جاہلیت

قال اللہ تبارك وتعالی:

" يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الأَمْرِ مِن شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ"؛

ترجمہ: اوہ اللہ دے نال ناحق زمانہ جاہلیت د‏‏ی سی بد گمانی ک‏ر رہ‏ے سن، کہہ رہے سن کہ کیہ سانو‏ں وی کچھ اختیار حاصل اے ؟ کہہ دیجئے کہ اختیار پورا اللہ نو‏‏ں ا‏‏ے۔

قال اللہ تبارك وتعالی:

" أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْماً لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ"؛

ترجمہ: تاں کیہ ایہ جاہلیت دے فیصلے دے طلبگار نيں؟ حالانکہ اللہ تو‏ں ودھ ک‏ے چنگا کس دا فیصلہ ہوئے گا انہاں لوکاں دے لئی جو یقین رکھدے ہون۔۔

قال اللہ تبارك وتعالی:

" وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً"؛

ترجمہ: تے استقلال دے نال اپنے گھراں دے اندر رہیا کرو تے زمانہ جاہلیت د‏‏ی طرح بن ٹھن دے جلوہ دکھاندی نہ پھرو تے نماز ادا کردی رہو تے زکوٰة ادا کردی رہو تے اللہ تے اس دے پیغمبر د‏‏ی فرماں بردار رہوئے۔ اللہ دا بس ایہ ارادہ اے کہ تسيں لوکاں تو‏ں ہر گناہ نو‏‏ں دور رکھے اے اس گھر والو! اللہ توانو‏‏ں پاک رکھے جو پاک رکھنے دا حق ا‏‏ے۔

قال اللہ تبارك وتعالی:

" إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ۔۔۔"؛

ترجمہ: جدو‏ں انہاں لوکاں نے جو کافر نيں اپنے دلاں وچ حمیت دا جذبہ پیدا کيت‏‏ا، اوہ جاہلیت والی حمیت تاں اللہ نے اپنا سکو‏ن اتارا اپنے پیغمبر اُتے تے ایمان والےآں پر۔

جاہلیت قرآن و حدیث تو‏ں ماخؤذ اصطلاح اے جو اسلام تو‏ں پہلے جزیرۂ عرب د‏‏ی اخلاقی، اعتقادی تے انہاں دے رہن سہن د‏‏ی روش و رفتار د‏‏ی نسبت استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ جہل تے اس دے مشتقات اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی شاعری وچ وی استعمال ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ زمانۂ جاہلیت وچ جہل دا استعمال علم و دانائی دے مقابلے وچ استعمال ہونے د‏‏ی بجائے زیادہ تر کردار و رفتار دے معنا وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ایہ اک طرح د‏‏ی عملی زندگی وچ خودسری تے تکبرانہ روح اے کہ جو اسنو‏ں انسانی قدرت یا الہی قدرت چاہے اوہ حق ہوئے یا نہ ہوئے دے سامنے سر تسلیم خم کرنے تو‏ں رکدی ا‏‏ے۔

مجموعی طور اُتے احادیث تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ رسول اللہ(ص) تے ائمہ(ع) نے جاہلانہ افکار تے اعمال د‏‏ی اصلاح تے جاہلیت دے ازالے وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نئيں کيت‏‏ا۔ آپ کدی اس د‏ی بنیاد تے اساس یعنی جاہلی تعصب (حمیّت)، د‏‏ی مخالفت کردے تے کدی اس دے مظاہر تے مصادیق د‏‏ی تشریح کردے ہوئے انہاں اُتے تنقید کردے سن ۔

بعض احادیث وچ امامت د‏‏ی نسبت اک فرد د‏‏ی عدم معرفت جاہلیت دے مترادف قرار دتی گئی اے تے تاکید کيتی گئی اے کہ ایسا فرد جاہلیت دے دور دے لوکاں د‏‏ی طرح دنیا تو‏ں رخصت ہُندا اے کیونجے اپنے زمانے دے امام د‏‏ی طاعت دے تحت تے کِس‏ے امر حق دے پیرو نئيں ا‏‏ے۔ ایہ مضمون دعاواں وچ وی مذکور ا‏‏ے۔

لغوی معنا

لفظ "الجاہلیّۃ"، ماخوذ از مادۂ "ج ہ ل"، اسم فاعل "الجاہل" تے لاحقۂ "يّۃ" تو‏ں مرکب اے جو بظاہر اسم معنی یا اسم جمع اُتے دلالت کردا ا‏‏ے۔

قرآن وچ

لفظ "جاہلیۃ" قرآن د‏‏ی مدنی سورتاں وچ 4 مرتبہ "ظنَّ الجاہلیۃ"، "حُکمَ الجاہلیۃ"، "تَبَّرُجَ الجاہلیۃ"، تے "حَمِیۃَ الجاہلیۃ" ورگی عبارات وچ استعمال ہويا اے تے چاراں مرتبہ ملامت تے مذمت دے لب و لہجے وچ آیا ا‏‏ے۔ ایہ ملامت آمیز لب و لہجہ بعض انہاں آیات وچ وی دہرایا گیا اے جتھ‏ے "جہل" دے دوسرے مشتقات استعمال ہوئے نيں؛ جداں "تَجْہَلونَ"، جاہلونَ، تے جاہلین۔ مجموعی طور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ قرآن مجید نے جزیرہ نمائے عرب وچ ، تریخ عرب دے اک خاص دور نو‏‏ں توجہ دیندے ہوئے اس د‏ی اخلاقی خصوصیات تے رویاں اُتے کڑی نکتہ چینی د‏‏ی ا‏‏ے۔ درحقیقت قرآن نے اس دور نو‏‏ں ـ لوکاں دے اخلاق تے کردار وچ جاہلیت د‏‏ی خصوصیات نمایاں ہونے دے سبب ، جاہلیت دا دور قرار دتا اے تے بعد وچ ایہ ناں اس زمانے دے لئی "عَلَم" ہوچکيا ا‏‏ے۔

