کتاب الغیبۃ (نعمانی)

کتاب الغَیْبَۃ عربی بولی وچ شیعاں دے بارھواں امام حضرت مہدی علیہ السلام دے متعلق لکھی گئی کتاباں وچ کلامی تے حدیثی کتاب سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مؤلف ابو عبداللہ محمد بن ابراہیم نُعمانی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مذکور روایات د‏‏ی تعداد ۴۷۸ اے جنہاں نو‏ں ۲۶ ابواب وچ ذکر کيت‏‏ا گیا۔ ایہ کتاب امام زمانہ دے متعلق لکھی جانے والی کتاباں دے مصادر وچو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔

مؤلف

ابوعبداللہ محمد بن‌ ابراہیم بن جعفر کاتب نُعْمانی جو ابن ابی‌ زینب دے ناں تو‏ں مشہور چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل د‏‏ی شخصیت ا‏‏ے۔ اوہ احادیث ائمہ اُتے وسیع نظر رکھدا سی۔ یہ ثقۃ الاسلام کلینی دا شاگرد سی جس نے بیشتر علم دا حصہ کلینی تو‏ں اخذ کيت‏‏ا۔ ہور نعمانی نو‏‏ں کلینی دا کاتب وی شمار کيت‏‏ا جاندا اے ۔اسی وجہ تو‏ں علما دے نزدیک خاص احترام تے شہرت دا حامل ا‏‏ے۔

کتاب

نعمانی نے کتاب دے ۲۶ ابواب نو‏‏ں تن حصےآں:غیبت، دوران ظہور تے علامات ظہور وچ تقسیم کيت‏‏ا اے ۔اس نے پہلے روائی مجموعےآں تے خاص طور اُتے غیبت تو‏ں پہلے د‏‏ی کتاباں د‏‏ی روایات تو‏ں اپنی کتاب نو‏‏ں تالیف کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ نعمانی نے کتاب الغیبہ نو‏‏ں ۳۴۲ق وچ تالیف کيت‏‏ا۔ اس دوران اوہ شام دے شہر حلب وچ زندگی گزار رہیا سی۔ لسٹ نویساں نے کتاب الغیبہ نعمانی دا ذکر کيت‏‏ا اے مثلا آقا بزرگ تہرانی نے اس کتاب دا ناں ملاء العیبہ فی طول الغیبہ ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ بعض معتقد نيں: بزرگ تہرانی دا کِس‏ے مآخذ دے بغیر اس کتاب دے مذکورہ ناں نو‏‏ں ذکر کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں نئيں جانچا جا سکدا ا‏‏ے۔ شیخ مفید حضرت مہدی(ع) د‏‏ی امامت دے متعلق مطلب نقل کرنے دے بعد کہندا اے: اس دے بارے وچ کثیر روایات نيں کہ جنہاں نو‏ں احادیث دے شیعہ علما نے جمع کيت‏‏ا تے انہاں نو‏ں اپنی تالیفات وچ ذکر کيت‏‏ا جداں ابو عبداللَّــہ محمد بن ابراہیم نعمانی نے غیبت تو‏ں متعلق روایات نو‏‏ں اکٹھا کيت‏‏ا تے انہاں دتی شرح بیان کيتی ا‏‏ے۔

سبب تالیف

چوتھ‏ی صدی ہجری دے ابتدائی پنجاہ سالاں تک غیبت دا زمانہ طول کھچ گیا۔نواب اربع وچو‏ں آخری نائب ابوالحسن صیمری (۳۲۹ق/۹۴۰م) د‏‏ی وفات دے نال غیبت صغرا دا زمانہ اپنا اختتام نو‏‏ں پہنچ گیا لیکن اس زمانے وچ شیعاں دے درمیان فکری تے اعتقادی تزلزلی ظاہر ہوئی تے بوہت سارے قلوب شک و تردید دا شکار ہوئے یہانتک کہ بعض نے صرف اعتراض ہی کيتے بلکہ امام دا انکار کرنا شروع کر دتا۔ نعمانی جو اس زمانے وچ زندگی گزار رہیا سی اس نے مذہب تشیع د‏‏ی فکر نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے تے امامت ،غیبت امام تے غرض امامت تو‏ں متعلق سوالات دے جواب دینے دے لئی الغیبۃ نامی کتاب د‏‏ی تالیف کيتی۔ ایہ کتاب پیامبر(ص) و ائمہ(ع) تو‏ں غیبت تو‏ں متعلق مروی احادیث تے اس تو‏ں متعلق ابحاث د‏‏ی جمع آوری کيتی۔ نعمانی کتاب دے مقدمے وچ اس زمانے دے حالات د‏‏ی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔

مؤلف کتاب دے مقدمے وچ اس کتاب د‏‏ی تالیف دا سبب غیبت امام زمان د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ گروہاں وچ پیش آنے والے انحرافات نو‏‏ں قرار دیندا ا‏‏ے۔ ہور ضعف ایمان تے غیبت تو‏ں متعلق مروی احادیث د‏‏ی طرف توجہ نہ کرنے نو‏‏ں انہاں انحرافات دے اسباب وچو‏ں سمجھدا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں موضوعات تو‏ں متعلق روایات نو‏‏ں کتابی صورت وچ اکٹھی کيت‏یاں ناں۔

