حسن بن محبوب

حسن بن محبوب

معلومات شخصیت
لقب:	سرّاد یا زرّاد
اصحاب:	امام کاظم، امام رضا، امام محمد تقی علیہم السلام
مشائخ:	علی بن رئاب، عبد الله بن سنان، هشام بن سالم و علاء بن رزین
شاگرد:	احمد بن محمد بن عیسی اشعری، سہل بن زیاد آدمی، ابراهیم بن هاشم قمی، عبدالعظیم حسنی، احمد بن محمد بن خالد برقی، فضل بن شاذان
تالیفات:	المشیخہ، الحدود، الدیات، الفرائض، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح، معرفت رواة الأخبار

حسن بن محبوب (129 یا 139۔224 ھ) امام موسی کاظم علیہ السلام، امام علی رضا علیہ السلام و امام محمد تقی علیہ السلام دے اصحاب، فقہ و حدیث وچ شیعاں دے چار ارکان تے اصحاب اجماع وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ علمائے علم رجال تے محدثین انہاں دے ثقہ ہونے اُتے اتفاق نظر رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

شیعاں د‏‏ی کتب اربعہ د‏‏ی روایات دے اسناد وچ انہاں دا ناں کثرت تو‏ں دیکھنے وچ آندا ا‏‏ے۔ انہاں نے زیادہ تر اصحاب اجماع تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں نیں تے احمد بن محمد برقی، عبدالعظیم حسنی تے سہل بن زیاد آدمی ورگے بوہت سارے حضرات نے انہاں تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تر روایات دا موضوع فقہی ا‏‏ے۔

المشیخہ حسن بن محبوب د‏‏ی سب تو‏ں مشہور تالیف اے جس دا شمار شیعاں د‏‏ی قدیمی ترین فقہی تے رجالی کتاباں وچ ہُندا ا‏‏ے۔

نسب

اصحاب اجماع امام محمد باقر دے اصحاب ۱. زُرارَۃ بن اَعین ۲. مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ ۳. بُرَید بن معاویہ ۴. ابوبصیر اَسَدی یا (ابوبصیر مرادی) ۵. فُضَیل بن یسار ۶. محمد بن مُسلِم امام جعفر صادق دے اصحاب ۱. جَمیل بن دَرّاج ۲. عبداللہ بن مُسکان ۳. عبداللہ بن بُکَیر ۴. حَمّاد بن عثمان ۵. حماد بن عیسی ۶. اَبان بن عثمان امام موسی کاظم تے امام علی رضا دے اصحاب ۱. یونس بن عبد الرحمن ۲. صَفوان بن یحیی ۳. اِبن اَبی عُمَیر ۴. عبداللہ بن مُغَیرِہ ۵. حسن بن محبوب یا (حسن بن علی بن فَضّال، فَضالَۃ بن ایوب و عثمان بن عیسی) ۶. احمد بن ابی نصر بزنطی

ان دا خاندان کئی نسلاں تو‏ں کوفہ وچ مقیم سی تے انہاں نو‏ں کوفہ دے قبیلہ بجیلہ د‏‏ی سرپرستی حاصل سی۔ ايس‏ے سبب تو‏ں انہاں نو‏ں کوفی بجلی یا مولائ بجیلہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

انہاں دے تیسرے جد وہب جو اہل سند تے جریر بن عبد اللہ بجلی دے غلام سن، نے امام علی علیہ السلام تو‏ں درخواست کيت‏ی سی کہ اوہ انہاں نو‏ں جریر تو‏ں خرید لاں۔ جریر نے دیکھیا کہ انہاں نو‏‏ں فروخت کرنے دے بعد اوہ مکمل طور اُتے انہاں دے ہتھ تو‏ں نکل جان گے اس لئی انہاں نو‏ں آزاد کر دتا تا کہ انہاں دا تے قبیلہ بجیلہ وہب تے انہاں دے آنے والیاں نسلاں دے نال اک تعلق (ولاء عتق) باقی رہ‏‏ے۔ اس دے بعد وہب امیرالمومنین (ع) د‏‏ی خدمت اُتے مامور ہوئے گئے۔

کنیت و لقب

حسن بن محبوب د‏‏ی کنیت ابو علی تے انہاں دا لقب سراد یا زراد اے جس دے معنی زرہ بنانے والے دے ني‏‏‏‏ں۔ جو انہاں دے جد اعلیٰ وہب دے پیشہ د‏‏ی یادگار دے طور اُتے ا‏‏ے۔

