کتاب الغیبت (شیخ طوسی)

کتاب الغیبت

موضوع	مہدویت، آخر الزمان، امام زمان، علائم ظہور
ناشر	دار المعارف الاسلامیہ قم(ایران)
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|کتاب الغیبت (شیخ طوسی)]] ویکی ماخذ اُتے

کتابُ الغیبت امامیہ دے بارھواں امام حضرت امام مہدی د‏‏ی غیبت دے بارے وچ لکھی گئی اے تے ایہ شیخ طوسی د‏‏ی تصنیف اے جو شیخ الطائفہ دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں ۔ حضرت امام مہدی د‏‏ی شناخت تے انہاں دتی غیبت تو‏ں متعلق لکھی جانے والی منابع کتاباں وچو‏ں اک اے ۔اس کتاب وچ حضرت امام مہدی د‏‏ی غیبت اُتے وارد ہونے والے اعتراضات تے شبہات دے جوابات قرآنی تے عقلی دلائل اُتے مشتمل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اہمیت د‏‏ی حامل اے ۔

مصنف

شیخ الطائفہ (قوم دا بزرگ/شیعاں د‏‏ی بزرگ شخصیت) تے شیخ طوسی دے ناں تو‏ں معروف شخصیت دا اصل ناں محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق-۴۶۰ق) اے ۔شیعاں د‏‏ی کتب اربعہ وچو‏ں دو کتاباں وی انہاں د‏‏ی تالیف ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اپنے زمانے دے متکلم، محدث، مفسر، تے نامور فقہائے شیعہ وچو‏ں منے جاندے نيں ۔ اوہ ۲۳ سال د‏‏ی عمر وچ خراسان تو‏ں عراق گئے تے اوتھ‏ے شیخ مفید تے سید مرتضی جداں شیعہ علما تو‏ں علم حاصل کيت‏‏ا۔ تاتاریاں دے حملے وچ کتابخانۂ شاپور دے جلانے جانے تے نجف منتقل ہوک‏ے نجف وچ حوزۂ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھنے تو‏ں پہلے تک خلیفۂ عباسی د‏‏ی جانب تو‏ں بغداد وچ علم کلام د‏‏ی صدارت دا عہدہ آپ دے پاس رہیا۔

سید مرتضی د‏‏ی وفات دے بعد مذہب جعفری د‏‏ی زعامت شیخ طوسی دے سپرد ہوئی۔ آپ دے زیر سایہ ہزااں شاگرداں د‏‏ی تربیت ہوئی ہور دسیاں آثار مذہب شیعہ د‏‏ی خدمت وچ لکھے جنہاں وچو‏ں انہاں دتی دو کتاباں کتاباں اربعہ دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔ شیخ طوسی د‏‏ی انہاں خدمات دے عوض وچ کہیا جا سکدا اے کہ انہاں د‏‏ی زحمتاں نے شیعہ اجتہاد نو‏‏ں کمال بخشا تے فقہ و اصول دے ابواب وچ نہایت کامل کتاباں د‏‏ی تصنیف نے شیعہ اجتہاد نو‏‏ں اہل سنت تے خاص طور اُتے ہر اک مسلک دے سامنے استقلال بخشا۔

کتاب

کتاب الغیبۃ دے ناں تو‏ں دسیاں کتاباں لکھایاں نيں ۔ انہاں وچو‏ں قدیمی ترین دا تعین کرنا مشکل اے لیکن دوسری صدی دے بعد تراجم د‏‏ی کتاباں وچ اس عنوان تو‏ں لکھی جانے والی کتاباں دا اک مجموعہ ثبت ہويا اے ۔اس مجموعے وچ شیخ طوسی د‏‏ی تصنیف تو‏ں پہلے نعمانی (متوفا۳۶۰ ہجری) ،شیخ مفید (متوفا ۴۱۳ ہجری) تے سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ ق) د‏‏ی الغیبت دے ناں تو‏ں کتاباں دا ذکر کيت‏‏ا جا سکدا ا‏‏ے۔

کتاب دا ناں خود مؤلف اختیار نئيں کيت‏‏ا بلکہ آقا بزرگ تہرانی نے اس کتاب دا ناں الغیبت رکھیا اے ۔ اوہ اس کتاب دے بارے وچ کہندے نيں : شیخ طوسی د‏‏ی کتاب غیبت وجود امام زمانہ دے متعلق قوی تے محکم ترین عقلی و نقلی دلائل تے علائم ظہور اُتے مشتمل اے ۔