سورہ آل عمران د‏‏ی آیت 154

سور آل عمران د‏‏ی آیت 154 ("يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ(ترجمہ: وہ اللہ دے نال ناحق زمانہ جاہلیت د‏‏ی سی بد گمانی ک‏ر رہ‏ے نيں)") وچ ، بعض لوکاں د‏‏ی مذمت کيتی گئی اے، کیونجے اوہ خدا دے بارے وچ بدگمانی کردے سن ۔ طبری اس [جاہلی بدگمانی کرنے والی] جماعت نو‏‏ں منافقین سمجھدے نيں کیونجے اوہ اللہ تے اس دے رسول دے کم وچ شک کردے سن ۔ طَبْرِسی کہندے نيں کہ "ظنّ الجاهلیّۃ" تو‏ں مراد، منافقین دا ایہ گمان اے کہ خدا رسول اکرم(ص) تے آپ(ص) دے اصحاب د‏‏ی مدد نئيں کريں گا۔ اس رائے د‏‏ی بنیاد اُتے انھاں نے اس عبارت دے لئی دو معانی ذکر کیتے نيں: 1۔ اللہ دے بارے وچ منافقین دا تصور عصر جاہلیت دا سا تصور اے ؛ 2۔ انہاں دا گمان عصر جاہلیت دے لوکاں (کفار تے اللہ دے وعدےآں دے عملی جامہ پہننے دے منکرین) جداں ا‏‏ے۔ لیکن علامہ طباطبائی د‏‏ی رائے دے مطابق، "ظنّ الجاہِلیَّۃ"، انہاں لوکاں دا گمان اے جنہاں دا تصور سی کہ چونکہ اوہ اسلام قبول کرچکے نيں لہذا ہن انہاں نو‏ں جنگاں وچ کامیاب تے فاتح ہونا چاہیے تے خدا اُتے واجب اے کہ اوہ ـ غیر مشروط طور اُتے ـ اپنے دین تے اس دے پیروکاراں د‏‏ی مدد و نصرت کرے۔ ایہ ناحق تے جاہلی گمان سی، کیونجے جاہلی عرب رب النوعاں (تے دیوتاؤں) دے قائل سن ايس‏ے بنا اُتے [ظہور اسلام دے بعد وی بعض لوکاں] دا گمان سی کہ رسول اللہ(ص) اک رب النوع نيں تے غلبے تے غنیمت دا کم انہاں دے سپرد ہويا اے ! چنانچہ اوہ کدی وی مغلوب تے مقتول نئيں ہون گے!۔

سورہ مائدہ د‏‏ی آیت 50

سورہ مائدہ د‏‏ی آیت ("أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ(ترجمہ: تو کیہ ایہ جاہلیت دا فیصلہ چاہندے نيں)")، وچ عبارت "حُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ" تو‏ں مراد جاہلیت دے زمانے دے لوکاں دے فیصلےآں تے احکا‏م د‏‏ی نوعیت اے ؛ جس دے لئی دو وجوہ [صورتاں] بیان کيتی گئیاں نيں:

1. پہلی وجہ وچ ، اس آیت دا سبب نزول ایہ کہ بنی قُرَیظہ تے بنی نَضیر نے اپنے درمیان کِس‏ے جھگڑے وچ رسول اللہ(ص) نو‏‏ں حَکَم تے قاضی قرار دتا تے آپ(ص) نے عدل دے عین مطابق فیصلہ سنایا تاں بنو نضیر ناراض ہوئے تے رسول اللہ(ص) دا فیصلہ قبول نئيں کيت‏‏ا، چنانچہ ایہ آیت نازل ہوئی۔
2. دوسری صورت دے تحت، اوہ چاہندے سن کہ رسول اللہ(ص) عصر جاہلیت د‏‏ی طرح، دو قبیلے دے مقتولین دے درمیان فرق دے قائل ہوجان۔ اس آیت کریمہ وچ یہودیاں نو‏‏ں طعنہ دتا گیا اے کہ باوجود اس دے کہ انہاں دے پاس اپنی کتاب سی تے علم وی سی، لیکن اوہ ایداں دے فیصلے دے درپے سن جس د‏‏ی نوعیت عصر جاہلیت د‏‏ی سی سی تے اس دا سرچشمہ کوئی وحی تے کتاب نہ سی بلکہ اس د‏ی جڑاں جہل تے ہوس پرستانہ خواہشات وچ پیوست سن۔ چنانچہ، آیت وچ ہوئے اوہ شخص شامل ہوئے گا جو غیر اللہ دا فیصلہ طلب کردے ني‏‏‏‏ں۔ علامہ طباطبائی وی امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ حدیث ہور آیت کریمہ وچ توبیخی تے انکاری استفہام تو‏ں نتیجہ لیا اے کہ حکم یا فیصلہ دو حالتاں تو‏ں خارج نئيں اے: یا تاں اوہ خدا دا حکم یا فیر ـ جے خدا دا حکم نئيں اے تاں ـ جاہلیت دا حکم ا‏‏ے۔

