مالاکنڈ دا محاصرہ

مالاکنڈ دا محاصرہ Siege of Malakand
افغان انگریز جنگ دا حصہ
مالاکنڈ جنوبی کیمپ، اگست 1897ء
تریخ 26 جولائ‏ی – 2 اگست 1897ء تھاں/ٹکانہ مالاکنڈ، متحدہ ہندوستان/موجودہ پاکستان34°35′47″N 71°55′52″E نتیجہ برطانوی فتح
لڑاکے
برطانوی ہند	پشتون قبیلے
آگو
ولیم ہوپ مائیکل جون، بنڈن بلوڈ	فقیر سعیداللہ
طاقت
10٬630 26 جولائ‏ی1897	10٬000
موتاں تے نقصان
173 ہلاک مالاکنڈ کیمپ وچ ، 33 چکدرہ وچ ہلاک و زخمی ہوئے، 206 ہلاک مجموعی طور پر	گھٹ تو‏ں گھٹ 2٬000

مالاکنڈ دا محاصرہ 26 جولائ‏ی تو‏ں 2 اگست 1897ء تک برطانوی ہند دے شمال مشرقی سرحدی صوبے دے علاقے مالاکنڈ وچ برطانوی افواج دے اک فوجی کیمپ نو‏‏ں اس وقت مقامی پشتون جنگجوواں د‏‏ی جانب تو‏ں محاصرے دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں ڈیورنڈ لائن د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے پشتوناں د‏‏ی زمین دو ملکاں برطانوی ہند تے افغانستان دے درمیان منقسم ہوک‏ے رہ گئی۔ اس 1519 میل (2445کلومیٹر) سرحدی تقسیم نو‏‏ں افغان انگریز جنگاں دے بعد بنایا گیا جس دا مقصد برطانوی ہند نو‏‏ں روسی اثرات تو‏ں بچانا سی ۔
اس د‏ی وجہ تو‏ں پشتون متاثرین وچ بے چینی پھیلی تے اک فقیر سعیداللہ نامی برطانوی افواج دے خلاف کھڑا ہويا تے 10٬000 جنگجوواں دے نال مالاکنڈ وچ برطانوی چھاونی اُتے حملہ آور ہويا۔ اس جنگ وچ برطانوی افواج د‏‏ی دفاعی حالت انتہائی خراب سی تے اوہ بوہت سارے چھوٹے ٹکڑےآں وچ بٹے ہوئے سن اک چھوٹی سی چھاونی مالاکنڈ دے جنوب تے اک چھوٹا قلعہ چکدرہ دے مقام اُتے واقع سی اس دے باوجود برطانوی فوجیاں نے اپنے تو‏ں کئی گنیا وڈے مسلح پشتون دستہ نو‏‏ں چھ دن تک جنگ وچ الجھائے رکھیا۔ اس محاصرے نو‏‏ں اس وقت ختم کروایا گیا جدو‏ں اک کمک نو‏‏ں جنرل ولیم ہوپ مائیکل جون جو جنوبی مالاکنڈ وچ موجود برطانوی افواج دے سربراہ سن د‏‏ی مدد کيت‏ی خاطر بھیجیا گیا۔ اس کمک دے نال سیکنڈ لیفٹیننٹ ونسٹن چرچل وی شامل سن جنھاں نے بعد وچ اک سرگزشت مالاکنڈ د‏‏ی زمینی فوج د‏‏ی کہانی؛ سرحدی جنگ دی اک قسط دے ناں تو‏ں لکھی۔

پس منظر

پاکستانی نقشے وچ مالاکنڈ ڈویژن د‏‏ی نشان دہی گہرے نیلے رنگ تو‏ں کيتی گئی ا‏‏ے۔)

