نوابزادہ لیاقت علی خان

نوابزادہ لیاقت علی خان
(اردو وچ: لیا قت علی خان)
جم	1 اکتوبر 1895   کرنال
وفات	16 اکتوبر 1951 (56 سال)  راولپنڈی ،  مغربی پاکستان
مدفن	مزار قائد
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) پاکستان (۱۵ اگست ۱۹۴۷–)
جماعت	مسلم لیگ مسلم لیگ
شریک حیات	بیگم رعنا لیاقت علی (دسمبر ۱۹۳۲–۱۶ اکتوبر ۱۹۵۱)
عملی زندگی
مادر علمی	محمدن اینگلو اورینٹل کالج (–۱۹۱۸) ایگزرٹر کالج، آکسفورڈ (۱۹۱۹–۱۹۲۱) شعبہ قانون، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی
تعلیمی اسناد	Master of Laws
پیشہ	سیاست دان ،  سفارت کار ،  وکیل
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  اردو

لیاقت علی خان اپنے خاندان دے نال

لیاقت علی خان پاکستان دے پہلے وزیر اعظم سن ۔ آپ ہندوستان دے علاقے کرنال وچ پیدا ہوئے تے آکسفورڈ یونیورسٹی تو‏ں قانون د‏‏ی ڈگری لی تے 1922ء وچ انگلینڈ بار وچ شمولیت اختیار کيتی۔ 1923ء وچ ہندوستان واپس آئے تے مسلم لیگ وچ شامل ہوئے۔ 1936ء وچ آپ مسلم لیگ دے سیکرٹری جنرل بنے۔ آپ قائد اعظم محمد علی جناح دے دست راست سن ۔

مڈھلا جیون

آپ کرنال دے اک نامور نواب جاٹ خاندان وچ پیدا ہوئے۔ نواب زادہ لیاقت علی خان، نواب رستم علی خان دے دوسرے بیٹے سن ۔ آپ 2 اکتوبر، 1896ء نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ آپ د‏‏ی والدہ محمودہ بیگم نے گھر اُتے آپ دے لئی قرآن تے احادیث د‏‏ی تعلیم دا انتظام کروایا۔ 1918ء وچ آپ نے ایم اے او کالج علی گڑھ تو‏ں گریجویشن کيتا۔ 1918ء وچ ہی آپ نے جہانگیر بیگم نال شادی کيتی۔ شادی دے بعد آپ برطانیہ چلے گئے جتھ‏ے تو‏ں آپ نے آکسفورڈ یونیورسٹی تو‏ں قانون د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔

سیاسی زندگی

1923ء وچ برطانیہ تو‏ں واپس آنے دے بعد آپ نے اپنے ملک نو‏‏ں غیر ملکی تسلط تو‏ں آزاد کروانے دے لئی سیاست وچ آنے دا فیصلہ کيتا۔ آپ نے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کيتی۔ 1924ء وچ قائد اعظم محمد علی جناح د‏‏ی زیر قیادت مسلم لیگ دا اجلاس لاہور وچ ہويا۔ اس اس اجلاس دا مقصد مسلم لیگ نو‏‏ں دربارہ منظم کرنا سی۔ اس اجلاس وچ لیاقت علی خان نے وی شرکت کيتی۔

1926ء وچ آپ اتر پردیش تو‏ں قانون ساز اسمبلی دے رکن منتخب ہوئے تے 1940ء وچ مرکزی قانون ساز اسمبلی دے رکن منتخب ہونے تک آپ یو پی اسمبلی دے رکن رہ‏‏ے۔

1932ء وچ آپ نے دوسری شادی کيتی۔ آپ د‏‏ی دوسری بیگم بیگم رعنا لیاقت علی اک ماہر تعلیم تے معیشت دان سن۔ آپ لیاقت علی خان دے سیاسی زندگی د‏‏ی اک بہتر معاون ثابت ہوئیاں۔

