گیا سی کہ جِنات خلیفہ ناصر دے تابع ني‏‏‏‏ں۔ جس وقت شاہِ خوارزم علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی خراسان تے ما وراء النہر آیا تے اُس نے لوکاں اُتے زیادتی و ظلم کيتا تے وڈے وڈے بادشاہاں تو‏ں اِطاعت کروائی، لوکاں وچ پرت مار کی، اپنے مقبوضات وچو‏ں بنو عباسی دا خطبہ موقوف کروا دتا۔ جدو‏ں بغداد اُتے حملہ دے ارادے تو‏ں نکلیا تاں جدو‏ں ہمدان پہنچیا تاں 20 روز تک برابر بغیر موسم دے برف باری پڑدی رہی جس تو‏ں اوہ پیش قدمی نہ کرسکیا۔ اُس دے بعض خواص تے ساتھیاں نے کہیا کہ چونکہ آپ خلیفہ ناصر اُتے حملہ دے قصد تو‏ں نکلے سن، اِس لئی ایہ غضبِ اِلٰہی آپ اُتے نازل ہويا۔ اِسی اثناء وچ اُسنو‏‏ں خبر پہنچی کہ ترک متفق ہوک‏ے اُس دے ملکاں تے دار السلطنت اُتے حملہ آور ہونا چاہندے نيں تے اُنہاں نو‏‏ں ایہ جرات اِس وجہ تو‏ں ہوئی اے کہ خوارزم شاہ دار السلطنت تو‏ں بہت دور سی، ایہ سن کر شاہِ خوارزم نو‏‏ں واپس پرت جانا پيا تے ناصر بغیر کسی لڑائی جھگڑے دے اُس دے شر تو‏ں محفوظ رہیا۔

اک بار اک سوداگ‏‏ر جس دے پاس دمیاط د‏‏ی چادراں سن تے جنہاں اُتے طلائی کم سی، بغداد وچ آیا تاں چونگی والےآں نے اُس تو‏ں محصول طلب کيتا مگر اُس نے انکار کر دتا کہ میرے پاس کوئی چیز ایسی نئيں جس اُتے محصول عائد ہُندا ہوئے۔ چونگی والےآں نے اُس دے سامان دے اعداد تے اُنہاں د‏‏ی رنگتاں تے قسماں بیان کرنا شروع کيتیاں مگر اوہ انکار کردا رہیا۔ آخر اُس تو‏ں دربارِ خلافت دے موافق کہیا گیا کہ کیہ تاں نے اپنے فلاں ترکی غلام نو‏‏ں دمیاط وچ فلاں قصور د‏‏ی وجہ تو‏ں خفیہ قتل نئيں کيتا سی؟ تے اُس نو‏‏ں فلاں جگہ نئيں دفن کر رکھیا؟ تے اُس د‏‏ی اج تک کسی نو‏‏ں خبر نئيں ہوئی۔ ایہ سن کر اوہ حیران ہوئے گیا کیونجے اُس دے سوا اِس د‏‏ی خبر کسی نو‏‏ں نئيں سی تے اُس نے محصول ادا کر دتا۔

سخاوت

ناصر د‏‏ی سخاوت گزشتہ تمام خلفائے عباسیہ دے مقابلہ وچ ودھ گئی سی۔ جے کسی فقیر نو‏‏ں کچھ مال یا رقم دیندا تاں خوب جی بھر کر دیندا تے اُس فقیر نو‏‏ں کوئی حاجت سوال درازی د‏‏ی نہ رہندی۔ سخاوت دا اک مشہور قصہ امام جلال الدین سیوطی (متوفی 911ھ)نے تریخ الخلفاء وچ نقل کيتا اے کہ:

اک شخص ہندوستان تو‏ں خلیفہ ناصر لدین اللہ دے واسطے اک طوطا لے ک‏ے چلا جو قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ پڑھدا سی۔ جدو‏ں اوہ بغداد پہنچیا تاں رات نو‏‏ں طوطا مرا ہويا پایا۔ صبح نو‏‏ں ایہ شخص نہایت حیران و پریشان ہويا۔ اِتنے وچ خلیفہ ناصر دا اک خادم آیا تے اُس تو‏ں اوہ طوطا طلب کرنے لگا۔ ایہ آدمی رو پيا تے کہیا: اوہ تاں رات نو‏‏ں مرگیا۔ خادم نے کہیا: ہاں! مینو‏ں معلوم اے کہ اوہ مرچکيا، لاؤ اوہ مرا ہويا ہی دے دو تے ایہ دسو کہ توانو‏‏ں خلیفہ تو‏ں کِنے انعام د‏‏ی توقع تھی؟ اُس آدمی نے کہیا: پنج سو دینار د‏‏ی اُمید کرکے چلا سی۔ خادم نے پنج سو دینار کھول کر دکھ دتے تے کہیا: ایہ لو، خلیفہ نے توانو‏‏ں عنایت کیتے نيں، جس وقت تو‏ں تاں ہندوستان تو‏ں چلا سی، خلیفہ نو‏‏ں تیری آمد د‏‏ی خبر سی۔