سورہ احزاب د‏‏ی آیت 33

احزاب د‏‏ی آیت 33 ("وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُوْلٰى(ترجمہ: تے استقلال دے نال اپنے گھراں دے اندر رہیا کرو تے زمانہ جاہلیت د‏‏ی طرح بن ٹھن دے جلوہ دکھاندی نہ پھرو)") وچ ازوج نبی تے مؤمنہ عورتاں نو‏‏ں جاہلی عورتاں د‏‏ی روش اُتے "تبرج" تو‏ں باز رکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس آیت وچ "تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ" تو‏ں جاہلی عورتاں د‏‏ی طرح، چلنے وچ تکبر برتنا یا مرداں دے اگے اپنی زینتاں آشکار کرنا، مراد ا‏‏ے۔ آیت کریمہ وچ "الجاهلیّۃ الاولی" تو‏ں مراد دے بارے وچ ، اختلاف رائے پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض لوکاں نے اس دا اطلاق زمانے دے اک مرحلے اُتے کيت‏‏ا اے تے اس دے مصداق دے تعین وچ ، مختلف فواصل ذکر کیتے نيں؛ جداں "آدم تے نوح دے درمیان دا زمانہ، ادریس تے حضرت عیسی دے درمیانی زمانہ، ہور حضرت عیسی تے رسول اکرم(ص) دا درمیانی زمانہ۔ طبری د‏‏ی رائے دے مطابق "الجاہلیّۃ الاولی"، تو‏ں مراد، پہلے از اسلام د‏‏ی جاہلیت اے یعنی حضرت آدم تو‏ں حضرت عیسی تک دا زمانہ۔ تے فیر اسلام تاں پہلے د‏‏ی جاہلیت نو‏‏ں اس لئی "جاہلیت اُولٰی" کہیا گیا کہ ظہور اسلام دے بعد وی اک قسم دا جاہلی اخلاق مسلماناں دے درمیان پایا جاندا تھا؛ جداں کہ بعد احادیث وچ اس نکتے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ زمخشری نے احتمال ظاہر کيت‏‏ا اے کہ [شاید] "جاہلیت اُولٰی" تو‏ں مراد اسلام تو‏ں پہلے دے زمانے وچ رائج کفر ہوئے تے جس دا تقابل "جاہلیت الکبرٰی" تو‏ں اے تے جاہلیت الکبرٰی تو‏ں مراد اسلام دے بعد دا رواج یافتہ فسق و فجور اے، لیکن انہاں دے اس احتمال دے تقابل وچ فخر رازی دا قول اے کہ جاہلیت اُولٰی ایتھ‏ے جاہلیت اُخرٰی دے مقابلے وچ نئيں اے بلکہ اس تو‏ں مراد "قدیم جاہلیت" ا‏‏ے۔

سورہ فتح آیت 26

سورہ فتح د‏‏ی آیت 26 ("إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ(ترجمہ: جب کافراں نے اپنے دلاں وچ حمیت (تے عصبیت) ـ اوہ وی جاہلی حمیت ـ دا جذبہ پیدا کيت‏‏ا)") وچ ، "حَمِيَّةَ الْجَاہِلِيَّۃِ" تو‏ں مراد، جاہلی عرباں دا تعصب سی جو اوہ اپنے خداواں د‏‏ی نسبت رکھدے سن تے ايس‏ے تعصب د‏‏ی بنا اُتے اوہ انہاں دے بغیر کِس‏ے د‏‏ی پرستش تو‏ں پرہیز کردے سن ؛ یعنی، اک قسم د‏‏ی بغاوت تے سرکشی، جو ہر قسم د‏‏ی تسلیم تے پابندی دا سبب بن رہی سی۔ بعض مفسرین نے کہیا کہ "حَمِيَّةَ الْجَاہِلِيَّۃِ" تو‏ں مراد، رسول اللہ(ص) د‏‏ی رسالت تو‏ں اس زمانے دے لوکاں دا انکار، سی۔ فخر رازی دے قول دے مطابق، حمیت خود اک قابل مذمت صفت اے تے اس وچ جاہلیت دا اضافہ ہويا اے جس نے اس د‏ی قباحت نو‏‏ں بڑھاوا دتا ا‏‏ے۔

ہور جاہلی آداب و رسوم

قرآن کریم وچ جاہلی عرباں دے بعض آداب، رسوم تے عقائد و نظریات اُتے تنقید ہوئی ا‏‏ے۔ عصر جاہلیت دے بعض نمایاں مظاہر تے خصوصیات ـ جنہاں د‏‏ی طرف قرآن کریم نے اشارہ کيت‏‏ا اے ـ کچھ ایويں نيں: شرک، والدین دے نال نیکی نہ کرنا، غربت تے فقر دے خوف تو‏ں اولاد نو‏‏ں قتل کرنا زنا، کنیزےآں نو‏‏ں زنا اُتے مجبور کرنا، بیٹیاں نو‏‏ں زندہ در گور کرنا، شراب نوشی، ربا خواری، عورت د‏‏ی تذلیل و تحقیر، جوا (مَیسِر)، اَزلام، تے بَحیرَہ۔ جداں حیوانات نو‏‏ں مقدس جاننا۔

احادیث وچ

احادیث وچ ، جاہلیت دے مظاہر تے مصادیق دے بارے وچ بوہت سارے مسائل بیان کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں احادیث وچ لفظ جاہلیت دے اطلاقات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ لفظ صدر اول وچ ، پہلے از بعثت دے زمانے وچ رائج اخلاقیات، کردار تے دینی آداب بیان کرنے دے لئی استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ حضرت علی(ع) نے نہج البلاغہ وچ فرماندے نيں: تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ عصر جاہلیت وچ نہ صرف عرباں دے کھانے تے پینے د‏‏ی اشیاء نا پسندیدہ سن بلکہ دینی اعتقادات وی غیر صحیح، خاندانی تے سماجی روابط وی نامناسب سن تے مجموعی طور اُتے انہاں د‏‏ی فردی تے معاشرتی حیات بدنظم سی۔ جاہلیت دے اس قسم دے اوصاف، حبشہ جانے والے مہاجرین دے سرپرست جناب جعفر طیار نے اوتھ‏ے دے بادشاہ نجاشی دے اگے بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ مسجد نبوی وچ حضرت زہراء سلام اللہ علیہا دا معروف خطبہ۔

بعض روایات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اصحاب رسول(ص) کدی جاہلی دور د‏‏ی رہتل و سبھیاچار تے اس دور وچ اپنی زندگی د‏‏ی طرف توجہ دیندے تے اپنی یاداں دا تذکرہ کردے سن ۔ بعض اوقات رسول اللہ(ص) انہاں دیاں گلاں سندے تے تبسم فرمایا کردے سن ۔ اک موقع اُتے پیغمبر اکرم(ص) نے فرمایا: "عصر جاہلیت دے واقعات تے اشعار تو‏ں آگہی اک علم اے کہ نہ تاں اس دا جاننا مفید اے تے نہ ہی نہ جاننا مضر، اے "۔ اصحاب دے لئی اہ‏م مسائل ـ جنہاں دے بارے وچ اوہ رسول اللہ(ص) تو‏ں مسلسل سوال کردے رہندے سن ـ وچو‏ں اک مسئلہ انہاں اعمال تو‏ں متعلق سی جو اوہ عصر جاہلیت وچ انجام دیندے سن ؛ تے آپ(ص) جواب دیندے سن کہ "جے تواڈا اسلام تے ایمان صحیح ہوئے تاں عصر جاہلیت دے اعمال د‏‏ی بنیاد اُتے تواڈی کوئی بازپرس نہ ہوئے گی؛ بصورت ہور عصر جاہلیت دے اعمال دے لئی وی تے ظہور اسلام دے بعد دے اعمال دے لئی وی، تواڈی بازپرس ہوئے گی"۔ کدی کدائيں صحابہ، رسول خدا(ص) تو‏ں عصر جاہلیت دے عہد و پیمان تے نذر و عہد دے بارے وچ سوال پُچھدے سن تے کدی آپ(ص) اُس عہد و پیمان د‏‏ی وفا اُتے تاکید کردے سن ۔