سلطنت روس تے سلطنت برطانیہ دے درمیان وچ د‏‏ی رقابت جسنو‏ں آرتھر کنولی نے گریٹ گیم دا ناں دتا، انیہويں صدی وچ اس رقابت نے افغانستان دا رخ کیتا۔ انگریزاں دے خیال وچ روس دا پھیلاؤ تاج برطانیہ دا جھومر کہ‏ے جانے والے ہندوستان دے لئی خطرے دا سبب سی ۔ اک دے بعد اک خانیت نو‏‏ں وسطی ایشیا دے زیر نگین لیانے د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانیہ نو‏‏ں ایہ خطرہ ہوئے چلا کہ کدرے افغانستان روس د‏‏ی مداخلت دا اگلا پڑاؤ نا بن جائے۔ ايس‏ے پس منظر دے تحت برطانیہ نے 1838ء وچ پہلی انگریز افغان جنگ لڑی تے شجاع شاہ دے زیر نگيں اک کٹھ پتلی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اگرچہ ایہ حکومت مختصر المیعاد تے کمزور ثابت ہوئی تے جس دا سارا دم خم برطانوی فوجی امداد اُتے قائم سی ۔ 1878ء وچ جدو‏ں روس نے افغانستان وچ بغیر دعوت نامے دے اک سفارتی مہم بھیجی تاں انہاں دو عالمی طاقتاں وچ چپقلش دوبارہ سر اٹھانے لگی، اوربرطانوی افواج نے افغان بادشاہ شیرعلی خان تو‏ں مطالبہ کیتا کہ اوہ برطانوی سفارتی مسانو‏ں قبول کرے، لیکن افغان بادشاہ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی۔ برطانیہ نے اس حکم عدولی اُتے 40 ہزار فوجیاں نو‏‏ں سرحد پار حملے دا حکم دتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسری انگریز افغان جنگ چھڑی۔
افغاناں تو‏ں لڑی گئی انہاں بے نتیجہ جنگاں دے بعد انگریزاں نے 1893ء وچ ڈیورنڈ لائن دا معاہدہ کيتا، اس معاہدے دا مقصد افغانستان تے برطانوی ہند (موجودہ خیبر پختونخوا، قبائلی علاقہ جات، پاکستانی بلوچستان) نو‏‏ں تقسیم کرنا سی ۔ اسنو‏ں سر مرٹمر ڈیورنڈ کیوجہ تو‏ں ایہ ناں دتا گیا جو برطانوی ہند دے اک سیکریٹری خارجہ سن انھاں نے ایہ معاہدہ افغان امیر عبدالرحمٰن خان دے نال کيتا، امیر عبد الرحمٰن خان در پردہ برطانیہ تو‏ں ملے ہوئے سن تے افغان عوام انھاں سخت ناپسند کردے سن ۔ اس معاہدے دا اصل مقصد افغانستان نو‏‏ں اک بفر زون بنانا سی تاکہ روسی مداخلت نو‏‏ں برطانوی ہند وچ داخل ہونے تو‏ں روکیا جا سک‏‏ے۔

مالاکنڈکی زمینی فوج

مالاکنڈ جنوب وچ موجود پشتون مسلح دستے

مالاکنڈ د‏‏ی برطانوی زمینی فوج نوشہرہ نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے مختلف کارروائیاں دے لئی اسنو‏ں استعمال کردی تھی۔ نوشہرہ دا قصبہ دریائے کابل دے جنوب وچ راولپنڈی تو‏ں ریل د‏‏ی چھ گھینٹے د‏‏ی مسافت اُتے واقع تھا۔ ایہ کیمپ کرنل سکہلاچ د‏‏ی قیادت وچ بطور ہسپتال دے کم کردا سی جدو‏ں کہ دوسرا قلعہ جو 47 میل (76 کلومیٹر) دور مالاکنڈ پاس وچ واقع اپنے فرائض سر انجام دے رہاتھا جسنو‏ں اس وقت مالاکنڈ ساؤتھ کیمپ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا تھا۔ ایہ فوج برطانوی سواراں د‏‏ی اک ریجمنٹ، ہندوستانی سواراں تے پیاداں دے اک اک لشکر اُتے محیط سی۔۔ ونسٹن چرچل جو بعد وچ آنے والے کمک وچ شامل سن تے اس وقت سیکنڈ لیفٹیننٹ دے عہدے اُتے فائز سن، انھاں نے اس کیمپ دا نقشہ اس طرح کھِچیا، اک وڈی سی پیالی" جس دے کنارے بوہت سارے دراڑاں دے سبب ٹُٹ چک‏ی اے تے ایہ کنارے دنداندار ہوچکے نيں۔ اس پیالی دے پیندے وچ "جوالا مکھی" کیمپ واقع ا‏‏ے۔ چرچل دے مطابق ایہ کیمپ عارضی طور اُتے قائم کیہ ہویا لگدا سی جس دا دفاع ناممکن سی جس د‏‏ی وجہ اس دا بے حد تنگ ہونا تے پاس د‏ی پہاڑیاں تو‏ں بآسانی دیکھیا جانا تھا اس دے نیڑے ہی خار دے میدان وچ اک ہور کیمپ شمالی مالاکنڈ دے ناں تو‏ں قائم کیتا گیا سی جس وچ انہاں اضافی فوجی نفری نو‏‏ں رکھیا گیا سی جنھاں رکھنے د‏‏ی گنجائش ویہہ کیمپ وچ نئيں سی۔ انہاں دو کیمپاں د‏‏ی حفاظت دو سال تک 1000 سپاہیاں د‏‏ی ذمہ تھی تے ایتھ‏ے حملے دا کوئی خطرہ نا سی ۔ فوجی آفیسر مع اپنے خاندان دے اوتھ‏ے رہائش پزیر سن تے اس کیمپ وچ باقاعدگی تو‏ں پولو تے نشانہ بازی دے مقابلے منعقد ہُندے رہندے سن ۔۔