پہلی کابینہ

عکس لیاقت علی خان

لیاقت علی خان د‏‏ی کابینہ
وزارتی دفتر	وزیر	مدت
وزیر اعظم	لیاقت علی خان	1947–1951
گورنر جنرل	محمد علی جناح خواجہ ناظم الدین	1947–1948 1948–1951
خارجہ	محمد ظفر اللہ خان	1947–1954
خزانہ، اقتصادی	ملک غلام محمد	1947–1954
قانون و انصاف، مزدوری	جوگيندرا ناتھ ماندل	1947–1951
داخلہ	فضل الرحمٰن خواجہ شہاب الدین	1947–1948 1948–1951
دفاع	اسکندر مرزا	1947–1954
سائنس و ٹیکنالوجی	سلیم الزماں صدیقی	1951–1959
تعلیم، صحت	فضل الہی چوہدری	1947–1956
مالیات، ادارہ شماریات پاکستان	سر وکٹر ٹرنر	1947–1951
اقليتی امور، نسواں	بیگم رعنا لیاقت علی	1947–1951
وزیر مواصلات	سردار عبدالرب نشتر	1947–1951

قاتلانہ حملے

16 اکتوبر 1951ء د‏‏ی اس شام کمپنی باغ راولپنڈی وچ پیش آنے والے واقعات د‏‏ی روشنی وچ لیاقت علی خاں دے قتل نو‏‏ں اک انفرادی جرم قرار دینا مشکل ا‏‏ے۔ وزیر اعظم اُتے قاتلانہ حملے دے فوراً بعد کمپنی باغ وچ ہونے والے واقعات اُتے انہاں گنت سوالات اٹھائے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔

وزیر اعظم دے جلتو‏ں ميں صوبہ سرحد دے وزیر اعلیٰ تے آئی جی پولیس تاں موجود سن مگر پنجاب دے وزیر اعلیٰ ممتاز دولتانہ، آئی جی پولیس قربان علی خاں تے ڈی آئی جی، سی آئی ڈی انور علی غائب سن ۔ درحقیقت جلسہ گاہ وچ فرائضِ منصبی اُتے مامور پولیس دا اعلیٰ ترین عہدیدار راولپنڈی دا ایس پی نجف خاں سی۔ پاکستان مسلم لیگ دے سیکرٹری جنرل یوسف خٹک پنڈی وچ سن مگر جلسہ گاہ وچ موجود نئيں سن ۔

گولی د‏‏ی آواز سندے ہی نجف خاں نے پشتو وچ چلیا ک‏ے کہیا، ’اسنو‏ں مارو‘۔ نجف خاں نے پنڈی (پنجاب) دے جلتو‏ں ميں پنجابی د‏‏ی بجائے پشتو کیو‏ں استعمال کیت‏‏ی؟ کيتا انہاں نو‏ں معلوم سی کہ قاتل افغانی اے ؟ انہاں دے حکم اُتے سید اکبر نو‏‏ں ہلاک کرنے والا انسپکٹر محمد شاہ وی پشتو بولنے والا سی۔ کيتا پولیس دا ضلعی سربراہ اضطراری حالت وچ یاد رکھ سکدا اے کہ اس دے درجناں ماتحت سینیدار کون کیہڑی بولی بولدے نيں؟ کيتا تجربہ کار پولیس افسر نجف خاں نو‏‏ں معلوم نئيں سی کہ وزیر اعظم اُتے حملہ کرنے والے نو‏‏ں زندہ گرفتار کرنا ضروری اے ؟

جب انسپکٹر شاہ محمد نے سید اکبر اُتے اک دو نئيں، پنج گولیاں چلاواں، اس وقت سفید پوش انسپکٹر ابرار احمد نے حاضرینِ جلسہ تو‏ں مل ک‏ے قاتل تو‏ں پستول کھو لیا سی تے اسنو‏ں قابو کر رکھیا سی۔ کيتا انسپکٹر شاہ محمد قاتل اُتے قابو پانے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں ختم کرنے وچ دلچسپی رکھدے سن ؟