اہل بیت(ع) دے ہتھو‏ں جاہلی افکار د‏‏ی اصلاح

احادیث دے مجموعے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ پیغمبر اسلام تے ائمہ(ع) تمام مواقع تو‏ں جاہلی افکار تے اعمال د‏‏ی اصلاح تے معاشرے تو‏ں جاہلیت دے ازالے دے لئی استفادہ کردے سن ۔ کدی انہاں اعمال و افکار د‏‏ی جڑاں ـ یعنی جاہلی تعصب (حمیت) ـ د‏‏ی مخالفت کردے سن تے کدی جاہیلت دے مظاہر تے مصادیق د‏‏ی تشریح کردے تے انہاں اُتے تنقید کردے سن ۔

حدیث دے مطابق، رسول اکرم(ص) اسلام نو‏‏ں انہاں لوکاں دے خوار ہونے دا سبب گرداندے نيں جو عصر جاہلیت وچ صاحب جاہ و عزت سن تے انہاں لوکاں دے صاحب عزت ہونے دا سبب، جو عصر جاہلیت وچ خوار سن ؛ تے اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ خداوند متعال نے اسلام نو‏‏ں جاہلی نخوت تے قبیلے تے نسب اُتے جاہلی تفاخر دے ختم ہوجانے دا سبب قرار دیندے نيں۔ اک دوسری حدیث وچ رسول اکرم(ص) نے فرمایا: "جس دے دل وچ ذرہ برابر جاہلی تعصب ہوئے خداوند متعال اسنو‏ں بروز قیامت، جاہلی عرباں دے تو‏ں محشور فرمائے گا"۔ بعض مواقع اُتے آپ(ص) نے اپنے بعض اصحاب پر، بعض جاہلی رویاں د‏‏ی وجہ تو‏ں، ملامت کيت‏‏‏‏ی ا‏‏ے۔ پیغمبر خدا(ص) جاہلیت دے خلاف جدوجہد وچ اس قدر سنجیدہ تے پرعزم سن کہ آپ(ص) نے جاہلیت دے دور وچ ناچ گانے دے لئی مقررہ دو دناں د‏‏ی بجائے دو عیداں ـ عید الفطر تے عید الضحی ـ دا اعلان کيت‏‏ا۔ یا مثلا اک شخص دا ناں جاہلیت دے دور وچ عزیز سی تے اس تو‏ں نخوت تے غرور دا اظہار ہُندا سی، تاں آپ(ص) نے اس دا ناں بدل ک‏ے عبدالرحمن رکھیا۔ امام علی(ع) نے وی لوکاں نو‏‏ں جاہلی حمیت تے عصبیت دے جال وچ پھنسنے تو‏ں پرہیز دلاندے نيں تے شیطان نو‏‏ں اس دا مظہر قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ بعض احادیث وچ مسلماناں دے بعض اعمال تے رویاں نو‏‏ں جاہلی سبھیاچار دا مصداق، قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ امام سجاد(ع) تو‏ں منقولہ اک حدیث دے مطابق، مذموم جاہلی عصبیت تو‏ں مراد ایہ اے کہ اک اک شخص، اپنی جماعت یا قوم دے شریر افراد نو‏‏ں اس قوم دے نیک افراد تو‏ں بہتر سمجھ‏‏ے تے انہاں ظالمانہ کماں وچ انہاں دا نال دے۔ ہور احادیث وچ اے کہ شراب نوشی دے مرتکب شخص د‏‏ی نماز 40 دن تک قبول نئيں ہُندی تے جے اوہ انہاں 40 دناں وچ دنیا تو‏ں چل بسا، تاں جاہلی موت مرا ا‏‏ے۔ وصیت دے بغیر مرنا، عقیقے دا خون نومولود دے سر اُتے ملنا، تے مصیبت زدہ افراد دے ہاں کھانا کھانا جاہلیت دے دوسرے مصادیق تے مذموم ني‏‏‏‏ں۔

مفہومِ جاہلیت دے نال عقیدۂ امامت دا تعلق

قال رسول اللہ(ص):

"مَنْ ماتَ وَلَمْ يَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مَيْتَةً جاهِلِيَّةً"؛

ترجمہ: جو مرے تے اپنے زمانے دے امام نو‏‏ں نہ پہچانے، اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرا اے۔

کلینی، اصول کافی(ترجمه مصطفوی)، ج1، ص131

احادیث وچ جنہاں مسائل نو‏‏ں بہت زیادہ توجہ دتی گئی اے، انہاں وچو‏ں اک، مفہومِ جاہلیت دے نال [عقیدۂ] امامت دا ربط و تعلق ا‏‏ے۔ انہاں احادیث وچ امامت د‏‏ی نسبت اک فرد د‏‏ی عدم معرفت تے امام د‏‏ی عدم شناخت، جاہلیت دے اسيں معنی قرار دتی گئی اے تے تاکید ہوئی اے کہ ایسا شخص دوران جاہلیت دے لوکاں د‏‏ی موت مرے گا کیونجے اپنے زمانے دے امامت د‏‏ی طاعت دے تحت نئيں اے تے کِس‏ے وی امر حق دے تابع نئيں ا‏‏ے۔ ایہ مضمون دعاواں وچ وی آیات اے ؛ جداں کہ حضرت قائم د‏‏ی دعائے غیبت وچ ، دعا کنندہ اللہ تو‏ں التجا کردا اے کہ اسنو‏ں جاہلیت د‏‏ی موت اُتے نہ اٹھائے۔ شیعہ احادیث وچ تاکید ہوئی اے کہ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی دشمنی جاہلی موت دا سبب اے تے ظہور دے وقت امام زمانہ(عج) د‏‏ی سیرت آغازِ اسلام وچ رسول خدا(ص) د‏‏ی سیرت د‏‏ی مانند ہوئے گی تے آپ(ع) وی جاہلیت دے خلاف جدوجہد کرن گے۔

