پشاور دی تریخ
پشاور پاکستان دے شمال مغربی حصے وچ واقع اے ،ایہ پاکستان دے وڈے شہراں وچوں اک اے تے صوبہ خیبر پختونخوا دا صوبائی راجگڑھ اے۔
قدیم پشاور
[سودھو]وسطی، جنوبی تے مغربی ایشیاء دے قدیم ترین شہراں وچوں اک ہونے دی وجہ توں پشاور صدیاں توں افغانستان، جنوبی ایشیا، وسطی ایشیا تے مشرقِ وسطیٰ دے درمیان اک مرکز دی حیثیت توں قائم چلیا آیا اے۔ قدیم تعلیمی مرکز ہونے دی وجہ توں دوسری صدی ق م وچ بکھشالی طرزِ تحریر اُتے مشتمل اک ریاضی کلیہ (جذر معلوم کرنا) اس دے نزدیک توں برآمد ہوئی اے۔
وید دیومالا وچ پشاور تے آس پاس دے علاقے نوں "پشکلاوتی" دے ناں توں جانیا جاندا اے جو "رامائن" دے بادشاہ "بھارت" دے بیٹے "پشکل" دے ناں توں منسوب اے۔ اُتے اس بارے حالے کوئی یقینی رائے موجود نئيں۔ مصدقہ تاریخ دے مطابق اس علاقے دا عمومی ناں "پورش پورہ" (انساناں دا شہر) سی جو بگڑ کے پشاور بن گیا۔ دوسری صدی عیسوی وچ مختصر عرصے دے لئی وسطی ایشیا دے توچاری قبیلے "کشان" نے پشاور اُتے قبضہ کر کے اسنوں اپنا راجگڑھ بنایا۔
اس دے بعد 170 تا 159 ق م اس علاقے اُتے یونانی باختر بادشاہاں نے حکمرانی کیتی تے اس دے بعد مملکتِ یونانی ہند دے مختلف بادشاہ ایتھے قابض ہُندے رہے۔ اک تاریخ دان دے مطابق پشاور دی آبادی 100 عیسوی وچ 1،20،000 دے لگ بھگ سی تے اس وقت آبادی دے اعتبار توں دنیا دا 7واں وڈا شہر سی ۔ بعد وچ پارسی، ہند پارسی، ایرانی تے فیر کشان حکمراناں نے قبضہ کیتے رکھیا۔
گندھارا پشاور
[سودھو]کشان حکمران "کنشک" 127 عیسوی دے لگ بھگ بادشاہ بنا، نے اپنا راجگڑھ پشکلاوتی (موجودہ چارسدہ) توں منتقل کر کے پُرش پورہ (موجودہ پشاور) قائم کیا۔ دوسری صدی عیسوی توں بدھ بھکشو زرتشت، ہندو تے روحیت دے پیروکار زرتشت مذہب دے کشان حکمراناں نال مشاورت کرنے آندے رہے سن ۔ کشان حکمراناں نے انہاں دیاں تعلیمات توں متائثر ہو کے بدھ مت قبول کر ليا تے بدھ مت نوں شہر وچ سرکاری درجہ مل گیا۔ حکمراناں دے نقشِ قدم اُتے چلدے ہوئے پشاور بدھ مت دی تعلیمات دا اہم مرکز بن گیا جدوں کہ آبادی دی اکثریت زرتشت تے روحیت دی پیروکار رہی۔
بدھ مت دے مخلص پجاری ہونے دی حیثیت توں کنشک نے اس دور دی دنیا دی بلند ترین عمارت بنوائی جو بدھ مت دا سٹوپا سی تے جتھے بدھ مت توں متعلق مذہبی تبرکات جمع کیتے گئے سن ۔ ایہ سٹوپا پرانے پشاور دے گنج دروازے دے نال باہر بنیا ہویا سی ۔ اس سٹوپا دے بارے قدیم ترین روایت چینی سیاح تے بھکشو فاہیان دی تحریر توں ملدی اے جو ایتھے 400 عیسوی وچ آیا سی ۔ اس دے مطابق سٹوپا دی بلندی 40 چانگ توں زیادہ یعنی اندازہً 120 میٹر سی تے اس اُتے ہر طرح دے قیمتی پتھر جڑے ہوئے سن ۔ فاہیان دے مطابق اس نے اج تک جِنّے مندر تے سٹوپا دیکھے سن، کنشک سٹوپا انہاں توں کدرے زیادہ خوبصورت تے مضبوط تر سی ۔ آسمانی بجلی گرنے توں سٹوپا تباہ ہويا تے کئی بار اوہدی مرمت کيتی گئی۔ ہیون سانگ دی 634 عیسوی وچ آمد تک سٹوپا دا ذکر ملدا اے۔ بدھا نال منسوب تبرکات جو اک جواہرات جڑی ٹوکری وچ رکھے سن، نوں 1909 وچ سٹوپا دے عین وسط وچ اک زیر زمین کمرے توں کھدائی کر کے ڈاکٹر ڈی بی سپونر نے کڈیا۔