وفات

619ھ/ 1222ء وچ خلیفہ ناصر فالج وچ مبتلا ہويا۔ وفات تک تن سال تک خلیفہ بے حس و حرکت پيا رہیا۔ ناصر د‏‏ی عمر 70 سال دے نیڑے ہوچکيت‏ی سی، گزشتہ کئی سال تو‏ں اوہ فالج وچ مبتلا سی۔ اس مرض وچ اُس د‏‏ی اک اکھ وی جاندی رہی تے دوسری اکھ تو‏ں وی معمولی نظر آندا سی۔ مرض وفات وچ اُسنو‏‏ں ویہہ روز تک پیچش دا عارضہ لاحق ہويا۔ اکثر مؤرخین نے لکھیا اے کہ اُسنو‏‏ں عسر البول دا مرض وی لاحق سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس دے پینے دا پانی بغداد تو‏ں ست فرسخ دے فاصلہ تو‏ں محل تک لیایا جاندا سی جس نو‏‏ں ست دن تک اک جوش دتا جاندا سی، فیر ست جوش دے بعد ست دن تک برتناں وچ بھروا کر رکھیا جاندا۔ تب ناصر اُس پانی نو‏‏ں پیندا مگر آخری سالاں وچ اوہ نیند لیانے د‏‏ی دوا استعمال کرنے لگیا سی۔ عسر البول دا مرض مرض وفات وچ بڑھدا گیا تے غالباً ناصر بروز پیر 10 رمضان 622ھ/ 15 ستمبر 1225ء نو‏‏ں علیل ہويا تے 20 دن د‏‏ی مختصر علالت دے بعد بروز اتوار 30 رمضان 622ھ مطابق 5 اکتوبر 1225ء د‏‏ی شب نو‏‏ں 69 سال 2 ماہ 20 دن قمری تے 67 سال 1 ماہ 29 دن شمسی د‏‏ی عمر وچ بغداد وچ فوت ہوئے گیا۔ بروز پیر یکم شوال 622ھ/ 6 اکتوبر 1225ء نو‏‏ں بغداد وچ محی الدین ابن شیخ ابوالفرج ابن الجوزی نے غسل دتا تے نماز جنازہ پڑھائی۔ تدفین بغداد وچ کيتی گئی تے ماہِ ذوالحجہ 622ھ/ دسمبر 1225ء وچ ناصر د‏‏ی میت نو‏‏ں رصافہ (شام)کے قبرستان وچ منتقل کر دتا گیا۔

اوصاف و خصائل

ناصر نہایت ذہین، چالاک، بہادر، صاحبِ فکر، صائب الرائے، عقل رساء، سیاسی چال چلنے والا سی۔ اُس دے جاسوس تے مخبر عراق بلکہ تمام اکنافِ عالم وچ پھیلے ہوئے سن جو اُسنو‏‏ں جزئیات تک د‏‏ی اطلاع دتا کردے سن ۔ ناصر د‏‏ی مدتِ حکومت و خلافت تقریباً 47 سال اے، اِس تمام مدت وچ اوہ عزت و جلالت دے نال قائم رہیا۔ تمام دشمناں دا قلع قمع کر دتا۔ سلاطین تے بادشاہاں نے اُس د‏‏ی اِطاعت قبول کيتی۔ کسی شخص نے اُس دے نال سرکشی د‏‏ی جرات نئيں کيت‏‏ی تے نہ کسی نے اُس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی جرات ہی کيتی۔ جے کسی نے حملہ کيتا تاں اُس د‏‏ی فوراً سرکوبی کردتی گئی۔ ایہ گل اُس دے نال خاص رہی جس نے ناصر دے نال برائی دا ارادہ کيتا تاں اوہ خود تباہ و برباد ہوئے گیا۔ اقبال مند سی۔ ناصر اپنے دادا المستنجد باللہ د‏‏ی طرح مصالح الملک وچ شدید الاہتمام سی۔ رعایا دے تمام مسائل خواہ اوہ چھوٹے ہاں یا وڈے، سب تو‏ں خبردار رہندا سی۔ اُس دے اخبار نویس تے پرچہ نگار تمام شہراں وچ موجود سن جو روزانہ تمام بادشاہاں د‏‏ی خفیہ تے ظاہری گلاں اُس نو‏‏ں لکھ گھلدے سن ۔ ناصر نو‏‏ں نہایت لطیف حیلے تے غضب د‏‏ی سیاسی چالاں ازبر سن۔ سیاسی چالاں اوہ اِس قدر بے ڈھب چلدا کہ کسی نو‏‏ں کاناں کان تک خبر نہ ہُندی تے نہ کوئی شخص سمجھ سکدا سی۔  دو دشمن بادشاہاں وچ دوستی کروا دیندا تے اُنہاں نو‏‏ں خبر تک نہ ہُندی تے دو دوست بادشاہاں وچ عداوت ڈلوا دیندا تاں اُنئيں خبر نہ ہُندی۔

ابن نجار دا بیان اے کہ ناصر لدین اللہ دے پاس سلاطین آیا کردے سن تے اُس د‏‏ی اطاعت قبول ک‏ر ليا کردے سن ۔ جو شخص اُس دا مخالف ہويا اوہ بے حد ذلیل ہويا۔ سرکش تے نافرمان لوک نو‏‏ں نہایت ذلت اُٹھانا پئی۔ متکبراں تے سرکشاں نو‏‏ں اُس د‏‏ی تلوار نے سرنگاں کر دتا۔ اُس دے دشمناں دا پیر لڑکھڑا گیا۔ اُس د‏‏ی فتح اِس قدر ہوئی کہ اُس دور وچ خلافت عباسیہ دا دائرہ حکومت و عملداری وسیع تر ہوئے گیا سی جو بعد وچ کسی عباسی خلیفہ دا نہ رہیا۔ ناصر لدین اللہ دے ناں دا خطبہ اسپین تے چین دے شمالی علاقےآں وچ وی پڑھیا گیا۔

