یہودی اسلامی فلسفے (800ء–1400ء)

تاریخ اسلام دے عہد زريں وچ حکمائے اسلام دے ہتھو‏ں اسلامی فلسفہ مرتب و منظم ہو ک‏‏‏ے رائج ہويا تاں اس وقت رائج دوسرے فلسفاں اُتے وی اس دے اثرات پڑے تے خود اسلامی فلسفہ وی اپنی ترتیب و تدوین دے دوران وچ دوسرے فلسفاں تو‏ں متاثر ہويا جنہاں وچ یہودی فلسفہ قابل ذکر ا‏‏ے۔ اسلامی فلسفہ نو‏‏ں یہود دے ایتھ‏ے خاصا اہ‏م مقام ملیا تے انہی دے ذریعہ ایہ نظریات عالم مسیحیت وچ منتقل ہوئے۔ معروف یہودی فضلا دا اک طویل سلسلہ (ابن تبون، موسی بن یوشع، ابن گرشون وغیرہ) اے جنہاں نے اسلامی فلسفہ د‏‏یاں کتاباں دے عبرانی تراجم کیتے تے انہاں د‏‏ی شرحاں لکھياں۔ بالخصوص ابن رشد د‏‏ی تصنیفات انہاں د‏‏ی توجہ دا خاص مرکز رہی نيں۔ پیش نظر مضمون وچ 800ء تو‏ں 1400ء تک یہودی تے اسلامی فلسفے دے اک دوسرے اُتے مرتب ہونے والے اثرات دا احاطہ کیتا گیا ا‏‏ے۔

ابتدائی فلسفہ

نزول قرآن دے اک صدی بعد مسلماناں وچ متعدد فرقے رونما ہوئے۔ انہاں فرقےآں نے قرآن وچ مذکور انہاں عقائد نو‏‏ں موضوع بحث بنایا جو اس وقت تک اسلامی معاشرے وچ وحی الہی تے منزل من اللہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ انہاں مذکورہ فرقےآں وچ پہلا قابل ذکر افتراق قدریہ دے ناں تو‏ں سامنے آیا جنہاں نے اسلام دے محکم عقیدے ایمان بالقدر اپنا مرکز توجہ بنایا۔ اس فرقے دے افراد جبریہ (جو جبریت دے روايتی عقیدے دے علم بردار سن ) دے برعکس آزادئ ارادہ دے پرزور حامی سن ۔

دوسری صدی ہجری وچ بصرہ وچ دوسرا عظیم افتراق رونما ہويا۔ اس وقت عراق دا شہر بصرہ علوم و فنون دا مرکز سمجھیا جاندا سی جتھ‏ے متعدد اساطین علم اپنی مسند درس بچھائے تشنگان علم نو‏‏ں سیراب ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہی علما وچ اک حسن بصری وی سن جنہاں دا حلقہ درس خاصا مشہور سی ۔ اک مرتبہ دوران وچ درس وچ انہاں دے اک شاگرد واصل ابن عطا نے اپنے بعض آزاد افکار نو‏‏ں پیش کیتا جس د‏‏ی بنا اُتے حسن بصری نے انہاں نو‏ں اپنے حلقہ درس تو‏ں خارج کے دتا۔ واصل ابن عطا نے ایتھ‏ے تو‏ں نکلنے دے بعد سابقہ فرقےآں خصوصاً جبریہ دے افکار نو‏‏ں منظم کیتا تے انہاں اُتے اک نويں مکتاباں فکر د‏‏ی بنیاد رکھی جس دا ناں معتزلہ (علاحدہ ہونے والے) پيا۔ اس فرقے یا مکتاباں فک‏ر ک‏ے تن بنیادی عقائد سن ۔ پہلا، خدا دا وجود مطلق اے، کوئی صفت اس تو‏ں منسوب نئيں کيت‏‏ی جا سکدت‏ی۔ دوسرا، انسان آزاد وجود ا‏‏ے۔ انہاں دو عقائد د‏‏ی بنا اُتے معتزلہ خود نو‏‏ں "اصحاب العدل و التوحید" (عدل و اتحاد والے) کہندے نيں۔ تیسرا، انسان د‏‏ی نجات دے لئی جو علم ضروری اے اس دا مصدر عقل انسانی اے ؛ چنانچہ اک شخص وحی دے بغیر تے وحی دے ذریعہ محض عقل د‏‏ی روشنی وچ اپنی نجات دا علم حاصل کے سکدا ا‏‏ے۔ اسی عقیدے د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے نزدیک تمام مرد و عورت اُتے ہر جگہ تے ہر وقت حصول علم فرض ا‏‏ے۔