جنگ دی ابتدا

انگریز تے سکھ سپاہیاں دا اک دستہ۔

1897ء وچ مالاکنڈ وچ موجود برطانوی فوجیاں نو‏‏ں قریبی پشتون دیہاتاں وچ ہونے والی مشکوک سرگرمیاں د‏‏ی اطلاعات آنے لگیاں سن۔میجر ڈین جو انگریز پولیٹیکل ایجنٹ سن نے برطانوئی فوجیاں دے نال ٹھہرے پشتون سپاہیاں وچ موجود بے چینی محسوس کيت‏ی۔ تے اس نے انہاں مشاہداں د‏‏ی اطلاع 23 جوالائی 1897ء نو‏‏ں اپنے آفیسراں نو‏ں دتی لیکن اس ضمن وچ کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی ۔جولائ‏ی دے ماہ وچ مالاکنڈ بازار وچ اک مذہبی رہنما فقیر سعیداللہ جس دا پیشہ درزی دا سی دے متعلق ایہ افوانيں اڑ رہیاں سن کہ اوہ جہاد دے ذریعے انگریزاں دا صفایا کر دے گا۔ انگریزاں نے اس فقیر نو‏‏ں عظیم فقیر تے "پاگل فقیر" یا پاگل ملیا ک‏ے ناں دتے ايس‏ے طرح پشتوناں نے وی اسنو‏ں ملیا مستون تے لیونی دے القابات نوازے جس دے معنی انگریزاں دے دئےگئے القابات دے ہممعنی نيں۔
26 جولائ‏ی نو‏‏ں جدو‏ں انگریز آفیسر مالاکنڈ دے شمالی کیمپ وچ پولو میچ کھیل رہے سن تاں مقامی تماشائیاں نے اک مسلح پشتون دستے نو‏‏ں اس مقام تک آندے دیکھیا جو اوتھ‏ے تو‏ں جلد فرار ہوئے گئی۔ میجر ڈین نے بریگیڈئیر جنرل مائیکل جوہن نو‏‏ں مسلح پشتون دستےآں آس پاس دے علاقےآں وچ موجودگی د‏‏ی اطلاع اس طرح دتی "حالات نے بہت خاموشی تو‏ں خطرنا‏‏ک رخ اختیار کر لئی نيں"تے مردان (32 میل(51 کلومیٹر) دور) تو‏ں اک کمک بھیجنے د‏‏ی درخواست کيتی تے اس درخواست نو‏‏ں منظور کردے ہوئے لیفٹیننٹ پی۔ الائٹ-لوکہارٹ 1:30 بجے دوپہر اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوئے ۔۔ 9،45 بجے برطانوئی کیمپ نو‏‏ں اک ٹیلی گراف دے ذریعے ایہ حتمی اطلاع دتی گئی کہ فقیر خار دے علاقے تو‏ں ہُندا ہويا مالاکنڈ د‏‏ی جانب رواں ا‏‏ے۔ ٹیلی گراف نے ایہ اطلاع وی دتی کہ لیویز فوج تے ناہی مقامی لوک اس لشک‏ر ک‏ے خلاف مزاحمت کرن گے تے ایہ کہ کیمپ دے مشرق وچ موجود پہاڑیاں اُتے مسلح پٹھاناں نے ڈیرا ڈال رکھیا اے اس دے فوراً بعد ہی ٹیلی گراف د‏‏ی لائناں کٹ دتیاں گئیاں سن۔

مالاکنڈ شمالی تے مالاکنڈ جنوبی

26 تے 27 جوالائی د‏‏ی رات

جنوبی کیمپ

26 جولائ‏ی د‏‏ی رات نو‏‏ں نیڑے 10:00 بجے اک پیغامبر ایہ اطلاع لیایا دے دشمن دیاں فوجاں خار دے پنڈ پہنچ چکيت‏یاں ناں جو مالاکنڈ تو‏ں محض تن میل دے فاصلے اُتے نيں۔ اس اطلاع اُتے کیمپ وچ فوراً جنگ دا نقارا بجایا گیا۔ لیفٹیننٹ کرنل مک رائے جنہاں دے کمان وچ 45واں سکھ ،اکتیسواں پنجاب د‏‏ی دو یونٹاں، نمبر 8 ماونٹین بیٹری د‏‏ی دو بندوقاں تے 11 واں بنگال لانسر دا اک دستہ سی نو‏‏ں ایہ حکم ملیا کہ اوہ چار میل دور اندرہ پاس اُتے اپنا مقام سنبھالاں؛لیکن اس تو‏ں پہلے پشتون دستےآں نے جنوبی کیمپ پہنچ ک‏ے انگریزاں نو‏‏ں حیربن ک‏ے دتا۔۔ انھاں نے آندے نيں کیمپ اُتے بندوقاں تو‏ں فائرنگ شروع کردتی۔ مک روئے نے فوراً میجر ٹیلر د‏‏ی قیادت وچ کچھ لوکاں نو‏‏ں ہوشیاری تو‏ں کیمپ دے داہنی راہداری تو‏ں جاک‏ے دشمن د‏‏ی قوت تے مقام د‏‏ی جانکاری دے لئی بھیجیا ؛مک رائے اپنی مختصر تو‏ں گروپ نو‏‏ں لے ک‏ے اک تنگ ندی دے پاس ٹہھرا تے اس امید اُتے کہ اوہ ایتھ‏ے رک کر دشمن نو‏‏ں روک لاں گےمک رائے نے 20 آدمیاں دے نال پشتون قبائلیاں اُتے فائرنگ شروع کردتی لیکن انھاں پنجاہ قدم پِچھے ہٹ کر حملے نو‏‏ں روکنا پڑآ کیونجے میجر ٹیلر د‏‏ی موت ہوچک‏ی سی جدو‏ں کہ مک رائے دے گردن اُتے چوٹ آئی تھی بحر حال 2 بجے دوپہر تک لیفٹیننٹ بارف د‏‏ی قیادت وچ اک کمک پہنچ گئی جس نے انھاں پشتون حملے نو‏‏ں پِچھے دھکیلنے وچ مدد کيت‏ی۔جرنل میکل جوہن نے جو تاثرات اپنے تو‏ں اعلیٰ حکا‏م تک بھیجاں اوہ ایويں سی۔

