حماد بن عیسی
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| وجہ شہرت | امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) دے صحابی، اصحاب اجماع |
| نمایاں کارنامے | |
| دیگر سرگرمیاں | |
حَمّاد بن عیسی جُہَنی، دوسری صدی ہجری دے شیعہ اثنا عشری محدث تے فقیہ نيں۔ انہاں نے امام جعفر صادق تے امام موسی کاظم توں روایات نقل کيتیاں ناں۔ بعض نے انہاں نوں امام علی رضا تے امام محمد تقی دا معاصر وی کہیا اے۔ منابع حدیثی شیعہ وچ انہاں توں ۱۵۰۰ توں ودھ روایات نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچوں اکثر احکام توں متعلق نيں۔ انہاں توں امامت و اخلاق دے موضوعات اُتے وی روایات ذکر ہوئی نيں۔ بعض کتاباں وی انہاں دی طرف منسوب نيں۔
شیعہ ماہرین رجال نے انہاں دی توصیف وچ ثقہ و صدوق جداں لفظاں استعمال کيتے نيں۔ لیکن زیادہ تر اہل سنت علمائے رجال نے انہاں نوں ضعیف تے بعض نے جعل حدیث توں متاساں کیہ اے۔
سوانح حیات
[سودھو]
|
بعض نے حماد بن عیسی نوں غلام[۱] تے بعض عرب[۲] اہل کوفہ[۳] ذکر کيتا اے۔ اوہ بعد وچ بصرہ وچ مقیم ہوئے گئے[۴] اس لئی انہاں نوں بصری کہیا جاندا اے۔[۵] اس نظریہ دی تائید انہاں دے لقب جہنی نال ہُندی اے جس دا انتساب قبیلہ جہینہ توں اے جو فضاعہ عرب قبیلے دا اک قبیلہ اے [۶] جس نے کوفہ وچ رہائش اختیار کر لئی سی۔[۷]
انہاں دے جد عبیدہ بن صیفی جہنی، اصحاب پیغمبر اکرم (ص) وچوں سن ۔ حماد نے اپنے والد دے واسطہ توں انہاں توں روایت نقل کيتی اے۔[۸]
سن 209 ھ وچ [۹] 90 برس توں ودھ عمر وچ [۱۰] انہاں دی وفات ہوئی۔ اک قول دے مطابق امام موسی کاظم (ع) نے انہاں دے حق وچ دعا کيتی سی کہ انہاں نوں 50 حج نصیب ہوئے گا۔ جدوں اوہ اپنے 51 واں حج دے لئی روانہ ہوئے تاں اس سیلاب وچ جو جحفہ توں مسجد شجرہ تے اوتھے توں مدینہ تک جاری سی، غرق ہوئے گئے تے ايسے سبب توں اوہ غریق الجحفہ وی مشہور نيں،[۱۱] انہاں دی قبر مدینہ دے پاس سی۔[۱۲]
انہاں دے معاصر ائمہ (ع)
[سودھو]حماد امام صادق، امام کاظم، امام رضا تے امام تقی (علیہم السلام) دے ہمعصر رہے نيں۔[۱۳] وفات دے وقت انہاں دی عمر دے مد نظر اوہ احتمالا سن 110 توں 120 ھ تک پیدا ہوئے ہون گے تے اس لحاظ توں امام جعفر صادق (ع) (شہادت 148 ھ) دے معاصر رہے نيں۔ بعض نے نقل کيتا اے کہ اوہ امام علی رضا (ع) دے زمانہ (شہادت 203 ھ) تک زندہ سن ۔[۱۴] البتہ بہاء الدین اربلی نے[۱۵] انہاں دی امام محمد تقی (ع) نال ملاقات دا تذکرہ کيتا اے۔ حماد دا شمار امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیہم السلام دے مشترک روات وچ ہُندا اے۔[۱۶] حالانکہ انہاں دی امام رضا تے امام جواد علیہما السلام توں نقل شدہ کوئی وی روایت محفوظ نئيں اے۔
خصوصیات
[سودھو]علامہ حلی دے قول دے مطابق حماد نقل حدیث دے معاملہ وچ اہل دقت و محتاط سن ۔[۱۷] ایہی سبب اے کہ انہاں نے امام جعفر صادق (ع) توں 70 احادیث سماع کرنے دے باوجود اطمینان دی خاطر فقط آپ توں 20 روایات نقل کرنے اُتے اکتفا کيتا اے۔[۱۸]
علمائے رجال دے نظریات
[سودھو]شیعہ علماء
[سودھو]حماد بن عیسی شیعہ و اہل سنت دے مشترک راویاں وچوں نيں۔ شیعہ ماہرین رجال نے ثقہ و صدوق جداں لفظاں وچ انہاں دی توصیف دی اے۔[۱۹] شیخ طوسی[۲۰] دے مطابق امام موسی کاظم (ع) دے بعض اصحاب امام رضا (ع) دے معجزات دیکھنے دے بعد اپنے واقفیہ والے عقیدہ توں پلٹ گئے تے انہاں دی امامت نوں قبول کر ليا۔ انہاں افراد وچ حماد دا ناں وی لیا جاندا اے۔ حالانکہ دوسرے کِسے منابع وچ اس گل کيتی طرف اشارہ نئيں ہويا اے۔ کشی نے[۲۱] حماد دا شمار امام صادق (ع) دے چھ فقیہ راویاں وچوں کيتا اے تے کہیا اے کہ شیعہ انہاں دی روایات دی صحت، انہاں دے منقولات دی تصدیق تے انہاں دی فقاہت اُتے اجماع رکھدے نيں۔ اس گروہ دے افراد امام صادق (ع) دے نستبا جوان طبقہ دے دانشمند ترین شاگرداں وچ شمار ہُندے سن ۔