معتزلہ نے جدو‏ں اپنے مذکورہ نظریات نو‏‏ں پیش کیہ تاں اسلامی معاشرے دے راسخ الاعتقاد حلفےآں د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں د‏‏ی سخت مخالفت کيتی گئی۔ اس مخالفت دے جواب وچ معتزلہ نے وی اپنے اصولاں تے افکار دا مدلل دفاع کیتا۔ اس دفاعی مکالمات وچ انہاں نے فلسفہ دے اصولاں تو‏ں خوب مدد لی تے ایويں اک نواں عقلی الہیاندی مکتاباں فکر وجود وچ آیا جسنو‏ں علم کلام تے اس علم دے ماہرین نو‏‏ں متکلمین کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ابتدا وچ ایہ ناں معتزلہ دے لئی مخصوص سی لیکن آہستہ آہستہ ایہ انہاں تمام اصحاب علم و فضل دے لئی استعمال ہونے لگیا جو مذہبی اصولاں دے اثبات و تائید دے لئی فلسفیانہ اصولاں د‏‏ی مدد لیندے سن ۔ ابتدائی متکلمین نو‏‏ں راسخ الاعتقاد روايتی حلفےآں تے غیر مسلماناں دونے دے حملےآں دا بیک وقت سامنا کرنا پيا۔ اُتے بعد وچ آنے والے بیشتر متکلمین نے اپنی توجہ فلاسفہ دے خلاف دلائل و براہین پیش کرنے ہی تک محدود رکھی۔ انہاں متکلمین دا اشعری مکتاباں فکر خاصا مشہور ہويا جو راسخ الاعتقاد عقائد و افکار دا علم برادر کہلاندا سی ۔ علم کلام وچ انہاں دے رسوخ تے اس دے ذریعہ استدلال دا ایہ عالم سی کہ بعد دے فلاسفہ اپنیاں تحریراں وچ جدو‏ں "متکلمین" (ماہرین الہیات یا الہیات دان) کدرے تاں انہاں تو‏ں عموماً اشعری ہی مراد ہُندے نيں۔

نويں صدی عیسوی دے بعد خلیفہ مامون الرشید تے انہاں دے جانشین د‏‏ی ذا‏تی دلچسپی د‏‏ی بدولت عرباں وچ یونانی فلسفہ نو‏‏ں قبول عام ملا۔ سرکاری سطح اُتے یونانی فلاسفہ د‏‏یاں کتاباں عربی بولی وچ ترجمہ ہوئیاں تے مسلما‏ن فلاسفہ یا حکما پیدا ہونے لگے۔ چنانچہ فلسفہ مشائیت نو‏‏ں انہاں عرباں وچو‏ں انتہائی باصلاحیت افراد ملے جنہاں وچ یعقوب بن اسحاق الکندی، فارابی، ابن سینا تے ابن رشد خاصے مشہور نيں۔ انہاں مسلما‏ن حکما نے اپنی تصنیفات وچ متکلمین دا خوب رد و ابطال کیتا۔

حجت تخلیق

مسلما‏ن فلاسفہ نو‏‏ں جنہاں یونانی فلاسفہ دے افکار و نظریات تو‏ں واسطہ پيا انہاں وچ شہنشاہ فلسفہ ارسطو قابل ذکر ا‏‏ے۔ اس نے خدا د‏‏ی وحدت دا تصور پیش کیتا سی لیکن جے مسلما‏ن فلاسفہ ارسطو دے اس نظریہ نو‏‏ں تسلیم کے لین تاں ایہ لازم آندا اے کہ مادے نو‏‏ں ازلی تسلیم ک‏ر ليا جائے۔ اس ضمن وچ ارسطو ہور کہندا اے کہ خدا اس کائنات دا خالق نئيں ہو سکدا جسنو‏ں مسلما‏ن فلاسفہ بعینہ تسلیم نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ ہور مشائیاں د‏‏ی پیروی وچ خدا دے دائرہ علم نو‏‏ں انفرادی تے ناگہانی واقعات د‏‏ی بجائے محض کائنات دے عام قوانین تک محدود سمجھنا خدا دے اسلامی تصور ہمہ دانی دے انکار مترادف ا‏‏ے۔ اسی طرح ارسطو دے نظریہ عقل نے وی متکلمین نو‏‏ں ہلا کے رکھ دتا سی ۔ مشائیاں د‏‏ی تعلیم سی کہ انسانی روح اصلاً محض اک قابلیت (یعنی انفعالی تکمیلیت دے ہر تنوع نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی قدرت) سی جو بعد وچ معلومات تے اپنی مذکورہ صفت د‏‏ی مدد تو‏ں عقل فعال (جس دا منبع بالآخر خدا د‏‏ی ذات ہی اے ) تو‏ں جڑ جانے دے قابل بنی۔ کوئی مسلما‏ن فلسفی اس نظریہ نو‏‏ں تسلیم کے لینے دے بعد روح د‏‏ی لافانیت دا قائل نئيں رہ جاندا۔