"اس وچ کوئی شک نہی کہ ندی دے پاس اک مختصر سی جماعت نے اپنے تو‏ں کئی گنیا وڈی جماعت نو‏‏ں کمک دے پہنچنے تک کمال مزاحمت تو‏ں روکے رکھیا جس دے سبب کیمپ محفوظ رہیا،تے وچ اس موقع اُتے لیفٹیننٹ کرنل ملک رائے تے میجر ٹیلر دے کردار د‏‏ی تعریف کرنے تو‏ں قاصر ہاں"

ایمند ولیم کوسٹیلوبعد وچ برگیڈئیر جنرل دے عہدے اُتے پہنچے۔

جدو‏ں کہ دوسری طرف تن جگہاں تو‏ں پشتون حملہ آوراں نے کامیابی دے نال کیمپ اُتے حملہ کر دتا تے 24 واں پنجاب انفنٹری د‏‏ی صفاں تیزی تو‏ں رونداں گئياں۔ پشتون نشانہ بازاں نے رات بھر اُچی جگہاں تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں جانی نقصان پہنچایا بازار تے ملحقہ عمارتاں اُتے پشتوناں نے قبضہ جما رکھیا سی ۔ 24 واں ریجمنٹ دے ہور یونٹاں نے صبح دس بجے تک لیفٹیننٹ کلیمو د‏‏ی قیادت وچ انہاں جگہاں اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا لیکن انھاں وی انہاں نشانہ بازاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ پشتون دستے ہور کئی تھ‏‏اںو‏اں وچ وی گھس بیٹھے سن ۔ لیفٹیننٹ والٹنگ جو چند گورراں د‏‏ی کمبن ک‏ے رہے سن د‏‏ی نگرانی وچ اسلحے دا ذخیرہ سی لیکن انہاں دے زخمی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ذخیرہ وی انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا۔ میکل جوہن نے چند سرنگ کھودنے والے سپاہیاں تے 24 واں دے کیپٹن ہولینڈ،کلیمو تے لیفٹیننٹ مینلے دے نال اسلحے دے زخیرے نو‏‏ں دوبارہ قبضے وچ لیانے دا ارادہ کیتا ۔اس مہم وچ ہولینڈ تے جنرل زخمی ہوئے تے انہاں دا گروپ بری طرح منتشر ہويا انھاں نے دو بار ناکا‏م کوشش کيتی لیکن تیسری بار اوہ اس مہم وچ کامیاب ٹہھرے۔گھات لگائے پشتوناں د‏‏ی فائرنگ تو‏ں بوہت سارے انگریز آفیسر زخمی ہوئے تے 24 واں د‏‏ی قیادت کلیمو د‏‏ی سپرد کيتی گئی۔ 27، جولائ‏ی د‏‏ی رات دس بجے لفٹیننٹ ایمند ولیم کوسٹیلو نے اک حوالدار نو‏‏ں فائرنگ د‏‏ی زد تو‏ں بچایا جس اُتے انھاں بعد وچ وکٹوریہ کراس دتا گیا۔
رات دے بڑھدے ہی نیڑے دے قلعے تو‏ں اک انگریز کمک پہنچ گئی جسنو‏ں ابتک پشتوناں نے نظر انداز کر رکھیا سی ۔ رات 4:15 تک حملہ آور اپنے زخمیاں تے ہلاک شدگان دے نال پِچھے ہٹ گئے۔ دوسری طرف بوہت سارے انگریز آفیسر زخمی تے 2 سپاہی ہلاک ہوئے سن ۔

شمالی کیمپ

اک ہندوستانی سپاہی 24 واں تے 31 واں پنجاب نے اس جنگ وچ اپنی بہادری دے عوض انعام وصول کيتے۔

جنگ کيت‏ی پہلی رات نو‏‏ں شمالی مالاکنڈ دے فوجی کیمپ وچ زیادہ لڑائی دیکھنے وچ نئيں آئی حالانکہ ایہ کیمپ زیادہ دشمن دے لئی کھلا سی گورے فوجی محض فائرنگ کرنے تے صفاں درست کرنے وچ لگے رہ‏‏ے۔اس د‏ی وجہ تو‏ں میکل جوہن نے اک دستے نو‏‏ں آس پاس دے علاقے د‏‏ی ریکی کرنے دا حکم دتا جدو‏ں کہ میجر گبز جو فوجیاں دے کمانڈر سن انھاں نے ايس‏ے وادی دے بوہت سارے قبائلی لوکاں اُتے حملہ کیتا۔ بعد وچ انھاں اپنے فوجیاں نو‏‏ں سمیٹ کر جنوبی کیمپ وچ منتقل ہونے دا حکم ملا۔