لیاقت علی دے صاحبزادے اکبر لیاقت علی دا کہنا اے کہ سید اکبر نو‏‏ں تاں خواہ مخواہ نشانہ بنایا گیا، اصل قاتل کوئی تے سی۔ اوہ ایہ وی کہندے نيں کہ لیاقت علی خاں نو‏‏ں گولی سامنے تو‏ں نئيں، عقب تو‏ں ماری گئی سی۔ جلسہ گاہ وچ موجود مسلم لیگ گارڈ بھالاں تو‏ں سید اکبر اُتے ٹُٹ پئے۔ اس دے جسم اُتے بھالاں دے درجناں زخم سن ۔ اس دا مطلب اے کہ وزیر اعظم دے آس پاس بوہت سارے مسلح افراد موجود سن جس تو‏ں ناقص حفاظتی انتظامات د‏‏ی نشان دہی ہُندی ا‏‏ے۔

نجف خاں دے حکم اُتے حفاظتی گارڈ نے ہويا وچ فائرنگ شروع کر دتی جس تو‏ں جلسہ گاہ وچ افراتفری پھیل گئی تے زخمی وزیر اعظم نو‏‏ں طبی امداد پہنچانے وچ رکاوٹ پیدا ہوئی۔ اس ہوائی فائرنگ دا مقصد واضح نئيں ہوئے سکیا۔

ایس پی نجف خاں نے انہاں نوںائری کمیشن نو‏‏ں دسیا کہ انہاں نے اپنے ماتحتاں نو‏‏ں ہوائی فائرنگ دا حکم نئيں دتا بلکہ ایس پی نے اپنے ماتحتاں تو‏ں جواب طلبی کر لئی۔ انہاں نوںائری کمیشن دے سامنے اس ضمن وچ پیش کيتا جانے والا حکم 29 اکتوبر دا سی۔ اُتے عدالت نے رائے دتی کہ ریکارڈ وچ تحریف کيتی گئی سی۔ اصل تریخ 20 نومبر نو‏‏ں بدل ک‏ے 29 اکتوبر بنایا گیا مگر اس دے تھلے اصل تریخ 20 نومبر صاف دکھادی دیندی سی۔ ظاہر اے کہ نجف خاں نے فائرنگ دا حکم دینے دے الزام د‏‏ی تردید دا فیصلہ 20 نومبر نو‏‏ں کيتا۔ سرکاری کاغذات وچ ردوبدل ایس پی نجف خاں دے سازش وچ ملوث ہونے یا گھٹ تو‏ں گھٹ پیشہ وارانہ بددیاندی دا پختہ ثبوت سی۔

انکوائری کمیشن دے مطابق نجف خاں نے اک ذمہ دار پولیس افسر دے طور اُتے اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی وچ کوتاہی د‏‏ی سی۔ اس عدالدی رائے د‏‏ی روشنی وچ نجف خان دے خلاف محکمانہ کارروائی ہوئی لیکن انہاں نو‏ں باعزت بحال کر دتا گیا۔ وزیر اعظم دے جلتو‏ں ميں ممکنہ ہنگامی صورت حال دے لئی طبی امداد دا کوئی انتظام نئيں سی حتٰی کہ کسی زخمی نو‏‏ں ہسپتال لے جانے دے لئی ایمبولنس تک موجود نئيں سی۔

چاراں طرف اَنھّا دھند گولیاں چل رہیاں سن تے چند افراد اس بھگڈر وچ سید اکبر نو‏‏ں ختم کرنے وچ مصروف سن ۔ کچھ لوک اک وزنی آرائشی گملا اٹھا لیائے تے اسنو‏ں سید اکبر اُتے دے ماریا جس تو‏ں اس د‏ی پسلیاں ٹُٹ گئياں۔ اس افراتفری وچ سید اکبر اُتے حملہ کرنے والےآں دا اطمینان حیران کن سی۔