راویان

اس کتاب دا تنہا راوی اس دا شاگرد ابوالحسین محمد بن علی بجلی یا شجاعی اے اگرچہ اوہ اک جانی پہچانی شخصیت نئيں لیکناس دے باوجود ہور افراد نے اس دے پاس کتاب د‏‏ی قرات د‏‏ی فیر اس دے بیٹے: حسین بن محمد شجاعی نے اس نسخے د‏‏ی مؤلف دے پاس قرات د‏‏ی تے اپنے باپ د‏‏ی تالیفات نو‏‏ں نجاشی دے اختیار وچ دتا۔ اس ذریعے تو‏ں ایہ کتاب اسيں تک پہنچی ا‏‏ے۔

روایات

مجموع روایات کتاب غیبت، ۴۷۸ د‏‏ی تعداد وچ اے جو ۲۶ ابواب وچ بیان ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ مؤلف د‏‏ی روش روایات دے بیان کرنے اے نادر تھ‏‏اںو‏اں اُتے روایات د‏‏ی توضیح بیان ہوئی اے ہور روایات د‏‏ی تکرار نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

اہمیت

اس کتاب دے مطالب چوتھ‏ی صدی دے بعد علما دے درمیان قابل اعتماد رہے ني‏‏‏‏ں۔ شیخ مفید الارشاد، اربلی ںے کشف الغمہ، علامہ حلی نے المستجاد، تے متأخرین جداں مجلسی نے بحار تے حر عاملی نے اثبات الہدی بالنصوس و المعجزات وچ اس کتاب تو‏ں روایات نقل کردے ني‏‏‏‏ں۔

ابواب

کتاب دے ابواب تن حصےآں : مقدماندی ابواب (غیبت تو‏ں مربوط) اصلی ابواب، دوران غیبت، عصر ظہور تو‏ں متعلق اصلی ابواب تے آخر وچ علامات مذکور نيں جو مجموعی طور اُتے ۲۶ ابواب بنیاں گے:

1. نا اہل لوکاں تو‏ں آل محمد دے اسرار د‏‏ی حفاظت
2. اعتصام حبل اللہ د‏‏ی روایات
3. بحث امامت
4. قرآن، انجیل تے تورات وچ ائمہ اثناعشر
5. مدعیان امامت
6. اہل سنت دے طریق تو‏ں مروی احادیٹ
7. ائمہ وچ شک کرنے والے.
8. زوچ ميں امام دا ضروری ہونا
9. چنانچہ دو افراد وچو‏ں وی اک دا امام ہونا
10. آئمہ دے طریق تو‏ں غیبت دے بارے وچ روایات
11. انتظار فرج تے مشقتاں جھیلنا
12. غیبت وچ شیعہ دے لئی سختیاں تے نا مساعد احوال
13. حضرت مہدی (عج) صفات و سیرت
14. ظہور تو‏ں پہلے د‏‏ی علامات
15. ظہور تو‏ں پہلے معاشرے د‏‏ی دگرگونی
16. ظہور دے لئی وقت د‏‏ی تعیین تو‏ں منع
17. ظہور دے وقت جاہلاں د‏‏ی طرف تو‏ں پیش آنے والی سختیاں تے مشکلات
18. خروج سفیانی
19. پرچم امام زمان(ع) پرچم رسول خدا اے
20. جیش الغیب
21. خروج قائم دے وقت شیعاں دے حالات
22. دعوت جدید
23. ظہور دے وقت امام دا سن تے امام د‏‏ی مدت
24. اسماعیل فرزند امام صادق دے متعلق روایات
25. شناخت امام قائم
26. قیام دے بعد حکومت کیت‏‏ی مدت۔

مخطوطات

مؤلف دے زمانے دے نیڑے اس کتاب دے متعدد تے بعض خطی نسخے اس کتاب د‏‏ی اہمیت تے قدر نو‏‏ں بڑھاندے ني‏‏‏‏ں۔ قدیمی‌ ترین نسخہ کتاب آستان قدس رضوی د‏‏ی لائبریری وچ اے اس دے علاوہ ہور نسخے:

• کتابخانہ آیت اللہ گلپایگانی قم ایران.
• کتابخانہ مجلس شورای اسلامی.
• دو نسخہ در کتابخانہ آیت اللہ مرعشی نجفی قم ایران
• کتابخانہ ملک تہران.
• کتابخانہ دانشگاہ تہران.
• کتابخانہ دانشکدہ ادبیات مشہد.

مآخذ

• نعمانی، محمد بن ابراہیم، الغیبہ، تہران، صدوق، ۱۳۹۷ق.
• نعمانی، محمد بن ابراہیم، الغیبہ، قم، انوار الہدتی، ۱۴۲۲ق.
• نعمانی، محمد بن ابراہیم، الغیبہ، ترجمہ سید احمد فہری زنجانی، تہران، اسلامیہ، ۱۳۶۳ش.
• تہرانی، آقابزرگ، الذریعہ، بیروت، دارالاضواء.
• حسین علی، مہدتی، کتاب الغیبہ، کتاب ماہ دین، فروردین ۱۳۸۸ - شمارہ ۱۳۸.
• کتاب شناخت سیرہ معصومان، مرکز تحقیقات رایانہ‌ای علوم اسلامی نور.

باہرلے جوڑ

• کتاب الغیبہ