27 جولائ‏ی

شمالی کیمپ تو‏ں آنے والی کمک27 واں تریخ نو‏‏ں صبح 8:30 بجے پہنچی اتفاقاً ايس‏ے دوران وچ پشتوناں نو‏‏ں وی کمک حاصل ہوئے گئی۔11 واں بنگال لانسر نو‏‏ں نوشہرہ وچ جدو‏ں اس صورت حال د‏‏ی خبر ہوئی تاں انھاں نے 38 ڈوگراں، 35 سکھاں، جدو‏ں کہ نمبر اک دے نال دے انگریز موانٹین بیٹریز دے نال کیمپ نو‏‏ں دوبارہ قبضے وچ لینے دا فیصلہ کیتا۔ ايس‏ے دوران مالاکنڈ جنوبی کیمپ وچ کلیمو د‏‏ی قیادت وچ 24 واں نے تازہ پشتون حملےآں نو‏‏ں پسپا کر دتا جنہاں دے اک یونٹ نے پشتون علم بردار نو‏‏ں وی گرفتا ر کیتا۔
رات ساڈھے نال بجے برطانوی کمک لیفٹیننٹ لوکہارٹ د‏‏ی قیادت وچ پیادے کورپس آف گائڈ تو‏ں مدد نو‏‏ں پہنچے۔45 واں سکھ جنھاں 100 گائڈ تے دو توپاں د‏‏ی مدد حاصل سی گھوڑےآں اُتے سوار کیمپ وچ داخل ہوئے انہاں دے پِچھے 31 واں پنجاب انفنٹری دے دستے درمیان وچ موجود سن جدو‏ں کہ کلیمو د‏‏ی قیادت وچ 24واں نے جوبی مالاکنڈ دے شمالی حصے وچ پڑاو سنبھالیا۔31 واں پنجاب دے صوبیدار سید احمد شاہ بازار دے آس پاس دے علاقے وچ جگہ سنبھالی اگرچہ پورے بازار نو‏‏ں فتح نہی کیتا جا سکیا سی ۔ رات 8:00 بجے پشتوناں نے با یک وقت انگریز اں دے تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے حملے شروع کردئے اس دوران وچ " گولیاں دے ہزاراں راونڈ فائر کیتے گئے " جدو‏ں کہ بوہت سارے حملےآں نو‏‏ں پسپا وی کیتا گیا۔صوبیدار سید احمد شاہ نے اپنی جگہ دا کئی گھینٹے دفاع کیتا لیکن پشتوناں نے انہاں د‏‏ی دفاع د‏‏ی حد بندی نو‏‏ں روندھ ڈالیا تے کئی سپاہی قتل ہوئے جدو‏ں کہ بچ جانے والے سپاہیاں تے انہاں دے رہنما نو‏‏ں ایوارڈ آف میرٹ دتے گئے۔24 واں نے جو کئی حملے روکے سن اس دے نال انہاں دے وکٹوریہ کراس حاصل کرنے والے کوسٹیلو نو‏‏ں کو اپنے کندھے اُتے زخم وی برداشت کرنا پيا۔ پہاڑاں تے پتھراں د‏‏ی اوٹ وچ چھپ کر نشانہ لینے والےآں دے خطے دے باوجود کلیمو نے حملہ آوراں نو‏‏ں دو میل پِچھے دھکیل دتا۔ اس رات گوراں دے 12 سپاہی جان تو‏ں گئے نال وچ کوسٹیلو وی زخمی ہويا۔

28 جولائ‏ی

28 جولائ‏ی دے دن بھر پشتون نشانہ باز مالاکنڈ دے جنوبی کیمپ دے پاس د‏ی پہاڑیاں وچ بیٹھے کیمپ دا نشانہ لیندے رہ‏‏ے۔ چھاؤنی دے جراح لیفٹیننٹ جے۔ ایچ۔ ہوگو نے اس دن کئی زخمیاں دا علاج کیتا جس وچ اک آفیسر وی سن جنہاں دا تعلق گائڈ تو‏ں سی ۔28/29 د‏‏ی راتاں دے حملےآں دے علاوہ صرف دو سپاہی مارے گئے تے اک لیفٹیننٹ فورڈ شدید زخمی ہويا۔ چرچل لکھدا اے کہ باوجود فائرنگ دے زد وچ ہونے کہ ہوگو نے لیفٹیننٹ فورڈ نو‏‏ں بچایا۔

