فضل بن شاذان نیشاپوری
| فائل:فضل بن شاذان نیشابوری.jpg | |
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | فضل بن شاذان بن خلیل اَزْدی نیشابوری |
| تاریخ وفات | ۲۶۰ ھ، نیشاپور |
| نامور اقرباء | شاذان بن خلیل (شیعہ امامیہ محدث) |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | محمد بن ابی عمیر، حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، صفوان بن یحیی، نصر بن مزاحم منقری، حسن بن علی بن فضال |
| تالیفات | اثبات الرجعہ، الطلاق، علل الشرایع، الفرائض الکبیر الفرائض الاوسط، الفرائض الصغیر، مسائل البلدان، یوم و لیلہ |
| خدمات | |
| سماجی | اصحاب امام علی نقی (ع)، شیعہ متکلم و فقیہ |
فضل بن شاذان بن خلیل اَزْدی نیشابوری، (متوفی ٢٦۰ ھ) شیعہ امامیہ متکلم و فقیہ سن ۔ شیخ طوسی نے انہاں دا شمار امام علی نقی دے اصحاب وچ کیتا اے۔ انہاں نے بغداد وچ محمد بن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷ ھ) سدخچ شیوخ توں استفادہ کیتا تے حسن بن علی بن فضال توں متعارف ہوئے۔ اس دے بعد ابن شاذان کوفہ گئے تے اوتھے حسن بن محبوب، احمد بن ابی نصر بزنطی، صفوان بن یحیی و نصر بن مزاحم منقری جداں مشایخ توں کسب فیض کیتا۔ انہاں دی علمی شخصیت دا بارز ترین پہلو علم کلام اے۔
نسب
[سودھو]انہاں دی زندگی دے بارے وچ صحیح معلومات میسر نئيں نيں۔ ظاہرا اصالتا انہاں دا تعلق نیشاپور توں سی لیکن انہاں دا سلسلہ نسب عرب قبیلہ ازد تک منتہی ہُندا اے۔ انہاں دے والد شاذان بن خلیل دا شمار شیعہ امامیہ محدثین وچ ہُندا اے۔[۱]
تحصیل علم
[سودھو]کشی دی روایت دے مطابق، فضل اپنے والد دے ہمراہ ہارون الرشید (۱۹۳ ھ) دی وفات دے بعد بغداد آئے۔ اس وقت اوہ حد بلوغ تک نئيں پہچے سن ۔ بغداد دے علاقہ قطیعۃ الربیع وچ انہاں نے اسماعیل بن عباد دے پاس قرآن دی تعلیم دا آغاز کیتا۔[۲]
ابن شاذان نے بغداد وچ ابن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷ ھ) ورگے مشایخ توں کسب فیض کیتا تے حسن بن علی بن فضال توں متعارف ہوئے۔[۳] اس دے بعد اوہ کوفہ گئے تے اوتھے انہاں نے حسن بن محبوب، احمد بن ابی نصر بزنطی، صفوان بن یحیی و نصر بن مزاحم منقری جداں مشایخ توں استفادہ کیتا۔[۴]
نیشاپور توں جلا وطن
[سودھو]
فضل بن شاذان کچھ عرصہ دے بعد عراق توں واپس آ گئے تے نیشاپور وچ رہایش اختیار کيتی تے خراسان وچ (۲۱۴۔۲۳۰ ھ) عبد اللہ بن طاہر دے دور وچ شیعہ ہونے دی وجہ توں عقاید دی تفتیش دا شکار ہوئے تے انہاں نوں نیشاپور توں جلاوطن کر دتا گیا۔[۵] اک روایت توں پتہ چلدا اے کہ اوہ آخر عمر وچ بیہق وچ وی رہے نيں۔[۶] ابن شاذان آخرکار سن ۲۵۹ ھ دے اواخر وچ بستر بیماری اُتے پے گئے تے ۲۶۰ ھ دے اوایل وچ وفات پائی۔[۷] انہاں دا مقبرہ نیشاپور وچ اے۔
ائمہ (ع) نال ارتباط
[سودھو]امام علی نقی (ع)
[سودھو]
شیخ طوسی نے فضل بن شاذان دا شمار امام علی نقی دے اصحاب وچ کیتا اے۔[۸] اس گل دے پیش نظر کہ ابن شاذان تیسری صدی ہجری دی پہلی چوتھائی وچ عراق وچ موجود سن، احتمال پایا جاندا اے کہ انہاں نے امام علی نقی (ع) تے امام حسن عسکری نال بلا واسطہ روایات نقل کيتیاں ہون۔ البتہ اسيں جو ابن بابویہ قمی دی تالیفات وچ انہاں احادیث دا مشاہدہ کردے نيں کہ جو اس گل نوں بیان کردیاں نيں کہ ابن شاذان نے امام علی رضا توں بلا واسطہ حدیث سماع کیتی اے، ایہ بعید اے۔[۹]
امام حسن عسکری (ع)