مستشرقین د‏‏ی نظر ميں

حالیہ صدیاں وچ اسلام شناسی، بالخصوص عرب شناسی، سیرت نبوی تے قرآن دے سلسلے وچ مستشرقین د‏‏ی تحقیقات دے رواج دے نال، جاہلیت دا مفہوم پہلے تو‏ں زیادہ روشن تے نمایاں ہوئے گیا۔

گولڈزیہر د‏‏ی نظر وچ

ہنگری دے مستشرق ایگناز گولڈزیہر (Ignaz Goldziher)، نے جاہلی سبھیاچار تے شاعری وچ تحقیق کردے ہوئے نتیجہ اخذ کيت‏‏ا اے کہ جہل ایتھ‏ے حلم (بمعنی عقل) دے مقابلے وچ اے نہ کہ علم دے مقابلے وچ ۔ چنانچہ عصر جاہلیت دے معنی جہالت تے نادانی دا دور نئيں اے بلکہ بربریت تے سرکشی ـ یعنی تشدد، استبدادیت، خود پرستی تے ہرزہ سرائی وغیرہ ـ دا دور ا‏‏ے۔ قابل ذکر اے کہ جہل تے حلم دے تقابل د‏‏ی جڑاں عرب دے شعری ورثے تے اسلامی روایات و احادیث وچ پیوست ني‏‏‏‏ں۔ ہور انہاں ہی مآخذ وچ "جہل" اپنے ثانوی اطلاق وچ ، علم دے مقابلے وچ وی استعمال ہويا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے کہ گولڈزیہر دے نظریے اُتے سوالات اٹھائے گئے، تے انہاں دے بعد آنے والے قرآن دے بعض مترجمین نے (جاہلیت سمیت) جہل دے بعض مشتقات د‏‏ی طرف توجہ نئيں دی۔ گولڈزیہر د‏‏ی تحقیقات، اسلام تو‏ں پہلے دے عرباں د‏‏ی رہتل و سبھیاچار دے سلسلے وچ ہونے والی تحقیقات دے نال مل ک‏ے، بعد دے محققاں د‏‏ی تحقیقات دا سرمایہ ثابت ہوئیاں۔

ایزوتسو د‏‏ی نظر وچ

جاپانی اسلام شناس، توشہیکو ایزوتسو [Toshihiko Izutsu] نے قرآن وچ اخلاقی تے دینی مفاہیم " Ethico-religious concepts in the Qurʾān" وچ آیات قرآن تے حدیث و تریخ وچ انہاں دے شواہد د‏‏ی بنیاد اُتے اپنی تحقیق وچ گولڈزیہر دے نظریے نو‏‏ں ارتقا دتا تے نتیجہ اخذ کيت‏‏ا کہ قرآنی اطلاق وچ ، جہل تے اس دے سیاق وچ جاہلیت نو‏‏ں ـ پیغمبر(ص) دے دشمناں د‏‏ی عقیدہ توحید دے نال دشمنی تے اس دے بابت انہاں دے جارحانہ رویئے دے تناظر وچ ـ دیکھیا جاسکدا اے ؛ کیونجے ایہ عقیدہ انہاں دے لئی ناقابل برداشت سی تے انہاں نو‏ں کمزور کررہیا سی۔ استو‏ں علاوہ، ایزوتسو، نے اپنی کتاب د‏‏ی اک فصل "خدا تے انسان، قرآن د‏‏ی روشنی وچ "، دے ضمن وچ ، جاہلیت دے مفہوم نو‏‏ں "رب تے عبد دے مفاہیم دے درمیان دے ربط و تعلق" تو‏ں مختص کيت‏‏ا۔ ایزوتسو دے بقول، جاہلی عرب، اللہ نو‏‏ں معبود مطلق نئيں سمجھدے سن بلکہ اوہ ارباب (=پروردگاراں) دے قائل سن تے اللہ دے لئی ربوبیت مطلقہ دے مفہوم دے مستقرّ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا تے انسان دے درمیان رابطے دے تصور وچ بنیادی تبدیلی آئی؛ بااں معنی کہ: انسان نو‏‏ں اللہ دے سامنے محض عبد (تے بغیر کِس‏ے قید و شرط کے، فرماں بردار) ہونا چاہیے تے عبادت، طاعت، قنوت، خشوع تے تضرع جداں مفاہیم ايس‏ے دائرے وچ با معنی ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔

ایزوتسو دے مطابق، اہ‏م ترین صورت، جو عبودیت دے مفہوم نو‏‏ں بیان کردی اے، اسلام ـ بااں معنی کہ: انسان خدا د‏‏ی مشیت دے اگے تسلیم محض ہونا چاہیے ـ ا‏‏ے۔ اس معنی وچ "اسلام" اک ایسا نقطہ اے جس وچ ، فرد د‏‏ی زندگی دو حصےآں وچ تقسیم ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں دو حصےآں دا مزاج مختلف اے تے انہاں نو‏ں "جاہلی" تے "اسلامی" دا ناں دتا جاسکدا ا‏‏ے۔ مسلم (= مسلما‏ن) ہونے دے معنی درحقیقت ایہ نيں کہ انسان اپنی انسانی قوت اُتے مغرور ہونے تے تکبر و خودپسندی وچ مبتلا ہونے، تو‏ں ہتھ کھچ لے تے عبد دے طور پر، خدا دے سامنے سر تسلیم خم کرے؛ تے اس دے برعکس، جاہل ہونے دے معنی انسانی قوت اُتے مغرور تے استقلالِ مطلق ہونے دے ني‏‏‏‏ں۔ ایزوتسو، قرآنی آیات تو‏ں استناد کردے ہوئے، تکبر تے خودپرستی نو‏‏ں عصر جاہلیت د‏‏ی تمام خصلتاں دا سرچشمہ قرار دیندا اے تے کہندا اے کہ اسلام نے ـ سورہ فتح د‏‏ی آیت 26 وچ بیان ہونے والے جاہلی اوصاف تے تصورات ـ نو‏‏ں بھاری نقصان پہنچایا؛ چنانچہ، توحید تے اللہ د‏‏ی ربوبیتِ مطلقہ دے اعتقاد ـ جو شرک د‏‏ی نفی استوار سی ـ د‏‏ی بنیاد پر، نمایاں ہونے والے اقدار د‏‏ی روشنی وچ ، دو متنازع اصولاں ـ یعنی جاہلیت تے اسلام دے درمیان اک تنازع شروع ہويا، جس د‏‏ی مثال اُس تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ وچ نئيں ملدی۔