ولادت

انہاں د‏‏ی ولادت اس بنیاد اُتے کہ وفات دے وقت انہاں د‏‏ی عمر 75 یا 95 سال سی، سن 129 یا 149 ھ وچ بندی ا‏‏ے۔ ابو حمزہ ثمالی جداں افراد تو‏ں انہاں دے روایت نقل کرنے تو‏ں ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے اپنی جوانی دے ایام وچ ہی حدیث دے علوم و فنون نو‏‏ں سیکھنا شروع کر دتا سی۔ یا شاید انہاں دے والد محبوب نے انہاں نو‏ں اس دے تعلم د‏‏ی طرف تشویق وچ موثر کردار ادا کيت‏‏ا ہوئے گا۔ جداں کہ کشی نے شیعہ راویاں تو‏ں سنیا اے کہ انہاں دے والد محبوب انہاں نو‏ں ہر اک حدیث دے بدلے جو اوہ علی بن رئاب تو‏ں تحریر کردے سن، اک درہم انعام دتا کردے سن ۔ سالہا بعد اوہ ہور تن بزرگ افراد د‏‏ی معیت وچ فقہ و حدیث وچ شیعاں دے ارکان چہارگانہ د‏‏ی حیثیت اختیار کر چک‏‏ے سن ۔

اولاد

ان دے دو بیٹے محمد تے ہارون سن جو دونے امام محمد تقی علیہ السلام دے اصحاب وچو‏ں سن تے انہاں دے اک پو‏تے جعفر بن محمد دا ناں وی راویان حدیث دے درمیان ذکر ہُندا ا‏‏ے۔

وثاقت

تمام متقدم و متاخر علمائے رجال تے محدثین انہاں د‏‏ی ثقہ ہونے اُتے متفق ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا ناں امام موسی کاظم (ع)،امام رضا (ع) تے امام محمد تقی (ع) دے اصحاب دے طبقات وچ آندا ا‏‏ے۔ تے انہاں دا شمار اصحاب اجماع دے گٹھ وچ وی ہُندا ا‏‏ے۔

کشی نے انہاں دا شمار امام کاظم تے امام رضا علیہما السلام دے اصحاب وچو‏ں چھ فقیہاں وچ کیہ اے جنہاں د‏‏ی منقولہ روایات دے صحیح ہونے تے انہاں دے علم و فقاہت تے انہاں دے نال فقہاء دے چھ افراد اُتے مشتمل دو گروہ اُتے انہاں دے بقول شیعہ علماء دا اجماع ا‏‏ے۔ البتہ بعض حضرات نے حسن بن محبوب د‏‏ی جگہ حسن بن علی بن فضال تے فضالہ بن ایوب یا عثمان بن عیسی رواسی دا شمار اس گروہ وچ کیہ ا‏‏ے۔

مامقانی د‏‏ی تحریر دے مطابق: بعض فقہاء جنہاں وچ شہید ثانی تے محقق سبزواری شامل نيں، دا مننا اے کہ انہاں دا شمار وی محمد بن ابی عمیر د‏‏ی طرح انہاں افراد وچ اے جو ثقہ راوی دے علاوہ کِس‏ے تو‏ں حدیث نو‏‏ں بطور مرسلہ یا بعض واسطےآں دے حذف دے نال نقل نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے ایہ راوی اُتے اعتبار کرنے دا سب تو‏ں اعلیٰ درجہ ا‏‏ے۔

روایات

حسن بن محبوب دا ناں شیعہ کتب اربعہ د‏‏ی روایات دے ۳۰۰۰ تو‏ں زیادہ سلسلہ سند وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔ ایہ روایات کثرت تعداد د‏‏ی ترتیب دے نال انہاں موضوعات عقاید، اخلاق، احکا‏م عبادات، احکا‏م معاملات وغیرہ اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔

آیت اللہ خوئی د‏‏ی تحقیق دے مطابق انہاں نے انہاں چند احادیث دے علاوہ جو بلا واسطہ امام کاظم و امام رضا علیہما السلام تو‏ں نقل نيں، ۱۸۸ راویاں تو‏ں حدیث سناں نيں جنہاں وچ سٹھ افراد امام صادق علیہ السلام دے اصحاب وچو‏ں سن ۔