مسلم حملہ آور
[سودھو]خُراساں اُتے عرب قبضے دے بعد پشتون اسلام لیانے لگے۔ 1001 عیسوی وچ ترک بادشاہ محمود غزنوی نے اپنی غزنوی سلطنت نوں افغانستان توں اگے برصغیر تک پھیلیایا۔ 997 وچ سبگتگین دی وفات دے بعد خراساں دا گورنر انہاں دا بیٹا محمود بنیا جس نے بعد وچ سامانی بادشاہت توں علیحدگی اختیار کر کے اپنی سلطنت قائم کيتی تے 999 عیسوی وچ سلطان دا لقب اختیار کیتا۔
ابتدائی دور وچ پشاور دے علاقے وچ کئی خونریز جنگاں ہوئیاں جنہاں دا آغاز محمود تے ہندو بادشاہ جے پال دے درمیان جنگ توں ہويا۔ جے پال دی مستقل خواہش سی کہ سبگتگین دے ہتھوں کھوہی گئی سلطنت نوں واپس لیا جائے۔ جے پال دی مدد دے لئی کچھ پٹھان تاں سن لیکن انہاں دی حمایت زیادہ دیر تک نہ چل سکی۔
نومبر 1001 وچ جے پال دی شروع دی ہوئی جنگ وچ اسنوں شکست ہوئی تے اس سمیت اوہدی فوج قیدی بنی۔ آزاد ہونے اُتے اس نے اپنے بیٹے آنند پال نوں بادشاہ بنایا۔ محمود نے پٹھاناں نوں سزا دتی تے مسلمان ہونے دے بعد اوہ محمود دے نال وفادار ہو گئے۔
پشتون، مغل تے مرہٹہ قبضے
[سودھو]افغان (پشتون) شہنشاہ شیر شاہ سوری نے پشاور دی تعمیر نو نوں تیزی دتی تے اس نے اپنی دلی توں کابل دی شاہراہ درہ خیبر دے راستے 16واں صدی وچ بنوائی تے بعد وچ مغلاں نے پشاور اُتے قبضہ کر ليا۔ مغل بادشاہت دا بانی بابر جدوں موجودہ دور دے ازبکستان توں پشاور پہنچیا تے بگرام دا شہر آباد کرایا تے 1530 وچ قلعہ دوبارہ بنوایا۔ بابر دے پوتے اکبر نے اس دا ناں بدل کے پشاوا کر دتا جس دا مطلب اے "سرحد اُتے واقع جگہ"۔ دنیا بھر توں مسلمان صوفیا، مشائخ، استاد، معمار، سائنس دان، تاجر، سپاہی، افسرِ شاہی، ٹیکنو کریٹ وغیرہ غول در غول جنوبی ایشیاء دی اسلامی سلطنت نوں آن پہنچے۔ مغربی ایران دی طرح ایتھے وی شجر کاری تے باغات اگانے توں پشاور شہر "پھُلاں دا شہر" بن گیا۔
خوشحال خان خٹک جو مشہور افغان/پشتون شاعر سن، پشاور دے نزدیک پیدا ہوئے تے انہاں دی زندگی پشاور نال وابستہ ہو رہی۔ افغان آزادی دی حمایت کرنے دی وجہ توں ایہ مغل بادشاہاں بالخصوص اورنگزیب دے لئی مستقل سر درد بنے رہے۔ 18واں صدی وچ ناصر شاہ دے دورِ حکومت وچ مغل سلطنت دے زوال دے بعد پشاور اُتے ایران نے قبضہ کر ليا۔ 1747 وچ لوئیہ جرگہ نے پشاور نوں افغان درانی حکومت دا حصہ بنا دتا جس اُتے اس وقت احمد شاہ درانی دی حکومت سی۔ 1776 وچ احمد شاہ دے بیٹے تیمور شاہ درانی نے پشاور نوں اپنا سرمائی راجگڑھ بنایا تے بالا حصار دا قلعہ افغان بادشاہاں دی قیام گاہ بن گیا۔ درانی دورِ حکومت وچ پشتوناں نے جنوبی ایشیا اُتے حملےآں وچ حصہ لیا۔ 19واں صدی دے آغاز اُتے سکھاں دے قبضے تک پشاور درانیاں دے سرمائی راجگڑھ دے طور اُتے استعمال ہُندا رہیا۔