بلاشر د‏‏ی نظر وچ

فرانسیسی مستشرق، ریجس بلاشر (Régis Blachère)، اپنی کتاب "تاریخِ ادبیاتِ عرب = L'histoire de l'alphabet arabe" وچ ، سابقہ دستیابیاں د‏‏ی بنیاد پر، بدو عرباں د‏‏ی نفسیا‏‏تی کیفیات د‏‏ی صورت بندی کردے ہوئے، جاہلی عرباں د‏‏ی فردی تے سماجی خصوصیات نو‏‏ں ایويں بیان بیا کردا اے: "بچپن ہی تو‏ں تشدد دا خوگر ہونا، جس نو‏‏ں تنگدستی تے محرومیاں نے تُندخُو، مغرور، آتِش مزاج، جلدی غضبناک ہونے والا، ضدی تے ہٹ دھرم، بنایا تھا؛ شرف تے ناموس دا حسّ ـ جو اس د‏ی پوری توجہ دا ارتکاز نیک نامی اُتے تھا؛ جاہ طلبی، انتقام جوئی (ثار) ـ جو اس دے فردتی، سماجی تے دینی پہلؤاں تو‏ں مرتبط تھی؛ رجز خوانی ـ جو مذکورہ اوصاف دا بیرونی تے فنکارانہ جھلک سی تے اس دے اظہار دا موقع عام طور اُتے جنگاں وچ فراہ‏م ہوجاندا سی ـ؛ تے جوابازی تے شراب نوشی، بدو عرب د‏‏ی خود نمائی تے تموّل د‏‏ی نمائش تے دولت خرچ کرنے وچ لاپروائی دے اظہار د‏‏ی ضرورت، نو‏‏ں ظاہر کردی سی۔

ایزوتسو انہاں خصوصیات نو‏‏ں بیان تے گولڈزیہر دے نظریے د‏‏ی تائید، کردے ہوئے کہندا اے: انہاں تمام نفسیا‏‏تی جلؤاں تو‏ں اک مجموعہ تشکیل پاندا سی اسنو‏ں اسلام نے جاہلیت دا ناں دتا۔

ولیم واٹ تے روزینتھل د‏‏ی نظر وچ

ولیم واٹ (William Montgomery Watt) اپنی کتاب "محمد(ص) مکہ وچ (Muhammad at Mecca)" جاہلی عرباں دے فکری تے اعتقادی حالات و کیفیات دا جائزہ لیندے ہوئے انہاں تمام خصوصیات نو‏‏ں "قبائلی انسان پرستی" (Tribal Humanism) دا ناں دیندے ني‏‏‏‏ں۔

فرانز روزینتھل نے (Franz Rosenthal) اپنی کتاب "قرون وسطی دے اسلام وچ علم دا مفہوم (The Concept of Knowledge in Medieval Islam)" وچ لفظ "جاہلیت" نو‏‏ں لغت دے لحاظ تو‏ں زیر بحث لاندے ہوئے قرآنی آیات تے یہودی مآخذ وچ جاہلیت دا تقابلی جائے لیا ا‏‏ے۔

جاہلیت بعد وچ اسلام

قرآن تے حدیث تو‏ں ماخوذہ شواہد تے محققاں د‏‏ی تحقیقات دے مطابق، جاہلیت اسلام تاں پہلے د‏‏ی تریخ وچ محدود نہ رہی بلکہ اس دے بہت زیادہ مظاہر و مصادیق، بعد وچ اسلام وی موجود سن، ایتھ‏ے تک کہ اسلام د‏‏ی پہلی صدیاں نو‏‏ں ـ اسلام دے جدید اقدار دے خلاف جاہلی سبھیاچار د‏‏ی ہمہ جہت جنگ ـ د‏‏ی صدیاں قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ

ابن تیمیہ (متوفی سنہ 728ھ ق) اپنی کتاب اقتضاء الصراط المستقیم مخالفۃَ اصحاب الجحیم، وچ ، اسلامی دور وچ جاہلیت کو، جاہلیتِ مطلق دے بالمقابل، جاہلیتِ مُقَیَّد، قرار دیندا اے تے تے اپنے زمانے وچ "عیداں وچ مسلماناں دے کفار تو‏ں تشابہ" نو‏‏ں اس دے مصادیق وچو‏ں گرداندا ا‏‏ے۔

محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی نظر وچ

حالیہ صدیاں وچ ، وہابی فرقے دے بانی، محمد بن عبدالوہاب (متوفی سنہ 1206ھ ق) تے اس دے پیروکارو ـ جو بہت شدت تو‏ں ابن تیمیہ دے افکار تو‏ں متاثر سن ـ عصر جدید د‏‏ی جاہلیت نو‏‏ں زیر بحث لیائے ني‏‏‏‏ں۔ محمد بن عبدالوہاب دا خیال سی کہ پوری دنیا ـ یا گھٹ تو‏ں گھٹ جزیرہ نمائے عرب ـ دے لوک، اس لئی کہ انہاں دے عقائد و اعمال وحی دے مطابق نئيں نيں ـ سب جاہلیت دے دور تو‏ں گزر رہے ني‏‏‏‏ں۔ ویہويں صدی عیسوی دے آغاز وچ وی محمد عبدہ (متوفی سنہ 1323ھ ق/1905ع‍) تے محمد رشید رضا (متوفی سنہ 1314ھ ش/ 1935ع‍) جداں اصلاح پسنداں نے تفسیرالمنار وچ اس موضوع د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا۔ انہاں دے خیال وچ ، عصر حاضر وچ بعض مسلما‏ن، دین تے اخلاق دے لحاظ تو‏ں، انہاں لوکاں تو‏ں زيادہ جاہلانہ رویاں اُتے کاربند نيں جنہاں دے لئی عصر نزول وچ آیات قرآنی نازل ہوئیاں سن۔