انہاں نے سب تو‏ں زیادہ روایتاں علی بن رئاب، ابو ایوب ابراہیم بن زیاد خزاز تے عبد اللہ بن سنان تو‏ں (یہ تِناں حضرات امام صادق (ع) دے اصحاب وچو‏ں نيں) تے ہشام بن سالم، علاء بن رزین (یہ دونے حضرات امام صادق تے امام کاظم علیہما السلام دے اصحاب وچو‏ں سن ) تو‏ں نقل کيت‏یاں ناں۔ انہاں نے ايس‏ے طرح تو‏ں اصحاب اجماع وچو‏ں ۸ افراد تو‏ں روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔

انہاں تو‏ں روایت نقل کرنے والے

ان تو‏ں روایات نقل کرنے والےآں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں سب تو‏ں زیادہ روایت نقل کرنے والےآں دے اسماء ذیل وچ ترتیب دے نال ذکر کيتے جا رہے نيں:

•احمد بن محمد بن عیسی اشعری

•سہل بن زیاد آدمی

•ابراهیم بن هاشم قمی

•عبدالعظیم حسنی

•احمد بن محمد بن خالد برقی

•فضل بن شاذان نیشابوری

ان تو‏ں نقل ہونے والی روایات دے درمیان فقہ تے امامت خاص طور اُتے امام رضا (ع) د‏‏ی امامت دے سلسلہ وچ روایات اُتے خاص توجہ دینا قابل ذکر ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں نقد حدیث دے معیارات اُتے توجہ تے احکا‏م تو‏ں متعلق روایات دے مستندات تے رجال حدیث دے موضوع اُتے المشیخہ ورگی کتاب تالیف ک‏ر ک‏ے پیش قدم ہونا لائق دقت امر ا‏‏ے۔

موضوع روایات

ان د‏‏ی زیادہ تر روایات دے موضوعات فقہی نيں (خاص طور اُتے حدود، دیات و قصاص، نکاح و طلاق، نماز و حج) تے مستندات حدیثی احکا‏م دے درمیان دے تعارض نو‏‏ں رفع کرنا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں انہاں دے علم تے مسائل فقہ دے تبحر دا اندازہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ محقق حلی جنہاں نے فقہ استدلالی تے فقہ مقارن وچ فقہائے امامیہ دے اقوال دے سلسلہ وچ محض چند افراد دے سخن اُتے اکتفا کيت‏‏ا اے جنہاں د‏‏ی تعداد پنج اے تے انہاں وچو‏ں وی سب تو‏ں زیادہ حسن بن محبوب دا ناں ذکر کيت‏‏ا اے تے انہاں سب د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

تالیفات

حسن بن محبوب دا شمار تصنیفات حدیث دے وڈے مولفین وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی نے اپنی کتاب اللسٹ وچ تحریر کيت‏‏ا اے کہ اوہ صاحب تالیفات کثیرہ نيں تے انہاں د‏‏ی انہاں کتاباں دے اسماء بیان کيتے نيں: المشیخہ، الحدود، الدیات، الفرائض، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، المراح۔ ابن ندیم نے وی انہاں د‏‏ی بعض تالیفات دے ناں ذکر کيتے نيں تے انہاں وچ التفسیر نامی کتاب دا اضافہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ ابن شہر آشوب نے انہاں سب دے علاوہ معرفۃ رواۃ الاخبار ناں د‏‏ی کتاب دا تذکرہ وی کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

المشیخہ

حسن بن محبوب د‏‏ی مشہور ترین کتاب المشیخہ ا‏‏ے۔ جو ائمہ (ع) دے حضور دے زمانہ وچ ، اصول شیعہ دے سلسلہ وچ تحریر کيتی گئی تے جسنو‏ں ابن مزنی د‏‏ی کتاب تے اس ورگی تالیفات تو‏ں زیادہ مشہور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

یہ کتاب انہاں دے مشایخ حدیث دے حالات زندگی تے انہاں د‏‏ی روایات دے بارے وچ تصنیف کيتی گئی ا‏‏ے۔ تے اس دا شمار شیعاں د‏‏ی علم فقہ و رجال د‏‏ی قدیمی ترین کتاباں وچ ہُندا ا‏‏ے۔