پشاور اُتے مختصر عرصے دے لئی مرہٹاں دا قبضہ وی رہیا جو ہندوستان دی سلطنت اُتے قابض سن ۔ انہاں نے 8 مئی 1758 نوں قبضہ کیا۔ بعد وچ افغان درانیاں دے وڈے لشکر نے 1759 وچ پشاور اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا۔
سکھ حکمرانی
[سودھو]1812 وچ پشاور اُتے افغانستان دا قبضہ ہويا لیکن جلد ہی اس اُتے سکھاں نے حملہ کر کے اپنی سلطنت وچ شامل دے لیا۔ برطانوی مہم جو تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے سابقہ ایجنٹ ولیم مور کرافٹ دی سربراہی وچ اک مہم پہنچی تاں اسنوں کابل دی حکومت تے لاہور دے سکھ حکمراناں توں تحفظ دے اک ذریعے دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ مور کرافٹ نوں پشاور دے گورنر دا عہدہ وی پیش کیتا گیا تے علاقے دی ایسٹ انڈیا کمپنی نال وفاداری پیش کيتی گئی جسنوں اس نے رد کر کے اپنا سفر پشاوری فوجیاں دے نال ہندوکش دا سفر جاری رکھیا تے کابل جا پہنچیا۔ 1818 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پشاور اُتے قبضہ کر کے ایتھے دا دورہ کیتا تے 1834 وچ اسنوں سکھ ریاست وچ شامل کر لیا تے شہر دا زوال شروع ہو گیا۔ مغل دور دے بہت مشہور سارے باغات تباہ کر دتے گئے۔ سکھاں دے نمائندے دے طور اُتے اطالوی باشندے پاولو آویتابائل نے حکمرانی کیتی تے اس دے دور نوں پھانسیاں تے سولیاں دا دور کہیا جاندا اے۔ پشاور دی مشہور مسجد مہابت خان جو 1630 وچ بنائی گئی سی، نوں سکھاں دے دور وچ تباہ کر دتا گیا۔
سکھ مت نوں قائم رکھنے دے لئی ہری سنگھ نلوا نے گوردوارہ بھائی جوگا سنگھ تے گوردوارہ بھائی بیبا سنگھ بنوائے۔ اگرچہ ہندوستان دی تقسیم دے بعد پشاور توں سکھاں دی آبادی انتہائی کم ہو گئی اے لیکن فیر وی افغانستان تے قبائلی علاقےآں توں پناہ دی تلاش وچ آنے والے 4000 سکھاں دی وجہ توں آبادی فیر کسی حد تک ودھ گئی اے۔ 2008 وچ پاکستان وچ سکھاں دی سب توں وڈی تعداد پشاور وچ ہی آباد سی۔ پشاور دے سکھ خود نوں پشتون کہلاندے تے بطور مادری بولی ہندکو بولدے نيں۔
1835 وچ دوست محمد خان نوں شہر اُتے قبضے وچ اس وقت ناکامی ہوئی جدوں اوہدی فوج نے دل خالصہ دا مقابلہ کرنے توں انکار کر دتا۔ دوست محمد خان دا بیٹا محمد اکبر خان 1837 دی جمرود دی جنگ وچ پشاور اُتے قبضے وچ تقریباً کامیاب ہو گیا سی لیکن فیر اسنوں ناکامی ہوئی۔ سکھاں دی حکمرانی 1849 وچ اس وقت ختم ہوئی جدوں مہاراجا رنجیت سنگھ دی وفات دے بعد ایسٹ انڈیا کمپنی نے سکھاں دے نال دوسری جنگ جت لئی۔
پشاور اُتے برطانوی راج