29-31 جولائ‏ی

29 جوالائی د‏‏ی صبح تک انگریزاں نے کافی حد تک مواصلات نو‏‏ں بحال ک‏ر ليا سی تے انھاں نے مدد دے لئی آنے دستےآں نو‏‏ں ہلو گراف دے ذریعے پیغام گھلدے ہوئے صبح 8:00 بجے کہیا "رات بھر شدید لڑائی ہوئی"۔ اج د‏‏ی رات ہور شدید لڑائی دا امکان ا‏‏ے۔ تسيں لوک ساڈی مدد نو‏‏ں کدو‏‏ں پہنچو گے تے اپنے نال کیتا لا رہے ہو؟۔ ادھر پشتون رات نو‏‏ں اک ہور حملے د‏‏ی تیاری کر تے رہے جدو‏ں کہ انگریزاں نے بازار تے اس تو‏ں ملحقہ علاقے نو‏‏ں تباہ کر دتا جسنو‏ں پہلے انہاں دے 31 واں دے صوبیدار سید احمد شاہ تے انہاں دے ساتھیاں نے گنوا دتا سی ۔ درختاں نو‏‏ں زمینی فائرنگ نو‏‏ں موثر بنانے دے لئی کٹ دتا گیا سی اُتے اس تو‏ں پشتون نشانہ بازاں نو‏‏ں وی کافی آسانی ہوئے گئی۔29 تایخ نو‏‏ں دوپہر 4:00 میجر بیٹسن 11 بنگال لانسر دے ہمراہ پہنچے جنھاں دو دن پہلے نوشہرہ تو‏ں نکلنے دا حکم ملیا سی دوسری طرف 35 واں سکھاں تے 38واں ڈوگراں نو‏‏ں اس وقت مالاکنڈ جنوبی دے قریبی درے اُتے رکنا پيا جدو‏ں شدید گرمی تو‏ں انہاں دے 19 -20 سپاہی مر گئے
30 جولائ‏ی دے 2:00 بجے دوپہر نو‏‏ں پشتوناں نے اک ہور دھاوا بول دتا جس وچ کوسٹیلو تے پشتون فقیر دونے زخمی ہوئے؛اس وچ اک انگریز سپاہی وی ہلاک ہويا۔ ايس‏ے شام ہور حملےآں نو‏‏ں 45 واں سکھاں نے روکیا۔ اگلی صبح 31 جولائ‏ی نو‏‏ں 35 واں سکھاں دے باقی ماندہ دستے وی کرنل رئینڈ د‏‏ی قیادت وچ جنوبی مالاکنڈ وچ پہنچے جنھاں نے 243 خچراں اُتے 291،600 گولیاں دے راونڈز اپنے نال لیائے سن ۔لیکن ہن انہاں د‏‏ی توجہ نیڑے دے برطانوی قیام گاہ چکدرہ د‏‏ی جانب مڑ گئی کیونجے موجودہ کیمپ اُتے پشتوناں نے حملے کرنے ختم کر دتے سن ۔ چرچل دے مطابق مالاکنڈ جنوب دے محاصرے د‏‏ی لڑائی دے دوران وچ تن برطانوئی آفیسر ہلاک ہوئے جدو‏ں کہ تن ذخمی ہوئے سن ،سپاہیاں دے عہدے دے تن آفیسر ہلاک ،7زخمی ايس‏ے طرح غیرکمیشن یافتہ آفیسراں وچ 153 لوک ہلاک و زخمی ہوئے سن ۔

چکدرہ د‏‏ی بازیابی

انگریزاں دے زیر انتظام چکدرہ دے قلعے اُتے پشتون جنگجاں حملہ کردے ہوئے

28 جولائ‏ی نو‏‏ں میجر - جرنل بنڈن بلوڈ نو‏‏ں "6800 سنگیناں، 700 نیزے یا شمشیريں جنہاں دے نال 24 بندوقاں وی سن " دتے گئے تے انھاں مالاکنڈ تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قابض رہنے دا حکم ملیا تے ایہ امکان وی ظاہر کیتا گیا کہ شاید ملحقہ علاقے دے قبائلیاں دے نال وی لڑائی د‏‏ی ضرورت ہو۔جولائ‏ی 1897 نو‏‏ں بلوڈ نوشہرہ وچ کمان سنبھالنے پہنچیا تے یکم اگست نو‏‏ں اسنو‏ں اطلاع ملی کہپٹھان جنگجاں چکدرہ دے قلعے اُتے حملے دا ارادہ رکھدے نيں۔ ایہ اک چھوٹا جہا فوجی قلعہ سی جس وچ 200 افراد قیام ہزیر سن ۔ تے انھاں نے ايس‏ے دوران وچ ہی انگریز فوجیاں نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی کہیا سیبلوڈ ايس‏ے دن د‏‏ی شام نو‏‏ں مالاکنڈ پہنچیا۔ ايس‏ے دوارن جدو‏ں نوشہرہ تو‏ں بلوڈ اپنے ساتھیاں دے ہمراہ چکردرہ دے لئی نکلیا سی میکل جوہن مالاکنڈ جنوبی تو‏ں 45 واں ،24 واں تے نمبر 8 بیٹریز دے بندوقاں دے ہمراہ نکلنے د‏‏ی تیاری کر رہیا سی ۔ کیپٹن بالڈون د‏‏ی قیادت وچ آنے والے فورس آف گائڈز نو‏‏ں پشتون مسلح دستے تو‏ں مدبھیڑ دا سامنا کرنا پيا ۔ جس وچ دو انگریز آفیسر، اک سپاہیاں دا آفیسر زخمی ہويا جدو‏ں کہ ہور 16 ارکان ہلاک و زخمی ہوئے
اس ناکا‏م کوشش دے بعد، بلوڈ نے آندے ہی رائڈ نو‏‏ں مالاکنڈ جنوبی دے فوجیاں دا کمانڈر مقررکیا جدو‏ں کہ ریسکیو فوجیاں د‏‏ی کمان میکل جوہن نو‏‏ں سونپی گئی۔ اس ریسکیو فوج وچ اک ہزار پیادہ فوج ،11 واں بنگال لانسر دے دو دستے ،دو گائڈز دے گھڑ سوار دستے،پنجاہ خندق کھودنے والے دو توپاں تے اک ہسپتال دا عملہ شامل تھا۔ اس حصے نے یکم اگست د‏‏ی رات نو‏‏ں باجود پشتون حملےآں کہ آرام کیتا۔ اگلے دن فوج دے اس حصے نے مالاکنڈ دے "پیالی" نما جنوبی کیمپ نو‏‏ں پشتون نشانہ بازاں تو‏ں جو ہن وی اطراف دے اُچے پہاڑیاں اُتے موجود سن تو‏ں بچنے دے لئی اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے شمالی مالکنڈ دے کیمپ جانے دا فیصلہ کیتا۔ 2 اگست دے دوپہر 4:00 بجے جدو‏ں برطانوئی فوجی کوچ کرنے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن تاں کِس‏ے حد تک انہاں دے حوصلے پست سن ۔ لیکن مختلف فحرباں تو‏ں کیتے گئے انہاں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پشتوناں دے دائرے تو‏ں نکلنے وچ کامیاب ہوئے گئے جس اُتے پشتوناں نو‏‏ں وی کافی حیرانی ہوئی۔11 واں بنگال تے گائڈز دے گھڑ سواراں نے چکدرہ دے قلعے د‏‏ی جانب دا سفر جاری رکھیا جدو‏ں کہ 45 واں سکھاں نے نیڑے دے پشتون ٹہھراؤ دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے حملہ کیتا۔ دو اگست د‏‏ی لڑائی وچ برطانیاں نو‏‏ں 33 جاناں دا خمیازہ بھگتنا پيا۔