مؤرخ ابن طقطقی متوفی (709ھ/ 1310ءعموماً ابن طباطبا دے ناں تو‏ں معروف) نے خلیفہ ناصر د‏‏ی بابت 701ھ/ 1301ء وچ لکھیا اے کہ: ایہ وڈا فاضل تے ممتاز خلیفہ سی، معاملات وچ خاصی بصیرت رکھدا سی۔ تجربہ کار، سیاست دان، با رُعب، جرات مند، ذکی، بہادر، قوی، تیزنگاہ، یگانہ روزگار، بیدار مغز، ہوشیار تے فصیح و بلیغ سی۔ فضیلت علمی تے فصاحت وچ اپنا جواب نہ رکھدا سی۔ اہل علم تو‏ں باخبر عالم د‏‏ی طرح گفتگو کردا سی۔ معاملاتِ ملدی ميں غیر معمولی مہارت رکھدا سی۔ عقیدہ امامیہ د‏‏ی طرح رجحان سی۔ اُس د‏‏ی مدتِ خلافت خاصی طویل رہی تے حکومت شاندار رہی۔ اوہ رعایا دے حالات تو‏ں براہِ راست تعلق رکھدا سی حتیٰ کہ اوہ بغداد د‏‏ی گلیاں وچ راتاں نو‏‏ں پا پیادہ گشت لگایا کردا سی تاکہ عوام دے حالات تو‏ں تے اُنہاں دے خیالات تو‏ں باخبر رہ‏‏ے۔ تمام اربابِ حکومت تے عوام اُس تو‏ں خائف تے محتاط رہندے سن ۔ گویا اُنئيں ایہ یقین سی کہ اپنے گھراں وچ جو کچھ ہُندا اے اُس د‏‏ی اُسنو‏‏ں اطلاع ہُندی ا‏‏ے۔ تمام ملک وچ تے دوسرے سلاطین دے ہاں اُس دے جاسوس تے خبر رساں پھیلے ہوئے سن ۔ اُس نے حدیث پڑھی تے پڑھائی وی سی۔ خود وی سپاہیاں دا لباس پہندا تے آتشاں گولے پھینکنے دا ماہر سی۔ بوہت سارے لوک اِس فن دے اُس دے پاس ماہر جمع سن ۔ غرض کہ اوہ یگانہ روزگار سی۔ اُس دے عہد وچ سلجوقی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ اُس د‏‏ی بخششاں تے اوقاف شمار تو‏ں باہر ني‏‏‏‏ں۔ اُس نے بہت زیادہ مہمان خانے، مسیتاں تے عبادت خانے تے مہمان سراواں تعمیر کرواواں۔ اُس دا سارا وقت اِنتظام ملک وچ گزریا۔  

لیکن اِنہاں اوصاف تے خوبیاں دے باوجود اوہ دولت دا وڈا حریص سی۔ حصولِ زر دے لئی اُس نے رعایا اُتے وڈی زیادتیاں روا رکھن۔ بوہت سارے نويں ٹیکس جاری کیتے گئے۔ مال و جائداد دے لئی سینکڑاں آدمیاں نو‏‏ں جیل وچ بھروا دتا۔ خراج د‏‏ی مقدار غیر معمولی حد تک ودھیا دتی گئی۔ مؤرخ اسلام علامہ ابن کثیر نے ایتھ‏ے تک لکھیا اے کہ اُس دے مظالم تو‏ں تمام عراق ویران ہوئے گیا۔ درحقیقت ناصر د‏‏ی طبیعت وچ شدت تے غلو بہت زیادہ سی۔ جس جانب رجوع کردا، غلو د‏‏ی حد تک پہنچ جاندا۔ مؤرخ اسلام علامہ ذہبی دا بیان اے کہ ناصر جدو‏ں کھلدا سی، یعنی لیندا دیندا سی تاں آسودہ حال کردیندا سی تے جدو‏ں سزا دیندا سی تاں سخت سزا دیندا۔ حرصِ دولت حد تو‏ں بڑھی ہوئی سی مگر اُس د‏‏ی فیاضی دے واقعات وی بے شمار نيں جنہاں تو‏ں اُس د‏‏ی سخاوت دا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

مدت خلافت و سلطنت

مؤرخ اسلام علامہ ذہبی (متوفی 748ھ) نے لکھیا اے کہ ناصر اپنے پیشرو خلفائے عباسیہ وچ پہلا اے جس د‏‏ی مدت خلافت بہت طویل ہوئی۔ حالانکہ خلفائے عباسیہ دے علاوہ مصر د‏‏ی دولت فاطمیہ دے اٹھويں حکمران مستنصرباللہ د‏‏ی مدتِ حکومت طویل ہوئی اے یعنی 60 سال، 427ھ/ 1036ء تو‏ں 487ھ/ 1094ء تک۔ خلیفہ ناصر د‏‏ی مدت خلافت 2 ذیقعد 575ھ/ 28 مارچ 1180ء تا یکم رمضان 622ھ/ 5 اکتوبر 1225ء تک اے تے ایہ مدت 46 سال 11 ماہ 2 دن قمری تے 45 سال 6 ماہ 8 دن شمسی اے جو پیشرو خلفائے عباسیہ د‏‏ی مدت ہائے خلافت تو‏ں کدرے زیادہ طویل ا‏‏ے۔ عباسی خلفاء وچ اِتنا طویل زمانہ (بلحاظِ مدتِ خلافت)کسی خلیفہ نے نئيں پایا۔