[سودھو]فضل بن شاذان دا شمار امام حسن عسکری (ع) دے زمانہ وچ خراسان دے معتبر ترین شیعہ امامیہ علماء وچ ہُندا سی ۔ کشی نے انہاں دے امام (ع) نال دور توں رابطہ وچ ہونے دی خبر دتی اے۔[۱۰] انہاں دے امام حسن عسکری (ع) نال رابطے دے سلسلے دو قسم دی روایات ذکر ہوئیاں نيں؛ پہلی قسم وچ اوہ روایات نيں جنہاں وچ امام دی طرف توں اوہ مورد غضب و ملامت واقع ہوئے نيں[۱۱] تے دوسری قسم وچ اوہ مورد ترحم تے مدح قرار پائے نيں۔[۱۲]
مقام علمی
[سودھو]انہاں دی علمی شخصیت دا برجستہ ترین پہلو علم کلام اے۔ شیخ طوسی نے انہاں دا تذکرہ جلیل القدر متکلم دے طور اُتے کیتا اے۔[۱۳]
فقہ
[سودھو]فضل بن شاذان فقیہ دے عنوان توں وی پہچانے جاندے سن ۔[۱۴] محقق حلی نے انہاں دا شمار صف اول دے امامیہ فقہاء وچ کیتا اے۔[۱۵] البتہ فقہ دے موضوع اُتے انہاں دی طرف باقی ماندہ اطلاعات کم نيں۔ ابن شاذان دے فقہی نظریات دا اک حصہ جس وچ مشہور امامیہ فقہاء دے آراء دی مخالفت نطر نئيں آندی اے، انہاں دی کتاب العلل وچ قابل مطالعہ نيں۔ البتہ اس کتاب وچ فقط عبادات توں متعلق مباحث ذکر ہوئے نيں۔
ابن بابویہ[۱۶] دی تلویح تے سید مرتضی[۱۷] دی تصریح توں جو چیز پتہ چلدی اے اوہ ایہ کہ ابن شاذان قیاس مستنبط العلۃ دی حجیت دے قائل سن ۔[۱۸] انہاں دی کتاب العلل وچ احکم شرعی دے سلسلہ وچ انہاں دی علت دے رجحان دا نظریہ اس امر دی تائید کردا اے۔
حدیث
[سودھو]فضل بن شاذان دا نام امامیہ احادیث دے بوہت سارے سلسلہ سند وچ ذکر ہويا اے۔ نجاشی نے انہاں دے ثقہ ہونے دی تصریح کیتی اے۔[۱۹] کشی نے بوہت سارے موارد وچ محدثین دے بارے وچ انہاں دے نظریات تے جرح و تعدیل توں استناد کیتا اے۔[۲۰]
عقاید
[سودھو]جو مختصر اطلاعات میسر نيں انہاں دے مطابق، ابن شاذان دے علم کلام دا بنیادی نظریہ شہادتین دے بعد حجت خداوند دے اقرار تے جو کچھ اللہ نے نازل ہويا اے، اُتے مشتمل اے۔[۲۱] اوہ بنیادی طور اُتے عقیدہ رجعت دے قائل سن [۲۲] تے عمر دی ام کلثوم بنت امام علی نال شادی دے مسئلہ اُتے انہاں دا مننا سی کہ اوہ ام کلثوم کوئی ہور سن۔[۲۳]
امامت اُتے عقیدہ
[سودھو]امامت دے باب وچ انہاں دے مجموعی عقاید، امامیہ دے عقاید توں مطابقت رکھدے نيں۔ کیونکہ انہاں دا مننا اے کہ امامت دے استحقاق دا تعلق نص توں اے تے اوہ امام نوں واجب الاطاعت مندے نيں[۲۴] تے روئے زمین اُتے اک وقت وچ اک امام توں زیادہ ہونے نوں نا ممکن سمجھدے نيں۔[۲۵]
البتہ نقل ہويا اے کہ اوہ امامت دے بعض مسائل وچ خاص نظریات دے حامل سن ۔ اوہ انہاں عقاید کہ ائمہ (ع) امور دے باطن توں نيں تے علم الہی غیر منقطع تک انہاں دی رسائی اے، نوں قبول نئيں کردے سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دین نوں بطور کامل ابلاغ کے دتا اے تے انہاں دے بعد ائمہ نے اپنے علم آنحضرت دے سر چشمہ توں حاصل کیتا اے۔[۲۶] نقل ہويا اے کہ فضل بن شاذان حضرت ابراہیم دے وصی نوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی توں افضل سمجھدے سن تے اس دے ایہ معنی ہوئے کہ اوہ انبیاء نوں ائمہ توں برتر مندے نيں۔[۲۷] حالانکہ انہاں دے اک معاصر پیرو دا کہنا اے کہ ایہ قول انہاں اُتے تہمت اے۔[۲۸]
اثبات امامت حضرت علی
[سودھو]ابن شاذان نے اپنی کتاب العلل[۲۹] تے انہاں مناظرات وچ جو انہاں توں نقل ہوئے نيں،[۳۰] وچ حضرت علی (ع) دی امامت دے اثبات تے شیخین دی خلافت دے انکار تے امامت توں متعلق دوسرے مسائل دے سلسلہ وچ اپنے دلائل ذکر کيتے نيں۔