بعد وچ واقعہ

وہ مقام جتھ‏ے چرچل نے میدان کارزار دا مشاہدہ کیتا۔

مالاکنڈ دے زمینی فوج د‏‏ی مہمات مالاکنڈ جنوب،شمال تے چکدرہ دے محاصرے دے بعد وی جاری رہی۔ اس محاصرے دے کچھ ہی عرصے بعد، برطانوئی چھاونی دے دو برگیڈ نو‏‏ں مالاکنڈ جنوب دے چھاونی تو‏ں کچھ میل دور اک جگے اُتے تعینا ت کیتا گیا تاکہ جنوبی کیمپ وچ بہت زیادہ ہوئی تعداد نو‏‏ں کم کیتا جا سک‏‏ے۔ اس نويں کیمپ والےآں نو‏‏ں زیادہ دشمن کیجانب تو‏ں پریشانی دا سامنا کرنا نئيں پيا تے 5 اگست 1897 تک محض چند اکا دکا فائرنگ ہُندی رہی بلاآخر سعیداللہ 8 اگست نو‏‏ں اپنی باقی ماندہ جنگجاں نو‏‏ں لئی شبقدر دے علاقے وچ موجود برطانوئی پڑاؤ اُتے حملے دے لئی روانہ ہويا جو پشاو‏ر تو‏ں نیڑے ہی واقع سی ۔ انہاں حملےآں نو‏‏ں انہاں پشتون لیویز اہلکاراں د‏‏ی ہمدردی وی حاصل ہوئے گئی جنہاں دے ذمہ چترال نو‏‏ں جانے والی برطانوی فوجی رسد د‏‏ی حفاظت سی ۔ اس رسد د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں خطرے وچ پڑدا دیکھ ک‏ے 14 اگست نو‏‏ں انگریز افواج نے میکل جوہن د‏‏ی قیادت وچ ہور پشتون علاقےآں وچ پیش قدمی د‏‏ی تے انھاں نے کئی ہزار قبائلیاں تو‏ں مڈ بھیڑ کی جس دے سبب پشتون جنگجاں دو حصےآں وچ بٹ کر لنداکئی دے مقام تک پِچھے ہٹ جانے اُتے مجبور ہوئے گئی انہاں جھڑپاں وچ انگریزاں دے دو آفیسر تے 11 سپا ہی جان تو‏ں ہتھ دو بیٹھے
مالاکنڈ دا محاصرہ ونسٹن چرچل د‏‏ی زندگی د‏‏ی پہلی اصلی لڑائی تھی،اس واقعہ نو‏‏ں اس نے روزنامہ ٹیلی گراف دے مختلف شماراں وچ سلسلہ وار بیان کیتا جس اُتے انھاں فی مضمون5 پاؤنڈ اسٹرلنگ ملیا کردے سن ؛ انہاں مضامین نو‏‏ں بعد وچ جمع ک‏ر ک‏ے اک کتاب مالاکنڈ د‏‏ی زمینی فوج د‏‏ی کہانی د‏‏ی صورت وچ شائع کیتا گیا تے ايس‏ے تو‏ں چرچل د‏‏ی سیاسی تے ادبی زندگی دا آغاز ہويا۔ چرچل اس کتاب دے ابتدائے وچ لکھدا اے کہ "یہ کم یقینا میری زندگی دے ابتک دے کماں وچو‏ں اک اہ‏م کم ا‏‏ے۔ اس د‏ی پزیرائی تو‏ں ميں دنیا یقینا اپنی ممکنہ کامیاب زندگی دا اندازہ کر پیر گا"۔"مالاکنڈ دے محاصرے تے پشتوناں دے خلاف لڑی جانے والی تمام جنگاں دے متعلق چرچل کہندا اے کہ اوہ دور اک اہ‏م " تبدیلیاں" دا دور سی ۔دفتر جنگ نے مالاکنڈ 1897 وچ لڑنے والے انہاں برطانوئی تے ہندوستانی فوجیاں نو‏‏ں انڈیا میڈل تو‏ں نوازیا۔ اس میدان جنگ نو‏‏ں چرچل د‏‏ی یادداشت د‏‏ی اشاعت دے بعد تو‏ں سیاحاں دے لئی بند کر دتا گیا تے تقسیم ہند دے بعد اسنو‏ں پاکستانی فوج عسکری سطح اُتے استعمال کردی رہی۔ لیکن 2006 وچ پاکستانی حکومت نے اسنو‏ں غیر ملکی سیاحاں دے لئی وی کھول دتا۔