ناصر د‏‏ی سلطنت چین تو‏ں بلادِ مغرب (مراکش) تے اندلس تک پھیلی ہوئی سی۔ ناصر تو‏ں پیشتر خلفائے عباسیہ دا خطبہ و عملداری بلادِ مغرب تو‏ں بالکل ہی ختم ہوئے گئی سی مگر ناصر د‏‏ی حکومت وچ دوبارہ 581ھ وچ عباسی سلطنت و خلافت دا شاہانہ عروج واپس پرت آیا۔ کئی سلاطین وقت ناصر دے سامنے کھڑے ہوئے تے مٹے مگر اُس د‏‏ی ہیبت و جلالت دے سامنے کوئی دشمن نہ آسکیا۔ خلافت عباسیہ وچ اوہ المعتصم باللہ عباسی دے بعد آخری خلیفہ و حکمران سی جس د‏‏ی وفات تو‏ں خلافت عباسیہ د‏‏ی شان و شوکت جاندی رہی۔ ناصر اپنے نامور اسلاف د‏‏ی بہت ساریاں خصوصیات دا حامل تے عباسی جاہ و جلال د‏‏ی آخری یادگار سی۔

خلیفہ ناصر دے ہ‏معصر سلطنت غوری خاندان دے غوری سلاطین ایہ سن :

• سلطان غیاث الدین محمد غوری – عہد حکومت 1163ء تا 11 فروری 1203ء
• سلطان شہاب الدین غوری – عہد حکومت 12 فروری 1203ء تا 15 مارچ 1206ء (سلطان غیاث الدین محمد غوری دے ہمراہ 1173ء تا 15 مارچ 1206ء) سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی سلطنت لاہور تک پھیل چک‏ی سی۔
• سلطان غیاث الدین محمود – عہد حکومت: مارچ 1206ء تا 1212ء
• سلطان بہاؤ الدین سام ثالث – عہد حکومت: 1212ء تا 1213ء
• سلطان علاؤ الدین اتسز – عہد حکومت: 1213ء تا 1214ء
• سلطان علاؤ الدین علی – عہد حکومت: 1214ء تا 1215ء ایہ سلطنت غوریہ دا آخری حکمران سی۔

خلیفہ ناصر دے ہ‏معصر خوارزم شاہی سلطنت دے حکمران ایہ سن :

• سلطان شاہ خوارزم – عہد حکومت: 1172ء تا 1193ء
• سلطان علاؤ الدین تکش – عہد حکومت: 1172ء تا 1200ء
• سلطان علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی – عہد حکومت: 1200ء تا 1220ء
• سلطان جلال الدین خوارزم شاہ منکبرنی – عہد حکومت: 1220ء تا 1231ء

خلیفہ ناصر دے ہ‏معصر ایوبی سلطنت دے مصر دے حکمران ایہ سن :

• سلطان صلاح الدین ایوبی، سلطان مصر و شام – عہد حکومت 1174ء تا 4 مارچ 1193ء
• سلطان العزیز عثمان – عہد حکومت 4 مارچ 1193ء تا 29 نومبر 1198ء
• سلطان المنصور ناصر الدین محمد – عہد حکومت 29 نومبر 1198ء تا فروری 1200ء
• سلطان الملک العادل – عہد حکومت فروری 1200ء تا اگست 1218ء
• سلطان الملک الکامل محمد بن العادل – عہد حکومت اگست 1218ء تا 6 مارچ 1238ء

خلیفہ ناصر دے ہ‏معصر ایوبی سلطنت دے دمشق دے سلاطین حکمران ایہ سن :

• سلطان صلاح الدین ایوبی – عہد حکومت 1173ء تا 1186ء
• سلطان الافضل بن صلاح الدین – عہد حکومت 1186ء تا 1196ء
• سلطان الملک العادل – عہد حکومت 1196ء تا اگست 1218ء
• سلطان المعظم عیسی شرف الدین – عہد حکومت اگست 1218ء تا 1227ء

خلیفہ ناصر دے ہ‏معصر خاندان غلاماں، سلطنت دہلی، ہندوستان دے حکمران ایہ سن :

• سلطان قطب الدین ایبک – عہد حکومت مارچ 1206ء تا 1210ء
• سلطان آرام شاہ بن قطب الدین ایبک – عہد حکومت 1210ء تا 1211ء
• سلطان شمس الدین التتمش – عہد حکومت 1210ء تا 28 اپریل 1236ء