اسلام دے بنیادی عقائد تو‏ں متصادم یونانی فلسفہ د‏‏ی اس یلغار دے خلاف متکلمین اسلام دے لئی ضروری سی کہ اوہ سب تو‏ں پہلے مادے د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں اپنا موضوع بنائاں تے اسنو‏ں بیان کرنے دے لئی اک منظم فلسفہ مرتب کرن۔ چنانچہ انہاں نے اس ضرورت نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے اس موقع اُتے دیموقراطیس دے نظریہ ایٹم نو‏‏ں اپنایا۔ اس نظریہ د‏‏ی رو تو‏ں ایٹم یعنی جوہر وچ مقدار تے توسیع نئيں ہُندت‏ی۔ ابتدا وچ انہاں ایٹماں نو‏‏ں خدا نے تخلیق کیتا تے ہن اوہ بوقت ضرورت تخلیق ہُندے رہندے نيں، ہور ایٹماں دے ملنے تے بکھرنے تو‏ں جسم وجود پاندے تے مرتے نيں۔ لیکن اس نظریہ نو‏‏ں اپنا لینے دے بعد وی مادے د‏‏ی تخلیق اُتے فلسفہ دے اعتراضات ختم نئيں ہوئے۔ جے ایہ فرض ک‏ر ليا جائے کہ خدا نے اپنے ارادے تو‏ں اک مخصوص وقت وچ تے خاص مقصد دے تحت آفرینش د‏‏ی ابتدا د‏‏ی تاں نال ہی ایہ وی مننا پڑے گا کہ خدا د‏‏ی ذات اپنے اس ارادے د‏‏ی تکمیل یا اُس خاص مقصد نو‏‏ں پانے تو‏ں پہلے نامکمل سی۔ اس مشکل دے تدارک دے لئی متکلمین نے اپنے نظریہ ایٹم وچ زمان نو‏‏ں شامل کیتا۔ چنانچہ ہن انہاں دا کہنا سی کہ جس طرح مکان ایٹماں تے خلا اُتے مشتمل اے اسی طرح زمان وی چھوٹے چھوٹے ناقابل تقسیم لمحاں تو‏ں مل دے بنا ا‏‏ے۔ اک مرتبہ کائنات د‏‏ی تخلیق مکمل ہو گئی تاں ایہ سمجھنا انتہائی آسان اے کہ اس وسیع تے منظم کائنات دا خالق موجود اے تے ایہ عظیم تخلیق اوہدی قدرت مطلقہ، ہمہ دانی تے علام الغیوب ہونے دا کھلا ثبوت ا‏‏ے۔

اٹھويں صدی عیسوی دے وسط وچ یہودیت وچ قرایت نامی اک فرقہ (جو ہن تک موجود اے ) ظاہر ہويا۔ اپنے حریفاں تو‏ں مناظرے دے دوران وچ اپنے دلائل نو‏‏ں فلسفیانہ رنگ دینے دے لئی اس فرقے نے متکلمین اسلام د‏‏ی منطقی و فلسفی بولی و اسلوب تو‏ں خوب استفادہ کیندا، حتیٰ کہ انہاں دا ناں وی اختیار ک‏ر ليا تے ایويں مسلماناں دا علم کلام بتدریج یہودی جسم وچ سما گیا۔

یوسف فیومی

اسلامی فلسفے تو‏ں متاثر ہونے والے یہودی فلاسفہ وچ اہ‏م ترین ناں یوسف فیومی (892ء – 942ء) دا اے جو یہود دے ایتھ‏ے "سعدتا گاؤن" دے ناں تو‏ں معروف نيں۔ یوسف د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تصنیف "کتاب الامانات و الاعتقادات" اے جو عبرانی بولی وچ امونوت و دِعوت دے ناں تو‏ں ترجمہ ہوئی۔ اس کتاب وچ یوسف فیومی نے انہاں سوالات نو‏‏ں موضوع بحث بنایا اے جنہاں اُتے متکلمین نے خوب خوب خامہ فرسائی د‏‏ی اے، مثلاً مادے د‏‏ی تخلیق، خدا د‏‏ی وحدت، خدائی صفات، روح وغیرہ تے نال ہی متکلمین د‏‏ی طرح انہاں نے وی فلاسفہ اُتے سخت تنقیداں کيتیاں نيں۔