اہل سنت علماء
[سودھو]اہل سنت علماء وچوں فقط یحیی بن معین نے انہاں نوں شیخ صالح قبول کيتا اے [۲۲] تے دوسرے افراد نے انہاں نوں ضعیف تے حتی افتراء تے جعل حدیث توں متاساں کیہ اے۔[۲۳] اس دے باوجود اہل سنت محدثین نے اپنی کتاباں وچ انہاں دی روایات نوں امام صادق (ع) توں حنظلہ بن ابی سفیان جمحی، سفیان ثوری تے ابن جریح دے واسطے توں نقل کيتا اے۔[۲۴]
راوی حدیث
[سودھو]۱۸۰۰ توں ودھ احادیث دے سلسلہ سند وچ حماد دا ناں موجود اے۔[۲۵] ایہ حماد ممکن اے حماد بن عیسی ہاں یا حماد بن عثمان تے اس گل کيتی شناخت دے لئی کہ کس سلسلہ سند وچ کیہڑا حماد نيں، دوسرے قرائن وی ذکر ہوئے نيں جداں اس گل کيتی تحقیق کيتی جائے کہ حماد نے کس امام توں حدیث نقل کيتی اے۔ جے انہاں نے حریز بن عبد اللہ سجستانی دے واسطہ توں روایت نقل کيتی اے تاں کہیا جا سکدا اے کہ اس حماد توں مراد حماد بن عیسی نيں تے جے حماد نے عبید اللہ بن علی حلبی دے واسطہ توں حدیث نقل کيتی اے تاں کہیا جا سکدا اے کہ اس حماد توں مراد حماد بن عثمان نيں۔[۲۶] اس دے علاوہ حماد بن عیسی دا ناں ۱۰۳۶ روایات[۲۷] دے سلسلہ سند وچ ذکر ہويا اے۔ روایات دی اس کثرت توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ وڈے محدث گزرے نيں۔
انہاں توں منقول روایات دے متن دی تحقیق
[سودھو]حماد توں منقول احادیث دے متن دی تحقیق توں پتہ چلدا اے کہ اوہ احکام توں متعلق روایات دے نقل و ثبت دے سلسلہ وچ زیادہ اہتمام کردے سن تے اس سلسلہ وچ انہاں دا شمار کثرت توں نقل کرنے والےآں وچ اے۔ انہاں توں امامت و اخلاق دے بارے وچ وی روایات نقل ہوئی نيں۔[۲۸] انہاں نے سب توں زیادہ امام صادق (ع) تے امام کاظم (ع)[۲۹] توں تقریبا ۵۰ راویاں دے واسطے توں جنہاں وچوں زیادہ تر حریز بن عبد اللہ سجستانی توں جس وچ انہاں دی کتاب کتاب الصلاۃ حریز وی شامل اے، توں نقل کيتیاں ناں۔[۳۰]
صحیحہ حماد
[سودھو]آداب و کیفیت نماز دے بارے وچ اک روایت صحیحہ حماد دے ناں توں شیعہ کتاباں حدیث وچ وارد ہوئی اے [۳۱] جو شیعہ امامیہ فقہاء دے نزدیک مقبول و معتبر سمجھی جاندی اے۔[۳۲]
انہاں توں نقل شدہ روایات دے راوی
[سودھو]۴۰ توں زیادہ راویاں نے بلا واسطہ انہاں توں روایات نقل کيتیاں ناں۔[۳۳] جنہاں وچ سب توں زیادہ ابراہیم بن ہاشم نے انہاں توں روایات نقل کيتیاں ناں۔ بعض اسانید وچ غلطی توں ابراہیم بن ہاشم دا ناں حماد بن عثمان توں نقل کرنے والے راوی دے طور اُتے ذکر ہويا اے۔ جدوں کہ ابراہیم بن ہاشم نے حماد بن عثمان دا زمانہ درک نئيں کيتا اے تے احتمالا انہاں اسناد وچ تصحیف یا حذف پیش آئی اے۔[۳۴]
تالیفات
[سودھو]حماد دی طرف چند کتاباں دی نسبت دتی گئی اے جداں کتاب الصلاۃ، کتاب الزکاۃ و کتاب النوادر۔[۳۵] جنہاں وچ احتمالا حزیر بن عبد اللہ سجستانی دے رسالے شامل نيں۔[۳۶] جداں کہ ائمہ (ع) دے بوہت سارے اصحاب دے اصول تے سلیم بن قیس ہلالی دی کتاب انہاں دے واسطہ توں نقل ہوئی اے۔[۳۷] انہاں دی ہور تصںیف مسائل التلمیذ و تصنیفہ دے ناں توں اے جس وچ وعظ و نصیحت، توحید دے مطالب تے انسان و حیوانات توں متعلق مسائل شامل نيں۔ جنہاں دے بارے وچ حماد نے امام صادق (ع) توں سوال کيتے تے آپ نے انہاں دے جواب مرحمت فرمائے۔[۳۸] ابو غالب رازی[۳۹] نے وی حماد توں منقول روایات دے اک مجموعہ نوں تحریر کيتا اے جو انہاں دے بقول حماد دی اک کتاب توں ماخوذ نيں۔
حوالے
[سودھو]- ↑ برقی، رجال البرقی، ص۲۱، ۴۸؛ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۲