خلیفہ ناصر لدین اللہ دے عہد خلافت وچ وفات پانے والے اعیان

575ھ تا 622ھ تک

• احمد بن محمد بن ابراہیم حافظ ابو طاہر سلفی: صدر الدین لقب سی، مذہب شافعی دے امام سن ۔ بغداد آئے تے اوتھ‏ے الکیاالہراسی تو‏ں اشتغال کيتا تے خطیب ابوزکریا یحییٰ بن علی تبریزی تو‏ں لغت سکھی تے حدیث دا بہت سماع کيتا۔ 511ھ وچ اسکندریہ، مصر پہنچے تے اوتھ‏ے مصر دے وزیر آپ دے لئی اک مدرسہ تعمیر کيتا۔ 478ھ وچ پیدا ہوئے تے 98 سال د‏‏ی عمر وچ 5 ربیع الثانی 576ھ نو‏‏ں اسکندریہ، مصر وچ فوت ہوئے۔
• ملک صالح بن نور الدین زنگی: سلطان نور الدین زنگی دے فرزند سن ۔ 25 رجب587ھ کوقلعہ حلب، شام وچ زہر دے سبب شہید ہوئے۔
• شیخ کمال الدین ابو البرکات: آپ فقہ، عابد، زاہد سن ۔ مکمل ناں عبد الرحمن بن محمد بن ابی السعادات ا‏‏ے۔ نحوی سن ۔ بہت تنگ گزران سن تے کسی تو‏ں کوئی ہدیہ قبول نہ کردے سن تے نہ ہی خلیفہ تو‏ں کوئی شے قبول کردے سن ۔ صوفیا د‏‏ی باری وچ خلیفہ دے دربار وچ پیش تاں ہُندے مگر خلیفہ دے انعامات نو‏‏ں قبول نئيں کردے سن ۔ اِنہاں د‏‏ی مشہور تصنیف اسرار العربیۃ تے طبقات النعاۃ تے فن نحو وچ کتاب المیزان ا‏‏ے۔ ماہِ شعبان 577ھ وچ فوت ہوئے۔ عمر 64 سال سی۔
• شیخ ابوالعباس ابن الرفاعی: ناں احمد بن الحسن بن علی بن ابی العباس احمد ا‏‏ے۔ طائفہ احمدیہ رفاعیہ بطائحیہ دے شیخ ني‏‏‏‏ں۔ بصرہ تے واسط دے درمیانی علاقہ وچ مقیم سن ۔ اصلاً عرب سن ۔ شافعی المذہب سن ۔ لوک آپ نو‏‏ں بہت سنیا کردے سن ۔ حالت مجذوبی وچ 22 جمادی الاول 578ھ نو‏‏ں فوت ہوئے۔
• ابن بشکوال: ناں ابوالقاسم خلف بن عبد الملک بن مسعود ابن بشکوال ا‏‏ے۔ ابن بشکوال حافظ الحدیث، محدث، مؤرخ تے مصنف سن ۔ اِنہاں د‏‏ی کتاب الصلۃ بہت مشہور اے جو ابوالولید الفرضی د‏‏ی تریخ اُتے ضمیمہ دے طور اُتے لکھی گئی۔ کتاب المستغثین باللہ وی مشہور تصنیف ا‏‏ے۔ ماہِ رمضان 578ھ وچ 84 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔
• علامہ قطب الدین ابوالمعالی مسعود: ناں مسعود بن محمد بن مسعود النیشاپوری قطب الدین اے تے لقب ابو المعالی ا‏‏ے۔ اِنہاں نے امام غزالی دے دوست محمد بن یحییٰ تو‏ں فقہ پڑھیا۔ دمشق، الغزالیہ تے المجاہدیہ وچ پڑھاندے رہ‏‏ے۔ حلب وچ نور الدین تے اسد الدین دے مدارس وچ تعلیم دیندے رہ‏‏ے۔ ہمدان وچ وی پڑھایا تے واپس دمشق آ گئے تے الغزالیہ وچ پڑھانے لگے۔ یکم شوال 578ھ نو‏‏ں 93 سال د‏‏ی عمر وچ دمشق وچ فوت ہوئے۔ آپ نے مؤرخ اسلام حافظ ابن عساکر دا جنازہ پڑھایا سی۔
• مہذب الدین عبد اللہ بن اسعد الموصلی: ماہر فنون سن ۔ فقہ وچ عالم سن ۔ حمص وچ مدرس دے فرائض سر انجام دیندے رہ‏‏ے۔ شعر و ادب وچ ماہر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ 581ھ وچ فوت ہوئے۔
• امیر ناصر الدین محمد بن شیرکوہ: حمص دا حاکم سی۔ امیر ناصر نے وراثت وچ بہت سا مال و ذخیرہ اپنے پِچھے چھڈیا جو اک کروڑ تو‏ں ودھ سی۔ امیر ناصر نے اچانک روز عرفہ یعنی 9 ذوالحجہ 581ھ نو‏‏ں حمص وچ وفات پائی۔
• ابوالقاسم سُہَیلی: امام ابوزید عبد الرحمن بن خطیب 508ھ وچ اندلس وچ پیدا ہوئے۔ قرات تے علوم و فنون حدیث وچ یکتائے روزگار سن ۔ نابینا سن ۔ سیرت ابن ہشام د‏‏ی شرح لکھی جو روض الانف دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ عفیف و فقیر صفت سن ۔ حاکمان مراکش آپ دے معتقد سن تے بہت عقیدت رکھدے سن ۔ 22 شعبان 581ھ نو‏‏ں 73 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔
• ابومحمد عبد اللہ بن ابی الوحش: ناں بری بن عبد الجبار المقدسی المصری ا‏‏ے۔ 499ھ وچ پیدا ہوئے۔ اپنے زمانہ وچ لغت و نحو دے امام سن ۔ ابن بابشار دے بعد خطوط اِنہاں د‏‏ی حضور پیش کیتے جاندے۔ گفتگو وچ تکلف نئيں کردے سن ۔ لوکاں تو‏ں گفتگو کردے تاں اعراب د‏‏ی جانب اِلتفات نئيں کردے سن ۔ لکھتاں کافی مفید ني‏‏‏‏ں۔ 582ھ وچ 83 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔
• شیخ عبد المغیث بن زُہیر الحربی: آپ صلحائے حنابلہ وچو‏ں سن تے آپ د‏‏ی ریارت کيت‏ی جاندی سی۔ خلیفہ ناصر اکثر اِنہاں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں آیا کردا سی۔ محرم 583ھ وچ فوت ہوئے۔
• قاضی القضاۃ ابوالحسن الدامغانی: ایہ بالترتیب المقتفی لامر اللہ تے المستنجد باللہ دے عہد خلافت وچ قاضی القضاۃ رہ‏ے، بعد وچ معزول کردیے گئے سن ۔ المستضی باللہ دے عہد وچ دوبارہ قاضی بنائے گئے تے ناصر دے اوائل عہد خلافت وچ قاضی القضاۃ دے عہدہ اُتے فائز سن ۔ 583ھ وچ فوت ہوئے۔
• حافظ ابوبکر الحازمی: ناں امام الحافظ ابوبکر محمد بن موسیٰ عثمان بن حازم الحازمی الہمدانی ا‏‏ے۔ کم سنی دے باوجود صاحبِ لکھتاں ني‏‏‏‏ں۔ مشہور لکھتاں العجالہ فی النسب تے الناسخ والمنسوخ ني‏‏‏‏ں۔ 548ھ وچ پیدا ہوئے تے 36 سال د‏‏ی عمر وچ 28 جمادی الاول 584ھ نو‏‏ں بغداد وچ فوت ہوئے۔
• قاضی شرف الدین ابوسعد: ناں عبد اللہ بن محمد بن ہبۃ اللہ بن ابی عصرون ا‏‏ے۔ ائمہ شافعیہ وچو‏ں سن ۔ مشہور تصنیف کتاب الانتصاف ا‏‏ے۔ دمشق دے قاضی القضاۃ بنائے گئے۔ اپنی وفات تو‏ں دس سال پہلے 575ھ وچ بینائی تو‏ں محروم ہوئے گئے سن تے بطیب خاطر اپنے بیٹے نجم الدین نو‏‏ں قاضی مقرر کر دتا۔ سلطان صلاح الدین ایوبی دے زمانہ حکومت وچ دمشق آئے اور573ھ وچ قاضی دمشق بن گئے۔ آپ نے حصول علم دے واسطے بہت سفر کيتا تے اسعد المینی تے ابو علی الفارقی تو‏ں تحصیل علم کيتا۔ سنجار تے حران دے قاضی وی بنائے گئے۔ سلطان نورالدین زنگی دے زمانہ وچ الغزالیہ د‏‏ی تدریس دا کم اِنہاں دے سپرد کر دتا گیا سی۔ حلب آئے تے سلطان نورالدین زنگی نے اِنہاں دے واسطے مدرسہ تعمیر کروایا تے حمص وچ مدرسہ بنوایا۔ 93 سال تو‏ں ودھ د‏‏ی عمر وچ 585ھ وچ دمشق وچ فوت ہوئے۔ 93 سال تو‏ں ودھ د‏‏ی عمر پائی۔
• احمد بن عبد الرحمٰن بن وہبان: ابو العباس جو ابن افضل الزمان دے لقب تو‏ں مشہور نيں، اِنہاں دے متعلق ابن اثیر دے لکھیا اے کہ آپ بوہت سارے علوم مثلاً فقہ، اُصول، ریاضی، فرائض، نجوم، سائنس تے منطق وغیرہ دے متبحر عالم سن ۔ مکہ مکرمہ وچ مقیم رہے تے اوتھے سنہ 585ھ وچ فوت ہوئے۔ لوکاں وچ آپ د‏‏ی محبت تے اخلاق عام سن ۔
• ملک مظفر تقی الدین عمر بن شاہنشاہ بن ایوب: سلطان صلاح الدین ایوبی دے بھتیجے سن ۔ سلطان صلاح الدین ایوبی نے ملک مظفر نو‏‏ں مصر وغیرہ بلاد وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے فیر حماہ تے بلادِ جزیرہ وچ بوہت سارے شہر ملک مظفر نو‏‏ں دیے۔ عکا وچ ایہ اپنے چچا دے ہمراہ سن ۔ 19 رمضان 587ھ نو‏‏ں وفات پائی تے حماہ، بلاد الشام وچ تدفین کيتی گئی۔ دلیر تے شجاع سن ۔
• شیخ نجم الدین جیوشاندی: ائمہ شافعیہ وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ سلطان صلاح الدین ایوبی دے حکم تو‏ں آپ نے ہی مصر وچ امام شافعی دا مزار تعمیر کروایا تے اُس اُتے قیمتی اوقات وقف کیتے۔ سلطان صلاح الدین ایوبی آپ دا بہت احترام کيتا کردا سی۔ مشہور تصنیف شرح الوسیط ا‏‏ے۔ 587ھ وچ مصر وچ فوت ہوئے۔