[سودھو]1849 وچ سکھاں دے نال دوسری جنگ دے بعد پشاور انگریزاں دے قبضے وچ چلا گیا۔ 1857 دی سپاہیاں دی بغاوت دے بعد مقامی فوجیاں دے 4000 افراد نوں بغیر خون بہائے غیر مسلح کر دتا گیا۔ اس طرح 1857 دی بغاوت دے بعد پورے ہندوستان وچ ہونے والے خون خرابے توں پشاور بچ نکلیا۔ مقامی سرداراں نے برطانوی راج دا ساتھ دتا۔ شہر دے باہر دے پہاڑاں دے نقشے 1893 وچ سر مورٹیمر ڈیورنڈ نے بنائے جو اس وقت برٹش انڈیا حکومت دا خارجہ سیکریٹری سی ۔ اس نے افغان حکمران عبد الرحمان خان دے نال مل دے افغان سرحد دا نقشہ بنایا۔
1868 وچ شہر دے مغرب وچ برطانیہ نے اک وڈی چھاؤنی قائم کيتی تے پشاور نوں اپنا سرحدی مرکزی مقام بنا دتا۔ ہور پشاور وچ انہاں نے کئی ترقیاتی منصوبے شروع کیتے جنہاں وچ شہر نوں بذریعہ ریل ملک دے ہور حصےآں نال ملانے تے مسجد مہابت خان دی تعمیر تے تزئین شامل اے۔ برطانیہ نے کننگہیم کلاک ٹاور وی بنایا جو ملکہ وکٹوریہ دی گولڈن جوبلی دی تقریبات دے سلسلے وچ بنایا گیا سی ۔ 1906 وچ ملکہ وکٹوریہ دی یاد وچ وکٹوریہ ہال بنایا جتھے ہن پشاور دا عجائب گھر قائم اے۔ مغربی تعلیم دینے دے لئی برطانیہ نے ایڈورڈز کالج تے اسلامیہ کالج 1901 تے 1913 وچ بالترتیب بنائے تے بہت سارے سکول وی بنائے جنہاں نوں اینجلیکن چرچ چلاندا اے۔
پشاور پشتون تے ہندکو مشاہرین دے مرکز دے طور اُتے ابھر کر سامنے آیا۔ ہندکو بولنے والے افراد برطانوی راج وچ ایتھے دی ثقافت اُتے غالب اثر رکھدے سن ۔
پشاور وچ ہی غفار خان دی چلائی ہوئی عدم تشدد دی تحریک سامنے آئی جو موہنداس گاندھی توں متاثر سی۔ اپریل 1930 وچ مقامی افراد دے وڈے گروہ نے قصہ خوانی بازار وچ پرامن مظاہرہ کیتا کہ انہاں دے خلاف برطانیہ نے امتیازی قوانین بنائے نيں۔ برطانوی افواج دی فائرنگ توں 400 افراد اپنی جان توں ہتھ دھو بیٹھے۔ اس واقعے تے انہاں 400 شہیداں دی یاد وچ اک یادگار وی ایتھے موجود اے جسنوں یادگار شہیداں دے ناں توں جانیا جاندا اے۔
جدید پشاور
[سودھو]1947 وچ پشاور نوزائیدہ پاکستان دا حصہ بن گیا کہ مقامی سیاست داناں نے پاکستان وچ شمولیت دی منظوری دتی۔ اگرچہ اکثریت اس الحاق دے حق وچ سی لیکن عبد الغفار خان دی قیادت وچ اک چھوٹے گروہ دا خیال سی کہ جنوبی ایشیا وچ اک کنفیڈریشن زیادہ بہتر ہُندی تے انہاں نے متحدہ ہندوستان نوں بہتر سمجھیا۔ پر عوام دی بھاری اکثریت متحدہ ہندوستان تے خود نوں ہندوستانی کہلوانے دے سخت مخالف سن ۔ انتہائی قلیل تعداد پشاور نوں افغانستان وچ شامل دیکھنا چاہندی سی۔ ایہی خیال بعد وچ پشتونستان دی بنیاد بنا جو پاکستان تے افغانستان، دوناں توں آزاد ریاست ہُندی۔