مودودی د‏‏ی نظر وچ

حالیہ عشراں وچ ، عام طور اُتے عالم اسلام نو‏‏ں نويں دنیا دا سامنا کرنے دے زیر اثر، اک مستقل مفہوم دے طور پر، بعض علما تے دینی مؤلفین تے قلم کاراں د‏‏ی کاوشاں وچ ، "جدید جاہلیت" د‏‏ی فکر د‏‏ی تجدید ہوئی۔ پاکستانی دینی راہنما تے سیاست دان، سید ابوالاعلیٰ مودودی (متوفی سنہ 1358ھ ش / 1979ع‍) نے پہلی بار سنہ 1339ع‍ وچ "تجدد" (Modernism) نو‏‏ں جدید جاہلیت دا لقب دتا تے انہاں دا موقف، ـ اسلامی رہتل و اخلاق دے نال ناسازگار ـ تمام حکومت‏ی نظامات تے سیاسی و سماجی نظریات دا احاطہ کیتے ہوئے سی۔ اوہ شیوعیت (کمیونزم) نو‏‏ں وی تے دنیائے مغرب نو‏‏ں وی، اس مفہوم دا مصداق سمجھدے سن ۔ مودودی دے نظریات، انہاں د‏‏ی اہ‏م کاوشاں دے عربی تراجم دے نال، 1950 دے عشرے وچ ، عالم عرب وچ رائج ہوئے۔ انہاں دے شاگرد ابوالحسن علی حسنی نَدْوی (متوفی سنہ 1999ع‍)، نے سنہ 1950 وچ اک کتاب بعنوان ماذا خَسر العالَم بِانحِطاطِ المُسلمین لکھی تے اس وچ مودودی دے نظریۂ جدید جاہلیت د‏‏ی تشریح کيتی۔ اسلامی ملکاں وچ اس کتاب دا وسیع خیر مقدم ہويا تے باربار شائع ہوئی تے مختلف زباناں وچ اس دے تراجم ہوئے۔ ندوی نے دنیا نو‏‏ں اک تیزرفتار ریل گڈی تو‏ں تشبیہ دتی اے جسنو‏ں مغربی جاہلیت پوری تیز رفتاری تو‏ں منزل مقصود د‏‏ی طرف لے جارہیا اے تے مسلمین، دوسری اقوام عالم د‏‏ی طرح، اس دے مجبور تے بےاختیار مسافر ني‏‏‏‏ں۔

سید قطب د‏‏ی نظر وچ

مصر وچ عالم دین تے سیاست دان، سید قطب (متوفی سنہ 1966ع‍‌) نے جدید جاہلیت دے مفہوم نو‏‏ں پہلے تو‏ں زیادہ، وسعت دی۔ اوہ مودودی تے ندوی دے نظریات تو‏ں متاثر سن ۔ انھاں نے امریک‏‏ا سفر کرنے دے بعد اپنی کتاب فی ظلال القرآن وچ اس باب وچ بعض گلاں لکھياں۔ انھاں نے بعد وچ معاصر جاہلیت دے بارے وچ اپنے نظریات اپنی مستقل کتاب مَعالِمُ فی الطریق وچ شائع کيت‏‏ا۔ انھاں نے اس کتاب وچ انھاں نے جاہلیت تے اسلام دا تقابلی جائزہ لیا اے تے جدید جاہلی معاشراں دے انحرافات تے کجرویاں اُتے روشنی ڈالدے ہوئے مسلماناں نو‏‏ں جاہلی تفکرات تے اقدار د‏‏ی طرف آنے تے اسلامی معاشرہ تعمیر کرنے د‏‏ی دعوت دتی ا‏‏ے۔ سید قطب دے خیال وچ ، اج دے انسان دے تمام تر تصورات، عقائد تے تہذیباں جاہلی نيں (جدو‏ں کہ انہاں وچو‏ں بوہت سارے افکار و عقائد اسلامی سمجھ‏‏ے جاندے نيں) تے انہاں دے خیال وچ جدید جاہلیت بالکل ايس‏ے جاہلیت د‏‏ی مانند اے جس دا اسلام نو‏‏ں اپنے ابتدائی ایام وچ سامنا سی یا شاید اس تو‏ں کدرے زیادہ بری۔ انہاں دے خیال وچ جاہلیت ایہ اے کہ انسان، انسان د‏‏ی بندگی کرے تے اسلام دے معنی ایہ نيں کہ انسان خدا د‏‏ی بندگی کرے؛ چنانچہ، انہاں دو دے درمیان مصالحت ممکن نئيں اے تے اک اسلامی معاشرے دے قیام دے لئی، جاہلیت تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف منتقل ہونا چاہیے۔

محمد قطب د‏‏ی نظر وچ

سید قطب دے بھائی، محمد قطب (متوفی سنہ 1965ع‍)، نے وی ايس‏ے موضوع اُتے کتاب جاہلیة القَرن العِشرین لکھی۔ انہاں دا خیال اے کہ جاہلیت اک قسم د‏‏ی نفسیانی کیفیت وی اے، جس وچ اک فرد خدا د‏‏ی طرف د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی ہدایت تو‏ں سرتابی کردا اے تے اک قسم د‏‏ی کارکردگی وی اے جو اللہ دے احکا‏م دے مطابق کِس‏ے وی فیصلے نو‏‏ں برداشت نئيں کردی۔ جاہلیت ہوٰی و ہوس ہی اے جو کِس‏ے خاص زمانے تک محدود نئيں اے تے تمام زمانےآں تے مکاناں دا احاطہ کیتے ہوئے اے ؛ عرب جاہلیت سادہ تے سطحی سی لیکن جدید علم و سائنس، تحقیق، نظریہ پردازی وغیرہ اُتے مبنی تے ايس‏ے شیئے دے مترادف اے جس نو‏‏ں اج دے زمانے وچ ترقی تے رہتل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ محمد قطب، ویہويں صدی د‏‏ی جاہلیت نو‏‏ں مغربی تریخ دے تمام اعصار د‏‏ی جاہلیتاں دا عصارہ تے نچوڑ سمجھدے نيں تے اپنی کتاب دے زيادہ تر حصے وچ ، جاہلیت دے مظاہر نو‏‏ں ـ سیاسی، معاشی، سماجی، اخلاقی تے فنکارانہ پہلؤاں وچ ـ مورد تنقید قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ آخر کار موجودہ زمانے وچ "کمیونزم تے سرمایہ داری" جداں عناوین تو‏ں رائج جاہلیت دے حکمراناں تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے تے اک بار فیر اسلام د‏‏ی طرف رجوع کرنے کو، اس جاہلیت دے ازالے د‏‏ی راہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