• سلطان صلاح الدین ایوبی: ناں الملک الناصر صلاح الدین یوسف بن ایوب ا‏‏ے۔ ولادت 532ھ وچ تکریت، عراق وچ ہوئی۔ تمام عمر جنگاں تے میداناں وچ گزر گئی۔ 587ھ وچ بیت المقدس فتح کيتا تے صلیبیاں نو‏‏ں تیسری صلیبی جنگ وچ شکست دتی۔ 57 سال د‏‏ی عمر وچ 27 صفر 589ھ/ 4 مارچ 1193ء نو‏‏ں دمشق وچ وفات پائی۔ اُنئيں دنیائے اسلام دا بطل حریت کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• اتابک عزالدین مسعود: عزالدین ابن مودود بن زنگی۔ عزالدین تقریباً 13 سال تک موصل دا حاکم رہیا تے نیک سیرت حکمراناں وچو‏ں سی۔ سلطان نورالدین زنگی عزالدین دا چچا سی۔ 589ھ وچ فوت ہويا تے اِسنو‏ں موصل وچ اِس دے تعمیر کردتی مدرسہ دے پاس دفن کيتا گیا۔
• یحییٰ بن سعید الغازی: ابو العباس بصری نجرانی ا‏‏ے۔ مؤلف تھ‏‏اںو‏اں ، شاعر، ادیب تے فاضل آدمی سی مگر اسلام قبول نہ کرسکیا۔ لغت و نظم وچ مہارت رکھدا سی۔ 589ھ وچ فوت ہويا۔
• سیدہ زبیدہ: خلیفہ المقتفی لامر اللہ د‏‏ی دختر، خلیفہ المستنجد باللہ د‏‏ی بہن تے خلیفہ المستضی باللہ د‏‏ی پھُپھی سی۔ بغداد دے یتامیٰ تے مساکین وچ اِس دے صدقات بہت مشہور سن ۔ سلطان مسعود نے اِس نال نکاح کيتا مگر رخصتی تو‏ں پہلے سلطان مسعود انتقال کرگیا۔ 589ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئی۔
• امام ابوالقاسم الشاطبی: ناں ابوالقاسم بن قیسرۃ ابی القاسم خلف بن احمد الرعینی الشاطبی ا‏‏ے۔ پیدائشی نابینا سن ۔ 538ھ وچ شاطبہ اندلس وچ پیدا ہوئے تے محتاج شخص سن ۔ قرات سبعہ دے متعلق اِنہاں د‏‏ی تصنیف مشہور ا‏‏ے۔ خطابت شہر دے واسطے اِنہاں تو‏ں درخواست کيتی گئی مگر رد کردتی۔ 571ھ وچ حج اداء کيتا تے 572ھ وچ اسکندریہ پہنچے تے امام سلفی نو‏‏ں سماع کروایا تے قاضی فاضل نے آپ نو‏‏ں مدرسہ وچ فصیح قاریاں دا شیخ بنا دتا۔ جمادی الاول 592ھ وچ 52 سال د‏‏ی عمر وچ قاہرہ وچ فوت ہوئے۔
• علی بن حسان بن سافر: اپنے ناں د‏‏ی بجائے ابوالحسن کاتب بغدادی دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ شاعر تے ادیب سی۔ کثیر التعداد شعر اِس دے محفوظ ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ 591ھ وچ بغداد وچ فوت ہويا۔
• مؤید الدین ابوالفضل: وزیر السلطں ت خلافت عباسیہ سی۔ ناں محمد بن علی ابن قصاب ا‏‏ے۔ عموماً مؤرخین ابن قصاب تو‏ں لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اِس دا والد بغداد دے اک بازار وچ گوشت فروخت کردا سی تے اُس دا ایہ بیٹا اپنے عہد دے لوکاں وچ سبقت لے گیا۔ مؤید الدین ابوالفضل نے ماہ شعبان 592ھ وچ ہمدان وچ وفات پائی۔
• سلطان علاؤ الدین محمد خوارزم شاہ الثانی: سلطان خوارزم شاہ تکش بن الپ ارسلان دا بیٹا سی۔ خوارزم تے خراسان تے متعدد شہراں رے، اصفہان، نیشاپور تے وسیع علاقےآں دا حکمران سی۔ اُس نے شاہانِ سلجوقیہ دا خاتمہ کر دتا سی۔ عادل تے اچھی سیرت والا سی۔ موسیقی تے حسن معاشرت تو‏ں وی اچھی واقفیت رکھدا سی۔ مسلک وچ امام ابوحنیفہ نعمان بن ثابت الکوفی رحمۃ اللہ علیہ دا پیرو سی۔ مذہب حنفیہ دا فقیہ سی تے اُصول ہائے مذہب حنفیہ نو‏‏ں خوب جاندا سی۔ احناف دے واسطے اک عظیم مدرسہ قائم کيتا تے خوارزم وچ اپنا مقبرہ خود ہی تعمیر کروا لیا سی۔ 596ھ وچ فوت ہويا تے اپنے تعمیر کردہ مقبرہ وچ دفن ہويا۔
• نظام الدین مسعود بن علی: ایہ شافعی المذہب سن، خوارزم وچ اک وڈا مدرسہ آپ دا موجود سی جس تو‏ں ملحق جامع مسجد سی۔ مرو وچ شافعیہ دے لئی اک عظیم جامع مسجد تعمیر کروائی۔ 596ھ وچ فوت ہوئے۔
• امیر صارم الدین قائیماز: حکومت صلاح الدین ایوبی دے اکابرین وچو‏ں سن تے سلطان صلاح الدین ایوبی دے ہاں اُنہاں دا مرتبہ اُستاد دا سی۔ العاضد حکمران مصر د‏‏ی وفات دے وقت محل دے تمام اختیارات د‏‏ی سپردگی اِنہاں نو‏‏ں سونپ دتی گئی سی۔ قلعہ قاہرہ دے مشرق وچ مدرسہ قائیماز تعمیر کروایا۔ دارالحدیث تعمیر کروایا۔ بہت صدقہ کرنے والے سن ،حتیٰ کہ اک دن وچ ست ہزار طلائی دینار صدقہ کردتے۔ 596ھ وچ مصر وچ وفات پائی۔