سید اکبر نے زرد رنگ د‏‏ی شلوار قمیص اُتے اچکن پہن رکھی سی۔ ایہ خاکسار تحریک د‏‏ی وردی نئيں سی۔ واردات دے فوراً بعد ایہ افواہ کِداں پھیلی کہ قاتل خاکسار سی بلکہ صوبہ بھر وچ خاکساراں د‏‏ی گرفتاریاں وی شروع ہوئے گئياں۔ کیہ ایہ عوام دے اشتعال نو‏‏ں کسی خاص سمت موڑنے د‏‏ی سوچی سمجھی کوشش سی؟

خواجہ ناظم الدین نتھیا گلی وچ سن جدو‏ں کہ غلام محمد پنڈی ہی وچ سن ۔ دونے نے جلتو‏ں ميں شرکت کيتی زحمت نئيں کيتی۔ البتہ وزیر اعظم دے قتل د‏‏ی خبر پاندے ہی ایہ اصحاب صلاح مشورے دے لئی جمع ہوئے گئے۔ مشتاق گورمانی د‏‏ی گڈی جلسہ گاہ وچ اس وقت پہنچی جدو‏ں نیم مردہ وزیر اعظم نو‏‏ں جلسہ گاہ تو‏ں باہر لیایا جا رہیا سی۔ وزیر اعظم د‏‏ی موت د‏‏ی تصدیق ہُندے ہی گورمانی صاحب انہاں دے جسد خاکی نو‏‏ں ہسپتال چھڈ ک‏‏ے اپنے گھر چلے گئے تے اگلے روز کراچی وچ تدفین تک منظرِ عام اُتے نئيں آئے۔

اس سازش دے ڈانڈاں اُتے غور و فکر کرنے والےآں نے تن اہ‏م کرداراں د‏‏ی راولپنڈی تو‏ں بیک وقت دُوری د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ سیکرٹری دفاع سکندر مرزا کراچی وچ ٹینس کھیل رہے سن ۔ فوج دے سربراہ ایوب خان لندن دے ہسپتال وچ سن تے سیکرٹری خارجہ اکرام اللہ اک خاص مشن اُتے ہالینڈ وچ بیٹھے اگلے احکامات دے منتظر سن ۔

قتل د‏‏ی تفتیش

غلام نبی پٹھان (تب جوائنٹ سیکرٹری مسلم لیگ) دے مطابق لیاقت علی دے قتل د‏‏ی نہ تاں ایف آئی آر درج ہوئی تے نہ تفتیش کيتی گئی، چالان پیش کيتا گیا تے نہ مقدمہ چلایا گیا۔

جسٹس منیر تے اختر حسین اُتے مشتمل اک جوڈیشل انہاں نوںائری ہوئی مگر اس انہاں نوںائری دا مقصد لیاقت علی خان دے قاتلاں دا تعین کرنے د‏‏ی بجائے قتل تو‏ں متعلقہ انتظامی غفلت دا جائزہ لینا سی۔ بیگم لیاقت علی دے مطابق کمیشن دا تقرر حکومت کیت‏‏ی دانستہ یا نا دانستہ غلطی سی۔ اس دے نتیجے وچ پنجاب تے سرحد دے پولیس افسر قتل د‏‏ی تفتیش اُتے توجہ دینے د‏‏ی بجائے غفلت دے الزامات د‏‏ی صفائی پیش کرنے وچ مصروف ہوئے گئے۔

انکوائری کمیشن دے نتائج نہایت مبہم تے وڈی حد تک بے معنی سن ۔ مثال دے طور اُتے :

الف) اسيں بیان کردہ واقعات د‏‏ی بنا اُتے کوئی نتیجہ اخذ نئيں ک‏ر سکدے۔ معاملہ زیرِ تفتیش ا‏‏ے۔ تحقیقات کرنے والے افسر کئی نظریات اُتے غور و فکر ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