ما جاء من عند اللہ دا اقرار
[سودھو]ما جاء من عند اللہ، اللہ دی طرف توں نازل ہونے والی تمام چیزاں دے اقرار دا عقیدہ فضل بن شاذان دے کلام وچ اک خاص اعتبار دا حامل اے۔ مثال دے طور اُتے کشی دی روایت دے مطابق انہاں نے خدا دے عرش دی بلندی اُتے ہونے توں مربوط آیات نوں انہاں دے ظاہری معنی دے نال اخذ کیتا اے تے اک لحاظ توں اللہ دی تجسیم نوں قبول کر ليا اے۔ جدوں کہ اوہ صفات خداوند نوں اس دے عام مفہوم دے ہٹ کے اسنوں انساناں توں مربوط سمجھدے نيں تے اس گل اُتے تاکید کردے نيں کہ کوئی وی مخلوق اللہ نال شباہت نئيں رکھدی اے۔[۳۱]
البتہ ممکن اے کہ راویاں توں انہاں دے سلسلہ وچ نقل شدہ اقوال دی جزئیات دے صحیح درک وچ تردید کیتی جائے لیکن انہاں گلاں دے انہاں دی طرف منسوب ہونے دے امکن دا انکار وی نئيں کیتا جا سکدا اے۔ خاص طور اُتے اس وقت جدوں اوہ خود نوں ہشام بن حکم، یونس بن عبد الرحمن تے سکاکی دے جانشین دے طور اُتے پیش کردے نيں۔[۳۲] بلکہ ضروری اے کہ انہاں دے تے انہاں دے اسلاف دے عقاید دے سلسلہ وچ تجسیم دے معنی دے درک دی طرف توجہ مبذول کیتی جائے۔[۳۳] بطور کلی صفات الہی دے باب وچ انہاں دے عقاید، نقل دے مطابق، اہل سنت سلفیاں دے عقاید توں زیادہ شباہت رکھدے نيں۔
امامیہ دے ہور مذاہب نال رابطہ
[سودھو]اوہ عراق وچ فتحی و واقفی مذاہب دے مشایخ نال نزدیکی رابطہ رکھدے سن تے اوہ فتحی مسلک دے بزرگ ابن فضال دے مناظریاں دی بزم وچ شرکت کردے سن تے انہاں دے مورد پسند افراد وچوں سن ۔[۳۴]
انہاں دے مشایخ دی فہرست وچ بعض ہور مشایخ جداں علی بن اسباط دا نام وی مشاہدہ وچ آندا اے۔[۳۵] انہاں دے واقفی مذہب مشایخ وچ سیف بن عمیرہ، عثمان بن عیسی، عبد اللہ قاسم حضرمی تے عبد اللہ بن جبلہ دا نام لیا جا سکدا اے۔[۳۶]
انہاں دے آثار تے تالیفات
[سودھو]انہاں دے آثار تے تصنیفاں دی تعداد ۱۸۰ توں زیادہ بتائی گئی اے کہ جنہاں وچوں بعض علم کلام تے فقہ دے سلسلہ وچ نيں۔ نجاشی نے رجال[۳۷] وچ تے شیخ طوسی نے الفہرست[۳۸] وچ انہاں دی بعض تالیفات دا ذکر کیتا اے جنہاں مں کچھ درج ذیل نيں:
۱۔ اثبات الرجعہ؛ اس کتاب دے بعض حصے باسم موسوی دی کوشش نال مجلہ تراثنا[۳۹] وچ شائع ہو چکے نيں۔
۲۔ الطلاق: شیخ کلینی[۴۰] نے بعض حصے نقل کيتے نيں جو ظاہرا اسی کتاب توں ماخوذ نيں۔
۳۔ علل الشرایع؛ عبادات توں مربوط علل دے بارے وچ اے جسنوں نجاشی و طوسی[۴۱] نے نقل کیتا اے۔
۴۔ الفرایض الکبیر؛[۴۲]
۵۔ الفرایض المتوسط؛[۴۳]
٦۔ الفرایض الصغیر؛[۴۴]
۷۔ مسائل البلدان؛ نجاشی[۴۵] نے اس کتاب دی طرف اشارہ کیتا اے تے شیخ طوسی نے اپنی بعض تالیفات وچ اس دے کچھ حصےآں نوں نقل کیتا اے۔[۴۶]
۸۔ یوم و لیلہ؛ اس کتاب دے بارے وچ نقل ہويا اے کہ امام حسن عسکری دی نظر توں گذری اے تے مورد تائید واقع ہوئی اے۔[۴۷]
اک ہور کتاب الایضاح دے عنوان توں محدث ارموی دی کوشش نال، تہران توں ۱۳۵۱ ش وچ فضل بن شاذان دے نام توں شائع ہوئی اے تے اس دے بعد بیروت توں ۱۴۰۲ ھ ۱۹۸۲ ء وچ دوبارہ شائع ہوئی اے۔ متقدمین علماء وچوں کسی نے وی اس کتاب نوں فضل بن شاذان توں منسوب نئيں کیتا اے۔ ایہ نسبت پہلی بار گیارہویں صدی ہجری وچ ملا محسن فیض کاشانی دی تالیفات وچ انہاں دی طرف توں دتی گئی اے۔[۴۸] مولف نے الایضاح وچ امامیہ مخالفین تے خاص طور اُتے معتزلہ، جہمیہ، مرجئہ، خوارج تے اصحاب حدیث دے بطلان دا تذکرہ کیتا اے۔ محدث ارموی نے کتاب الایضاح دے مقدمہ وچ سعی دی اے کہ بعض شواہد دے ذکر کے نال اس کتاب دے فضل بن شاذان دی طرف انتساب نوں صحیح ثابت کر سکن۔