نويں پاکستان دی کمزوری دا فائدہ اٹھانے دی نیت توں افغانستان نے دو رخہ حکمت عملی تیار کيتی تاکہ شمال مغربی سرحدی صوبے نوں عدم استحکام دا شکار بنا سکے۔ اک طرف تاں اس نے پاکستان دے مخالف ہندوستان نال دوستی کيتی تاں دوسری طرف روس دے نال وی دوستی شروع کر دتی جو بالآخر افغانستان اُتے روسی حملے اُتے منتج ہوئی۔ دوسری طرف اس نے 1960 دی دہائی وچ اپنی مرضی دے سیاست داناں نوں معاشی امداد مہیا کيتی۔ 1960 دی دہائی توں 1970 دی دہائی تک اس حکمت عملی دی وجہ توں پاکستان اُتے بہت زیادہ دباؤ رہیا پر بعد وچ عوام دی اکثریت نے پاکستان نوں قبول کر ليا پر پنجابی طبقہ اشرافیہ دے خلاف انہاں دی ناپسندیدگی ودھدی رہی۔ پشتوناں نوں پاکستان وچ شامل ہونے دے بعد پاکستانی سیاست تے قومی افسرِ شاہی وچ وی آنے دا موقع ملیا جس دے نتیجے وچ ایوب خان جو اک پشتون سن، پاکستان دے صدر بن گئے۔ عوامی نیشنل پارٹی نے وی پاکستان دا حصہ بننے نوں قبول کر ليا تے اک انتہائی چھوٹی تے غیر اہم سیاسی جماعت پختونخوا ملت پارٹی نے پاکستان تے افغانستان توں علیحدگی دیاں گلاں جاری رکھیاں۔ اگرچہ علیحدگی دی تحریک بہت کمزور سی لیکن پاک افغان تعلقات وچ اوہدی وجہ توں مستقل دراڑ پئے گئی۔ اج پشاور دے پشتون خود نوں فخریہ پاکستان دے رکھوالے تے پاکستانی کہلاندے نيں۔
1950 دی دہائی دے وسط تک پشاور دیواراں دے وچکار گھریا شہر سی جس دے 16 دروازے سن ۔ انہاں وچ کابلی دروازہ سب توں زیادہ مشہور سی ۔ جنوری 2012 وچ اس وقت دے ڈی سی او سراج احمد نے اعلان کیتا کہ "وقت دے نال نال شہر دے تمام پرانے دروازے پرانی حالت وچ بحال کر دتے جان گے"۔
شہری آبادی دے تناسب توں شہر دا حجم نئيں ودھیا تے اسی وجہ توں آلودگی تے آبادی دی گنجانی دی وجہ توں شہر اُتے برے اثرات پئے رہے نيں۔ آبادی دے علاوہ بہت وڈی تعداد وچ افغان گڈیاں وی شہر توں گذرتی نيں جس توں شہر دی فضاء ہور آلودہ ہو رہی اے۔
گڈیاں دے دھوئیں توں کاربن مونو آکسائیڈ، نائٹروجن آکسائیڈ، دھواں، مٹی تے ٹیٹرا ایتھائل لیڈ پھیلدا اے۔ ایندھن وچ ملاوٹ تے غیر معیاری مرمت شدہ گڈیاں دی وجہ توں ہور آلودگی ودھ رہی اے۔ بری حالت وچ موجود سڑکاں تے سڑک دے کچے کنارےآں اُتے چلنے والی گڈیاں توں بہت دھول اُڑدی اے۔
افغان سرحد اُتے ہونے دی وجہ توں پشاور وچ بہت وڈی تعداد وچ افغان ٹریفک وی آندی اے۔
1980 وچ افغان جنگ دی وجہ توں پشاور سی آئی اے تے آئی ایس آئی دے تربیت یافتہ مجاہدین گروپاں دے سیاسی مرکز تے افغان مہاجر کیمپاں دا مرکز رہیا۔ اکثر روسی جاسوس انہاں گروہاں وچ گھس کے تشدد نوں ہوا دیندے رہے تے روسی تے امریکی ایجنٹاں دے درمیان میدانِ جنگ پشاور وچ بن گیا۔
1988 دے انتخابات دے دوران تقریباً اک لکھ افغان مہاجرین ایتھے آباد سن تے غیر رجسٹر شدہ مہاجرین دی تعداد لکھاں وچ سی۔ بہت سارے نسلی پشتون افغان آسانی توں پشاور وچ مقامی آبادی وچ گھل مل گئے نيں تے حالے تک پاکستان وچ غیر قانونی طور اُتے مقیم نيں۔
2012 وچ پشاور افغانستان تے وسطی ایشیا دے درمیان رابطے دا ذریعہ اے۔ پشاور پاکستان دے اندر اہم شہر دی حیثیت رکھدا اے تے پشتون ثقافت تے گندھارا آرٹ دا مرکز اے۔
ہور ویکھو
[سودھو]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