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۲
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۸۷
- ↑ برقی، رجال البرقی، ص۲۱
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۶
- ↑ سمعانی، ج۲، ص۱۳۴
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷
- ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب، ج۶، ص۴۷ـ۴۸؛ ابن اثیر، اسد الغابہ فی معرفة الصحابہ، ج۳، ص۳۵۶
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۳
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۶۲؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۲۸
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۲طوسی، رجال الطوسی، ص۱۸۷
- ↑ بہاء الدین اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، ج۳، ص۵۱۸
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۲، بہاء الدین اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹، ج۳، ص۱۵۷
- ↑ الاختصاص، منسوب بہ شیخ مفید، ص۲۰۵
- ↑ اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، ج ۳، ص۱۵۷
- ↑ برقی، رجال البرقی، ص۲۱، ۴۸، ۵۳؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۸۷، ۳۳۴
- ↑ علامہ حلی، خلاصة الاقوال، ص ۱۲۴
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۶
- ↑ طوسی، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولہم، ص۱۵۶؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۳۴
- ↑ طوسی، کتاب الغیبہ، ص۷۱
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۷۵
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ج۲۰، ص۴۹؛ ذہبی، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الاعلام، ج۵، ص۶۳
- ↑ ابو داوود، سؤالات، ج۱، ص۳۶۰، ج۲، ص۱۲۶؛ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۴۵؛ ابن حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۲۵۳ـ ۲۵۴
- ↑ ابن ماجہ، سنن ابن ماجہ، ج۲، ص۱۳۸۰؛ ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ج۴، ص۲۳۵، ج۷، ص۱۲۴؛ ابو نعیم اصفہانی، جزء فیہ طرق حدیث «ان اللّه تسعة و تسعین اسمآ »، ص۱۵۲ـ۱۵۵
- ↑ خویی، ج۶، ص ۱۸۹
- ↑ شوشتری، ج۳، ص۶۶۳
- ↑ خویی، ج۶، ص۲۱۶
- ↑ اردبیلی، جامع الروات، ج۱، ص۲۷۳ـ۲۷۶
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱، ۴۲۲ـ۴۲۴
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸۹، ۲۳۱، ۴۲۶ـ۴۳۷
- ↑ کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۱۱ـ۳۱۲؛ ابن بابویہ، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیہ، ج۱، ص۳۰۰؛ طوسی، رہتل الاحکام، ج۲، ص۸۱ـ۸۲
- ↑ ابن شہید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، ج۲، ص۶۴ـ۶۵
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱ـ۲۳۲
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۲، ۶۵۹
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۲ـ۱۴۳؛ طوسی، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولہم، ص۱۵۶
- ↑ طوسی، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولہم، ص۱۶۲
- ↑ طوسی، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولہم و اسماء المصنفاں و اصحاب الاصول، ص۲۲، ۱۹۵، ۲۳۰، ۲۳۵
- ↑ ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، ص۱۲۳؛ نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۴۳
- ↑ زراری، رسالہ ابی غالب الرازی، ص۱۷۸
مآخذ
[سودھو]- آقا بزرگ طہرانی.
- ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، بی تا.
- ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابہ، تہران: انتشارات اسماعیلیان، بی تا.
- ابن بابویہ، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ابن حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراہیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
- ابن شہید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، الحسان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش.
- ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
- ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمد رضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.
- ابن ماجہ، سنن ابن ماجہ، چاپ محمد فؤاد عبد الباقی، (قاہره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی تا.
- ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبد الرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
- سلیمان بن اشعث ابو داوود، سؤالات ابی عبید الآجری أبا داود سلیمان بن الاشعث السجستانی، چاپ عبد العلیم عبد العظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
- ابو نعیم اصفہانی، جزء فیہ طرق حدیث «ان اللّه تسعة و تسعین اسمآ »، چاپ مشہور بن حسن بن سلمان، مدینہ (۱۴۱۳).
- الاختصاص، (منسوب بہ) محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعہ مدرسین حوزه علمیہ قم، بی تا.
- محمد بن علی اردبیلی، جامع الروات و ازاحة الاشتباہات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
- احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفہانی، (تہران) ۱۴۱۹.
- علی بن عیسی بہاءالدین اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
- محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، چاپ عبد الرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
- خوئی، ابو القاسم، معجم رجال الحدیث.
- محمد بن احمد ذہبی، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
- احمد بن محمد زراری، رسالہ ابی غالب الزراری الی ابن انبہ فی ذکر آل اعین، چاپ محمد رضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
- شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال.
- سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، چاپ ابومعاذ طارق بن عوض اللّه، (قاہره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
- فخر الدین بن محمد طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمد کاظم طریحی، تہران ? (۱۳۷۴)؛
- محمد بن حسن طوسی، رہتل الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تہران ۱۳۹۰.
- محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفہانی، قم ۱۴۱۵.
- محمد بن حسن طوسی، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولهم و اسماء المصنفاں و اصحاب الاصول، چاپ عبد العزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
- محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبہ، چاپ عبداللّه طہرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
- حسن بن یوسف علامہ حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفہانی، (قم) ۱۴۱۷.
- محمد امین بن محمد علی کاظمی، ہدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مہدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
- محمد بن عمرکشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشہد ۱۳۴۸ش.
- کلینی، الکافی؛
- احمد بن علی نجاشی، لسٹ اسماء مصنفی الشیعہ المشتہر بـ رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
| ||||||||||||||||||||||||||||