جوابات
[سودھو]فضل بن شاذان دی تالیفات دے سلسلہ وچ جو فہرست نجاشی[۴۹] تے شیخ طوسی[۵۰] نے پیش کیتی اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ مختلف فکری گروہاں نال متصادم سن تے انہاں دے مذہب دے رد اُتے کتاباں لکھیاں نيں۔ منجملہ انہاں وچوں معتزلہ، معطلہ، مرجئہ، خوارج تے شیعہ غالیاں دا نام لیا جا سکدا اے۔ اسی سلسلہ وچ کرامیہ مذہب دے رد اُتے تالیف کيتی گئی انہاں دی کتاب، جس دے موسس دی ۲۵۵ ھ وچ وفات ہوئی تے خاص طور اُتے قرامطہ دے رد وچ لکھی گئی کتاب جو ۲۶۴ ھ وچ اس مسلک دی تاسیس دے کجھ عرصہ بعد تحریر کيتی گئی، قابل تامل اے۔
حوالے
[سودھو]- ↑ نک: نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۶
- ↑ نک: نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۴؛ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۱۵، ۵۹۱ -۵۹۲
- ↑ نک: نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۴؛ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۱۵، ۵۹۱ -۵۹۲
- ↑ نک: نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۴؛ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۱۵، ۵۹۱ -۵۹۲؛ ابن شاذان، مختصر اثبات الرجعہ، ص۲۰۸، ۲۰۹، ۲۱۳؛ طوسی، الغیبہ، ۱۳۹۸ق، ۲۷۱
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۹ -۵۴۰
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۳
- ↑ نک: طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۸، ۵۴۳
- ↑ طوسی، الرجال، ۱۳۸۰ق، ص۴۲۰
- ↑ نک: ابن بابویہ، التوحید، ۱۳۸۷ق، ص۱۳۷، ۲۷۰؛ ابن بابویہ، الخصال، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۸؛ ابن بابویہ، عیون الاخبار، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۱۹
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۲ -۵۴۳؛ قس: طوسی، الرجال، ۱۳۸۰ق، ص۴۳۴، ابن شاذان نوں امام علی نقی دے اصحاب وچ شمار کیتا اے۔
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۱، ۵۴۳
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۸، ۵۴۲، ۵۴۳
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۲۴
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۲۴
- ↑ محقق حلی، المعتبر، ۱۳۱۸ق، ص۷، سطر ۱۱
- ↑ ابن بابویہ، من لایحضره الفقیه، ۱۳۷۶ق، ج۴، ص۱۹۷
- ↑ بحرالعلوم، الرجال، ۱۳۶۳ق، ج۳، ص۲۱۵
- ↑ قس: علامہ حلّی، مختلف الشیعہ، ۱۳۲۴ق، ج۵، ص۱۷۹
- ↑ نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ نک: طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۴۴۶
- ↑ العلل، ص۱؛ قس: طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۹، سطر ۲ و ۳، ۵۴۰، سطر ۱۲ و بعد
- ↑ نک: ابن شاذان، مختصر اثبات الرجعہ، مختلف مقام پر
- ↑ نک: قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۳
- ↑ ابن شاذان، مختصر اثبات الرجعہ، ص۳
- ↑ ابن شاذان، مختصر اثبات الرجعہ، ص۴
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۰ -۵۴۱
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۸
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۸
- ↑ ابن شاذان، علل الشریعہ، ص۱-۴