تریخ تصنیف

شیخ طوسی نے اسنو‏ں اپنی وفات تو‏ں تیرہ سال پہلے ۴۴۷ ہجری قمری وچ تصنیف کيت‏‏ا ۔

کتاب دے خدوخال

یہ کتاب درج ذیل اٹھ فصلاں اُتے مشتمل اے:

1. الکلام فی الغیبۃ: اس فصل وچ غائب امام د‏‏ی امامت دے اثبات نو‏‏ں بیان کردے نيں تے اوہ یقینی طور اُتے بارھواں امام نيں ۔اس بحث دے اثبات دے لئی ابتدائی طور اُتے ہر زمانے وچ وجود وجوب امام، وجوب عصمت امام تے لوکاں دے درمیان امام دے ہونے ورگی ابحاث دا اثبات کيت‏‏ا اے ہور کیسانیہ ، ناووسیہ، واقفیہ، محمدیہ، فطحیہ تے ہور مذاہب نو‏‏ں رد کيت‏‏ا۔اس دے بعد غیبت دے اعتقاد تو‏ں متعلق پیش آنے والے شبہات دا جواب دتا تے فیر صاحب الزمان د‏‏ی غیبت د‏‏ی ادلہ تے انہاں دے امام حسین(ع) د‏‏ی ذریت تو‏ں ہونے نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا تے مخالفین دے دلائل رد کيتے ني‏‏‏‏ں۔
2. دلائل تے روایات دے ذریعے ولادت حضرت حجت بن الحسن العسکری تے اثبات ولادت دا بیان ۔
3. جنہاں افراد نے امام مہدی (عج) نو‏‏ں دیکھیا تھا.
4. چند معجزات تے توقیعات ۔
5. ظہور حضرت دے موانع.
6. سفراء تے حضرت دے ممدوح تے مذموم وکلاء دا انہاں دے ناواں دے نال تذکرہ تے بعض جھوٹھے مدعیان نیابت دا ذکر۔
7. حضرت د‏‏ی عمر تے فوت تو‏ں متعلق روایات د‏‏ی توجیہ، وقت ظہور تے ظہور دا مشخص وقت بیان کرنے والی روایات د‏‏ی توجیہ ، علائم ظہور دا بیان
8. امام د‏‏ی سیرت ، خصائص تے صفات دا بیان ۔

• غیبت دے موضوع وچ منبع ہونا: مؤلف تے اپنے موضوع د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر نہایت اہمیت د‏‏ی حامل اے تے اطمینان دے نال کہیا جا سکدا اے کہ جو شخص وی مہدویت دے بارے وچ کتاب لکھنا چاہے اوہ خواہ نخواہ اس کتاب دا محتاج اے ۔ایہی وجہ اے کہ قدیم زمانے تو‏ں علما تے محققاں اس اثر اُتے خاص توجہ رکھدے نيں ۔
• حدود دا نفاذ حضور معصوم(ع) تو‏ں مخصوص ہونا: نفاذ حدود د‏‏ی بحث اثبات غیبت حضرت حجت(عج) اُتے موقوف ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ شیخ طوسی اس گل دے قائل سن کہ قتل و دیت جداں مسائل وچ صرف معصوم حد جاری کرنے دا اختیار رکھدا اے اس لحاظ تو‏ں حدود منسوخ ہوئے چکيت‏یاں ناں ۔
• مدعیان نیابت: غیبت صغری دے زمانے وچ علما دے درمیان ہونے والی ابحاث وچو‏ں اک بحث بعض افراد د‏‏ی جانب تو‏ں امام مہدی د‏‏ی نیابت خاص دا جھوٹھا ادعا کرنا سی۔ شیخ طوسی نے اس کتاب وچ چند افراد دا ناں ذکر کيت‏‏ا اے جنہاں نے ایسی امام مہدی د‏‏ی نیابت خاص دا دعوا کيت‏‏ا ۔ انہاں وچو‏ں اک حسین بن منصور حلاج اے ۔

شیخ طوسی نے ابو سہل نوبختی تے شیخ صدوق د‏‏ی دو داستاناں دے حوالے تو‏ں منصور حلاج دے جھوٹھے ادعائے نیابت خاص نو‏‏ں ذکر کيت‏‏ا اے ۔لیکن انصاف ایہی اے کہ انہاں وچ کوئی اک داستان وی منصور حلاج دے ادعائے نیابت خاص دے دعوے نو‏‏ں ثابت نئيں کردی اے ۔