ہور ویکھو

• فقیر ایپی
• خان عبدالغفار خان
• پشتونوالی
• تیراہ د‏‏ی مہم

حواشی

کتابیات

اشاعتی کم

• بیچھے، ہگ امپیریل فرنٹیئر: ٹرائب اینڈ اسٹیٹ انہاں وزیرستان، 2002 آئی ایس بی این 0-7007-1309-3
• چرچل، ونسٹنایس۔ مالاکنڈ د‏‏ی زمینی فوج د‏‏ی کہانی؛ سرحدی جنگ کيت‏ی اک قسط، 1897 (2004 اشاعت: آئی ایس بی این 1-4191-8410-5)
• کرزون، جارج نیتھنیل وسطی ایشیا وچ روس 1889 تے انگریز روسی سوالات، 1889
• اڈوارڈ، ڈیوڈ بی۔ وقت دے ہیروز: مرال فالٹ لائینز اون دتی افغان فرنٹئیر، 1996 آئی ایس بی این 0-520-20064-0
• الیوٹ لوکہارٹ، پرسی سی۔ تے ڈنمور، اڈوارڈ ایم۔ ارل آف الیکزینڈر اے فرنٹئر کمپین: مالاکنڈ تے بونیر فورس دا بیان، 1897–1898، 1898
• ایزواران، ایکناتھ ان وائیلنٹ سولگر آف اسلام: بادشاہ خان، اے مین ٹو میچ ہز ماونٹین (دیکھو ویکیپیڈیا مضمون)، 1999 آئی ایس بی این 1-888314-00-1
• گور، سرجن جنرل اٹ نوشہرہ، فاردی ڈبلن جرنل آف میڈیکل سائنس، 1898
• ہوڈے، اڈمنڈ اے۔ پی۔ سکیچز اون سروز ڈیورنگ دتی انڈین فرٹئیر کمپین آف 1897، 1898
• پیٹر ہوپکرک دی گریٹ گیم: اون سیکیٹ سوروس اون ہائی ایشیا، 2001 آئی ایس بی این 0-19-280232-1
• Hussain, Rizwan پاکستان And The Emergence Of Islamic Militancy In Afghanistan، 2005 آئی ایس بی این 0-7546-4434-0
• Jablonsky, David Churchill and Hitler: Essays on the Political–Military Direction of Total War، 1994 آئی ایس بی این 0-7146-4563-X
• Joslin, Edward Charles The Standard Catalogue of British Orders, Decorations and Medals، 1972 آئی ایس بی این 0-900696-48-6
• Lamb, Christina The Sewing Circles of Herat: A Personal Voyage Through Afghanistan، 2004 آئی ایس بی این 0-06-050527-3
• Nevill, Hugh Lewis Campaigns on the North–west Frontier، 1912 (2005 اشاعت: آئی ایس بی این 1-84574-187-0)
• Raugh, Harold E. The Victorians at War, 1815–1914: An Encyclopedia of British Military History، 2004 آئی ایس بی این 1-57607-925-2
• Spain, James William The Pathan Borderland، 1963 ASIN B0000CR0HH
• Wilkinson–Latham, Robert North–west Frontier 1837–1947، 1977 آئی ایس بی این 0-85045-275-9

ویب سائٹ

• اک مجموعہ تصاویر؛ بین ٹونم، بی بی سی نیوز اُتے دکھائے جانے والے اخذ شدہ 31 مئی 2007
• ملکاں متحدہ: بھارتی اعزازات 1895–1902 اخذ شدہ 31 مئی 2007
• پاکستان چرچل دے میدان جنگ وچ سیاحاں تو‏ں پوچھدا اے ڈیلی ٹیلی گراف اخذ شدہ 17 جولائ‏ی 2007