کتاب المشیخہ نو‏‏ں داود بن کورہ قمی نے شیخ کلینی دے مشایخ حدیث تو‏ں موضوعات فقہی دے مطابق تبویب د‏‏ی اے تے احمد بن حسین بن عبد الملک نے معتبر راویاں دے واسطہ تو‏ں اسنو‏ں روات دے ناں د‏‏ی بنیاد اُتے تنظیم کيت‏‏ا اے تے ايس‏ے طرح تو‏ں شہید ثانی نے اس تو‏ں اک منتخب مرتب کيت‏‏ا اے جو تقریبا اک ہزار روایات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جو اس کتاب د‏‏ی وسعت تے اہمیت نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔

تصنیفات د‏‏ی حالت

حسن بن محبوب د‏‏ی کوئی وی کتاب دسترس وچ نئيں ا‏‏ے۔ کتاب المشیخہ دے طریق وچ شیخ طوسی دے موجود ہونے تے اپنی حدیثی کتاباں وچ اس تو‏ں نقل کرنے دے پیش نظر ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ ایہ کتاب پنجويں صدی ہجری تک دسترسی وچ سی تے انہاں دے طریق تو‏ں قطب راوندی تک پہچی ا‏‏ے۔ ابن ادریس حلی نے اپنی کتاب السرائر دے المستطرفات دے حصہ وچ اس المشیخہ دے خلاصہ دا ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

شہید ثانی دا اس المشیخہ تو‏ں منتخب مرتب کرنا اس گل کيتی دلیل اے کہ اوہ دسويں صدی ہجری تک موجود تے دسترس وچ سی۔

گزشتہ تالیفات نو‏‏ں منتقل کرنا

حسن بن محبوب نے اپنی تالیفات دے علاوہ گزشتہ علماء د‏‏ی حدیث تو‏ں متلعق تصنیفات نو‏‏ں آئندہ نسلاں تک پہچانے دے سلسلہ وچ وی اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا اے، جداں کہ شیخ طوسی نے اپنی کتاب اللسٹ تے نجاشی نے انہاں دا ناں ۴۰ تو‏ں زیادہ اصل تے کتاب دے طرق روایت وچ ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ زیادہ تر مذکورہ موارد ابن بطہ قمی د‏‏ی کتاب اللسٹ تو‏ں ماخوذ نيں، تے انہاں نے انہاں روایات نو‏‏ں غالبا احمد بن محمد بن عیسی اشعری دے واسطہ تو‏ں ابن محبوب تو‏ں نقل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

وفات

حسن بن محبوب د‏‏ی وفات سنہ 224 ھ دے آخر وچ ۷۵ سال د‏‏ی عمر وچ تے زیادہ قوی احتمال دے مطابق ۹۵ برس وچ ہوئی۔ اس لئی کہ اگرچہ کشی نے انہاں د‏‏ی وفات ۷۵ سال د‏‏ی عمر وچ تسلیم د‏‏ی اے لیکن سنہ 149 ھ تو‏ں پہلے وفات پانے والے روات تو‏ں انہاں دا نقل روایت کرنے د‏‏ی بنیاد اُتے احتمال قوی پایا جاندا اے کہ انہاں دے سن وفات وچ تصحیف (نقطہ د‏‏ی وجہ تو‏ں لفط دا بدل جانا) پیش آئی ہوئے تے صحیح عبارت 95 ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

•آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذريعة الى تصانيف الشيعة، چاپ على‌ نقى منزوى و احمد منزوى، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳

•ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱

•ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم

•ابن شهر آشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳

•ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ محمد رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ش

•الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

•محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م

•محمد مهدی بحر العلوم، رجال السید بحر العلوم، المعروف بالفائدے الرجالیة، چاپ محمد صادق بحر العلوم و حسین بحر العلوم، تهران، ۱۳۶۳ش

•احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، تهران، ۱۴۱۹ق

•محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ۱۹۶۵ق، چاپ افست قم، ۱۳۶۲ش

•محمد بن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲

•خویی، ابو القاسم، معجم رجال‌الحديث، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم

•شوشتری، محمد تقى، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴

•فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدتی، قم، ۱۴۱۷ق

•محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷م، چاپ افست تهران، ۱۳۶۳ش

•محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکا‏م، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م

•محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم

•محمد بن حسن طوسی، فهرست کتاباں الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفاں و اصحاب الاصول، چاپ عبد العزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰

•محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱

بیرونی لینک