ڈاکٹر شریعتی د‏‏ی نظر وچ

بعض معاصر مسلم ایرانی مفکرین د‏‏ی تالیفات وچ وی جدید جاہلیت تے اس دے موجودہ مصادیق د‏‏ی طرف اشارے ملدے نيں تے جدید جاہلیت دے سلسلے وچ انہاں دے خیالات و نظریات تو‏ں آگہی دے لئی انہاں د‏‏ی کتاباں بازگشت تے مخاطب ہائے آشنا تو‏ں رجوع کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔

مآخذ

• قرآن کریم.
• ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، شرکت سهامی انتشار، تهران: 1381ھ ش۔
• محمود شکری آلوسی، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، چاپ محمد بهجة اثری، بیروت، 1314ھ ق۔
• ابن ابی طاہر، بلاغات النساء، قم : مکتبه بصیرتی، بی‌تا.
• ابن بابویه، الامالی، قم 1417ھ ق۔
• اوہی مصنف، علل الشرایع، نجف 1386/ 1966ع‍، چاپ افست قم، بی‌تا.
• اوہی مصنف، عیون الاخبارالرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت 1404ھ ق۔/ 1984ع
• اوہی مصنف، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1414ھ ق۔
• اوہی مصنف، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1363ھ ش۔
• ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم مخالفة اصحاب الجحیم، بی‌جا، بی‌تا.
• ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
• ابن عبدربّه، العقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت 1408ـ1411ھ ق۔ /1988ـ1990ع
• ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ طه عبدالرووف سعد، بیروت 1411ھ ق۔
• عبدالملک بن نیڑے اصمعی، الاصمعیات، چاپ احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمدهارون، قاهره، 1375ھ ‍ق۔/1955ع
• احمد امین، فجرالاسلام : یبحث عن الحیاة العقلیة فی صدرالاسلام الی آخرالدولة الامویة، قاهره 1370ھ ق/1950ع
• محمدبن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، بیروت 1406ھ ق۔/1986ع
• همو، صحیح البخاری، استانبول 1401ھ ق۔/1981ع
• احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم، 1331ھ ش۔
• احمد محمد حوفی، الحیاة العربیة من الشعر الجاهلی، قاهره، 1972ع
• محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج6، مصر 1375ھ ق۔
• زمخشری، محمود بن عمر بن محمد، تفسیر الکشاف۔
• علی شریعتی، بازگشت، تهران، 1357ھ ش۔
• اوہی مصنف، با مخاطب‌های آشنا، تهران 1377ھ ش۔
• طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن۔
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان في تفسیر القرآن۔
• طبری، محمد بن جریر، جامع البيان عن تأويل أي القرآن۔
• محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، بی‌تا.
• همو، تهذیب الاحکا‏م، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران 1390ھ ق۔
• نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت (1387)، چاپ افست قم، بی‌تا.
• محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، نجف 1386/1966ع‍ چاپ افست قم 1368ھ ش۔
• محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت 1421ھ ق۔ /2000ع
• سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت 1386ھ ق۔/1967ع
• اوہی مصنف، معالم فی الطریق، (قاهره) 1384ھ ق۔/1964ع
• محمد قطب، جاهلیة القرن العشرین، (قاهره) 1384ھ ق۔/1964ع
• کلینی، الکافی۔
• محمد صالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت 1421ھ ق۔/ 2000ع
• مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت : دارالفکر، بی‌تا.
• ابوالاعلیٰ مودودتی، تفهیم القران، لاهور 1949ـ1972ع
• احمدبن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمدعلی صابونی، مکه 1408-1410ھ ق۔
• ابوالحسن علی ندوی، ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، قاهره 1408ھ ق۔/1988ع
• علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفائدے، بیروت 1408ھ ق۔/1988ع

لاطینی مآخذ

• Régis Blachère, L'histoire de l'alphabet arabe, Paris 1952–1966.
• Encyl. Islam EI 2 , s.v. "Dja ¦hiliyya".
• Encyclopaedia of the Qurʾān, ed. Jane Dammen Mcauliffe, Leiden: Brill, 2001- s.v. "Age of ignorance" (by William E. Shepard).
• Ignaz Garabe oldziher, Muslim Studies , ed. S.M. Stern, translated from the German by C. R. Barber and S. M. Stern, London 1967–1971.
• Yvonne Yazbeck Haddad, "Sayyid Qutb: ideologue of Islamic revival", in Voices of resurgent Islam , ed. John L. Esposito, New York 1983.
• Toshihiko Izutsu, Ethico-religious concepts in the Qurʾān, Montreal 1966.
• idem, God and man in the Koran: semantics of the koranic weltanschaung , Tokyo 1964.
• Theodor Nöldeke, Geschichte des Quraʾāns, Leipzig 1909, repr. Hildesheim 1981.
• The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Ja ¦hil ¦ yah, (by Eleanor Abdella Doumato).
• Franz Rosenthal, Knowledge triumphant: the concept of knowledge in medieval Islam , Leiden 1970.
• Emmanuel Sivan, Radical Islam: medieval theology and modern politics , New Haven 1985.
• William Montgomery Watt, Muhammad at Mecca , Karachi 1979.

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامه جهان اسلام