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ج۱، ص۸۳ - ۸۵؛ طوسی، اختیار معرفہ الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۹
- ↑ نک: طوسی، اختیار معرفہ الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۰، ۵۴۲؛ ابن ابیالحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۲۲۸
- ↑ طوسی، اختیار معرفہ الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۹
- ↑ برای تفصیل، نک: ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۲۲۸
- ↑ طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۱۶
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۳۹۸ق، ۲۸۴
- ↑ نک: طوسی، الغیبہ، ۱۳۹۸ق، ۲۸، ۱۰۲، ۲۷۱، ۲۸۳
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۲۴- ۱۲۵
- ↑ شم ۱۵، قم، ۱۴۰۹ق
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۷۷ق، ج۶، ص۹۳-۹۶
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷؛ طوسی، الفہرست، ص۱۲۴- ۱۲۵
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ نک: استرابادی، تأویل الآیات، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۶
- ↑ نک: طوسی، اختیار معرفت الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۳۸، ۵۴۲
- ↑ مثلاً نک: فیض کاشانی، الاصول الاصلیہ، ۱۳۴۹ش، ص۵
- ↑ نجاشی،الرجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۷
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۲۴
مآخذ
[سودھو]- ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغه، بہ کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ۱۳۷۹ق /۱۹۵۹ء
- ابن بابویہ، محمد، التوحید، بہ کوشش ہاشم حسینی، تہران، ۱۳۸۷ق
- ابن بابویہ، محمد، الخصال، بہ کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق
- ابن بابویہ، محمد، عیون الاخبار، نجف، ۱۳۹۰ق
- ابن بابویہ، محمد، من لایحضره الفقیہ، نجف، ۱۳۷۶ق
- ابن شاذان، فضل، مختصر اثبات الرّجعہ، بہ کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵
- ابن شاذان، فضل، العلل، بہ کوشش احمد پاکتچی، غیر مطبوعہ
- ابن شہر آشوب، محمد، المناقب، قم، چاپخانه علمیہ
- استرابادی، شرف الدین، تأویل الا¸یات، قم، ۱۴۰۷ق
- الایضاح، منسوب بہ ابن شاذان، بہ کوشش جلال الدین محدث، تہران، ۱۳۵۱ش
- بحر العلوم، محمد مہدی، الرجال، تہران، ۱۳۶۳ق
- برقی، احمد، الرجال، تہران، ۱۳۴۲ش
- سید مرتضی، علی، الشافی، ایران، ۱۳۰۱ق
- سید مرتضی، علی، الفصول المختاره، نجف، کتابخانہ حیدریہ
- طوسی، محمد، اختیار معرفت الرجال، بہ کوشش حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش
- طوسی، محمد، الرجال، بہ کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰ء
- طوسی، محمد، الغیبہ، تہران، ۱۳۹۸ق
- طوسی، محمد، الفہرست، بہ کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، کتابخانہ مرتضویہ
- علامہ حلّی، حسن، مختلف الشیعہ، ایران، ۱۳۲۴ق
- فیض کاشانی، محمد محسن، الاصول الاصلیہ، بہ کوشش جلال الدین محدّث، تهران، ۱۳۴۹ش
- قمی، حسن، تاریخ قم، ترجمہ حسن بن علی قمی، بہ کوشش جلال الدین تہرانی، تہران، ۱۳۶۱ش
- کلینی، محمد، الکافی، تہران، ۱۳۷۷ق
- محقق حلّی، جعفر، المعتبر، ایران، ۱۳۱۸ق
- نجاشی، احمد، الرجال، بہ کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||