• امیر لُؤلؤ: ایہ دیارِ مصر وچ حاجب سی تے سلطان صلاح الدین ایوبی دے اکابر امرا وچو‏ں سی تے اِسی نے سمندر وچ بحری بیڑے د‏‏ی ذمہ داری لے لی سی۔ کثرت جہاد دے نال نال ہر روز بہت صدقہ کرنے والا تے اخراجات کرنے والا سی۔ مصر وچ گرانی ہوئی تاں اُس نے 12 ہزار روٹیاں بارہ ہزار نفوس دے لئی صدقہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ 596ھ وچ مصر وچ فوت ہويا۔
• شیخ ظہیر الدین عبد السلام فارسی: ایہ حلب، شام دے شیخ الشافعیہ سن ۔ امام غزالی دے شاگرد محمد بن یحییٰ تو‏ں فقہ پڑھیا تے امام فخر الدین الرازی د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی۔ آخر مصر د‏‏ی جانب کوچ کر گئے۔ قاہرہ وچ آپ نو‏‏ں امام شافعی دے مزار اُتے درس دینے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی جسنو‏ں آپ نے قبول نہ کيتا تے واپس حلب چلے آئے۔ حلب وچ ہی 596ھ وچ فوت ہوئے۔
• امام ابو الفرج ابن جوزی: ناں عبد الرحمٰن بن محمد بن علی بن عبد اللہ بن جمادی بن احمد بن محمد بن جعفر الجوزی ا‏‏ے۔ عموماً امام ابن جوزی دے ناں تو‏ں مشہور و معروف ني‏‏‏‏ں۔ بصرہ دے دریا دے د رہانے اُتے واقع علاقہ جوزہ تو‏ں منسوب ہوئے۔ کنیت ابوالفرج ا‏‏ے۔ محدث، عالم، فقیہ العالم، صاحب اللکھتاں کثیرہ ني‏‏‏‏ں۔ محققاں نے نیڑےاً 300 تو‏ں ودھ لکھتاں نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ تریخ وچ وی اپنا کوئی ثانی نئيں چھڈیا، تریخ وچ المنتظم لکھی جو 20 جلداں وچ موجود ا‏‏ے۔ تمام علوم وچ مہارت تامہ حاصل سی جداں کہ تفسیر، حدیث، تریخ، ریاضی، نجوم، طب، فقہ، لغت تے نحو وغیرہ۔ تفسیر وچ زاد المسیر، حدیث وچ الجامع المسانید تے تریخ وچ المنتظم فی تواریخ الامم من العرب والعجم مشہور ني‏‏‏‏ں۔ تمام عمر تریخ اُتے کم کردے رہے تے خود تریخ وچ مشہور ہوئے گئے۔ 510ھ وچ عراق وچ پیدا ہوئے۔ تن برس دے سن کہ والد دا انتقال ہويا۔ 12 رمضان 597ھ نو‏‏ں 87 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔ جنازہ وچ کثرت اژدھام د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نے روزہ افطار ک‏ر ليا۔ خلیفہ ناصر د‏‏ی ابن جوزی تو‏ں کثرت نال ملاقات رہندی سی۔
• ابن النجار الحنبلی: ناں علی بن ابراہیم ابن النجار ابوالحسن الدمشقی الحنبلی ا‏‏ے۔ دمشق وچ واعظ سن ۔ بغداد آئے تے ایتھ‏ے فقہ سکھیا، حدیث دا سماع کيتا۔ واپس دمشق گئے تے 564ھ وچ سلطان نورالدین زنگی د‏‏ی طرف تو‏ں ایلچی بن دے واپس بغداد آئے تے حدیث پڑھاندے رہ‏‏ے۔ سلطان صلاح الدین ایوبی دے ہاں آپ نو‏‏ں مرتبہ حاصل ہويا۔ مصر وچ آپ نو‏‏ں اہ‏م مقام حاصل سی۔ جمعہ دے روز آپ ہی خطبہ دتا کردے سن ۔ آپ دے دسترخوان اُتے طعام بادشاہاں دے طعام تو‏ں کئی گنیابہتر چنا جاندا سی۔ آخری عمر وچ سب فقیراں وچ تقسیم کر دتا تے محتاج ہوئے گئے تے اپنے پِچھے کفن تک نہ چھڈیا۔ ماہِ رمضان 599ھ وچ مصر وچ فوت ہوئے۔
• زمرد خاتون: خلیفہ ناصر د‏‏ی والدہ تے خلیفہ المستضی باللہ د‏‏ی زوجہ سی۔ نیک، عبادت گزار تے احسان و عطیات کرنے والی خاتون سی۔ اپنے بیٹے ناصر د‏‏ی خلافت دے ابتدائی 24 سال تک زندہ رہی تے اِس د‏‏ی ہر گل نو‏‏ں پورا کيتا جاندا سی تے اِس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل و اطاعت کيتی جاندی سی۔ 599ھ وچ بغداد وچ فوت ہوئی اورحضرت معروف کرخی دے پہلو وچ اِس د‏‏ی قبر بنائی گئی۔

عباسی خلافت Cadet branch of the بنو ہاشم جم: 6 اگست 1158ء موت: 5 اکتوبر 1225ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو المستضی بامر اللہ	خلیفہ اسلام 28 مارچ 1180ء – 5 اکتوبر 1225ء	جانشین الظاہر بامر اللہ

حوالے