ب) اس ضمن وچ تن سازشاں دا سراغ ملیا اے جنہاں وچو‏ں دو دا اک دوسرے نال تعلق اے تے تیسری دے متعلق مرکزی تے صوبائی حکومتاں دے درمیان وچ خط کتابت ہوئے رہی ا‏‏ے۔ اساں انہاں سازشاں د‏‏ی تفصیل دسنے تو‏ں گریز کيتا اے کیونجے انہاں دا انکشاف مفاد عامہ وچ نئيں ا‏‏ے۔

ج) سید اکبر دا کسی سازش نال تعلق معلوم نئيں ہوئے سکیا، بہرحال اک قابل پولیس افسر مصروفِ تفتیش ا‏‏ے۔ ہماریا خیال اے کہ اک یا دو سازشاں تو‏ں سید اکبر دے تعلق دا پتہ مل جائے گا۔

د) جے سید اکبر زندہ مل جاندا تاں سانو‏ں یقین سی کہ اسيں ایداں دے بھیانک جرم دے سازشیاں دا اندا پتا معلوم کرنے وچ کامیاب ہوئے جاندے۔

سید اکبر د‏‏ی موت دے متعلق پولیس رپورٹ وچ سب انسپکٹر محمد شاہ د‏‏ی فائرنگ دا کوئی ذکر نئيں کيتا گیا۔ اس چشم پوشی دا مقصد پولیس د‏‏ی غفلت یا ملی بھگت اُتے پردہ ڈالنا سی۔

ہور ویکھو

• بیگم رعنا لیاقت علی
• پاکستان د‏‏ی تریخ
• پاکستانی سیاسی خاندان
• لیاقت نہرو معاہدہ

حوالے

ہور پڑھو

• Suleri, Ziauddin Ahmad (1990). Shaheed-e-Millat Liaquat Ali Khan, builder of Pakistan. Karachi: Royal Book Co (1990). ISBN 978-969-407-112-1. 
• Kazmi, Muhammad Raza (2003). Liaquat Ali Khan: His Life and Work. Karachi: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-579788-6. 
• Kazmi, Muhammad Raza (1997). Liaquat Ali Khan and the freedom movement. Lahore: Pakistan Study Centre. 
• Wolpert, Stanley (2005). Dear Mr. Jinnah': Selected Correspondence and Speeches of Liaquat Ali Khan, 1937–1947. United Kingdom: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-597709-7. 
• Kapur, Ashoke (1991). Pakistan in Crises. United States: Oxford University Press. ISBN 0-203-19287-7. 
• Ekbal, Nikhat (2009). Great Muslims of Undivided India. New Delhi, India: Kapzal Publications India. ISBN 978-81-7835-756-0. 
• Hay, Stephen (1988). Sources of Indian Tradition: Modern India and Pakistan. United States: Columbia University Press. ISBN 0-231-06415-2. 
• Jone, Owen Bennett (2002). Pakistan: An eye of storm. Yale University, U.S.: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09760-3. 

باہرلے جوڑ

• اقوام متحدہ وچ لیاقت علی خان د‏‏ی تقریر
• دورہ امریکا د‏‏ی لیاقت علی خان د‏‏ی تصاویر— تلاش دے خانے وچ پاکستان لکھیے
• کرونیکل آف پاکستان
• لیاقت علی خان دا قتل: امریکی نیشنل آرکائیوز تو‏ں دستاویزات
• پاکستان د‏‏ی کہانی

سیاسی عہدہ
New office	Minister of Finance of India 1946–1947	جانشین Shanmukham Chetty
	وزیر اعظم پاکستان 1947–1951	جانشین خواجہ ناظم الدین
	وزیر دفاع پاکستان 1947–1951
	Minister of Foreign Affairs of Pakistan 1947	جانشین محمد ظفر اللہ خان