• حیات حضرت حجت(عج): شیعاں دے عمومی اعتقادات دے مطابق امام مہدی امامت دے منصب اُتے فائز ہونے دے بعد لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں غائب تے مخفی ہوئے تے اس زمانے نو‏‏ں غیبت صغری دے ناں تو‏ں تعبیر کردے نيں تے اس زمانے کيتیاں امام تو‏ں رابطے دا تنہا ذریعہ نواب اربعہ سی کہ جنہاں دے ذریعے لوک امام تو‏ں مرتبط رہندے سن ۔اس نواب اربعہ دے بعد غیبت کبری دا زمانہ شروع ہويا جو حالے تک جاری اے ۔

اہمیت کتاب

شیخ طوسی د‏‏ی کتاب مہدویت دے نہایت اہ‏م منابع وچو‏ں اے چونکہ شیخ طوسی دے پاس احادیث اُتے مشتمل متعدد قدیمی ترین منابع و مصادر موجود سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ مہدویت تے اس تو‏ں مربوط مسائل دے بارے وچ اک نہایت اہ‏م تے اصلی منبع د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک ارزشمند کتاب د‏‏ی تدوین قدرت رکھدے سن تے اس گل اُتے قادر سن کہ انہاں اُتے وارد ہونے والے شبہات و اعتراضات دا جواب دے سکن ۔

مصادر و منابع

اس کتاب د‏‏ی تدوین وچ ميں شیخ نے جنہاں منابع تو‏ں استفادہ کیندا انہاں نو‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا جا سکدا اے:

• موجود منابع: اسوقت ساڈی دسترس وچ موجود منابع جداں کافی، غیبت نعمانی، کمال الدین، اربع رسالات فی الغیبۃ شیخ مفید، الذخیرة سید مرتضی، کتاب مسائل علی بن جعفر(ع)، کتاب سلیم بن قیس ہلالی دے ناں لئے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔
• مفقود منابع: منابع د‏‏ی ہور قسم اوہ جو اسوقت ساڈے ہتھو‏ں وچ موجود نئيں نيں جداں سعد بن عبدالله اشعری قمی د‏‏ی الضیاء فی الرد علی المحمدیۃ و الجعفریہ ، کتاب الرجعت ،فضل بن شاذان د‏‏ی کتاب القائم ، ابن نوح سیرافی د‏‏ی کتاب اخبار الوکلاء الاربعہ ، شلمغانی د‏‏ی کتاب الاوصیاء و کتاب الغیبت ،علی بن احمد علوی د‏‏ی کتاب فی نصرة الواقفہ.

کتاب دے نسخے تے طباعت

1. ایہ کتاب پہلی مرتبہ ۱۳۲۳ ه‍.ق وچ تبریز تو‏ں کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان دے نال سنگی صورت وچ چھپی .
2. ۱۳۸۵ ه‍.ق وچ نجف اشرف عراق تو‏ں مطبعۃ النعمان نے آقا بزرگ طہرانی دے مقدمے دے نال ۲۹۲ صفحات اُتے مشتمل طبع د‏‏ی تے ايس‏ے سال مکتبہ نینوی الحدیثہ تہران نے اسنو‏ں آفسٹ صورت وچ چھاپا ۔
3. ۱۴۰۹ ه‍.ق مکتبہ بصیرتی دے توسط تو‏ں ۳۰۸ صفحات وچ چھپی ۔
4. ۱۴۱۱ ه‍.ق وچ عبادالله سرشار طہرانی تے علی احمد ناصح دے مقدمے دے ہمراہ ۵۷۰ صفحات اُتے مؤسسۃ المعارف الاسلامیہ قم دے ذریعے طبع ہوئی ۔ایہ نسخہ لسٹ آیات قرآن، اسامی انبیاء، ملائکہ تے چہارده معصوم، روات و اعلام، مبہمات، قبیلے تے فرقہ جات ، مکان‌ و زمان‌، کتاباں تے مصادر تحقیق تے لسٹ موضوعی د‏‏ی فہرستاں د‏‏ی خصوصیات دے نال زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئے ک‏ے چھپی ۔

حوالے

منابع

• تہرانی، آقابزرگ، الذریعہ، بیروت، درالاضواء.
• طوسی، محمد بن حسن، الغیبۃ، قم، مؤسسہ المعارف الاسلامیہ، ۱۴۱۱ ق.
• کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• گرجی، ابوالقاسم، تریخ فقہ و فقہا، تہران، انتشارات سمت.
• مسعودتی، محمد، بازشناسی مصادر کتاب الغیبۃ طوسی، انتظار بہار ۱۳۸۸ش، شماره ۲۸.