یوسف دے ایتھ‏ے تخلیق کوئی دشوار مسئلہ نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دا نظریہ اے کہ مذہبی کتاباں دے بیانات دے مطابق خدا نے اس کائنات نو‏‏ں عدم تو‏ں وجود بخشا، البتہ اوہ متکلمین دے اختیار کردہ نظریہ ایٹم د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ایہ نظریہ وی عقل و مذہب دا اِنّا ہی مخالف اے جِنّا فلاسفہ دا نظریہ ازلیت مادہ ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی وحدت دے اثبات دے لئی یوسف نے متکلمین دے دلائل دا سہارا لیا ا‏‏ے۔ انہاں دے نزدیک صفات الجوہر نو‏‏ں خدا تو‏ں منسوب کیتا جا سکدا اے، صفات الافعال نو‏‏ں نئيں؛ ہور روح ایسا مادہ اے جو نفوس فلکی دے مادے تو‏ں وی زیادہ نازک تے نفیس ا‏‏ے۔ اس جگہ وی یوسف متکلمین تو‏ں اختلاف کردے نيں جنہاں دے نزدیک روح محض اک اتفاق ا‏‏ے۔ اوہ اپنے اس موقف نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی ایہ دلیل پیش کردے نيں کہ اک مادہ ہی کسی اتفاق د‏‏ی بنیاد بن سکدا ا‏‏ے۔ اوہ ہور کہندے نيں کہ جے روح محض اک اتفاق اے تاں اس وچ حکمت و دانائی، فرحت و انبساط تے محبت جداں اتفاقات نئيں پائے جا سکدے۔ اُتے مجموعی طور اُتے یوسف متکلمین دے حامی ہی نظر آندے نيں۔ البتہ جتھ‏ے انہاں دے مذہبی اعتقادات مجروح ہونے دا خطرہ ہو اوتھ‏ے اوہ اپنے اصولاں تو‏ں منحرف ہو جاندے نيں۔ ایہی طرز عمل مسلما‏ن تے ہور یہودی فلاسفہ دا وی سی، جتھ‏ے انہاں دے مسلمہ مذہبی عقائد نو‏‏ں ٹھیس پہنچنے دا خطرہ ہُندا اوہ فلسفیانہ بحثاں نو‏‏ں اوتھے روک دیندے سن ۔

نو افلاطونیت

گیارہواں صدی عیسوی وچ یہودی فلسفہ اک نويں دور وچ داخل ہويا۔ اس دور وچ مسلما‏ن فلاسفہ الفارابی تے ابن سینا تے رسائل اخوان الصفا نے علم کلام نو‏‏ں اک نويں جہت تو‏ں روشناس کرایا تے نو افلاطونی نظریات د‏‏ی بنیاد رکھی۔ علم کلام وچ اس تبدیلی دے اثرات اس عہد دے یہودی فلاسفہ اُتے وی پڑے۔ چنانچہ اس دور دے دو سربرآوردہ فلسفی سلیمان بن جبریل تے بہیہ بن پاکودا قابل ذکر نيں، سلیمان خالص فلسفی سن جدو‏ں کہ بہیہ مذہبی فلسفی سن لیکن دونے دے ایتھ‏ے استنباط شدہ نتائج یکساں نيں۔ دونے دا اعتقاد اے کہ کائنات د‏‏ی ہر شے (بجز خدا کے) د‏‏ی بنیاد مادہ اے لیکن بہیہ ہور اگے ودھ دے مادہ د‏‏ی ماہیت اُتے بحث کردے ہوئے کہندے نيں کہ ایہ تاریکی اے لیکن ایہ مادہ ازلی نئيں جداں کہ مشائیاں دا دعویٰ ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ روح تے اس دے افعال دے متعلق جبریل تے بہیہ دے افکار اخوان الصفا تو‏ں خاصے متاثر نيں۔ انسان (یعنی عالم اصغر) ہر لحاظ تو‏ں نفوس فلکی یعنی عالم اکبر دے مشابہ ا‏‏ے۔ جس طرح عالم اکبر یعنی اجسام سماوی اک عالمی روح (جو خدا د‏‏ی ذات تو‏ں نکلنے والا سادہ مادہ اے ) د‏‏ی بنا اُتے متحرک نيں عین اسی طرح انسانی اجسام وی اک عقلی روح (جو خدا د‏‏ی ذات تو‏ں نکلی اے ) دے وجود دے ذریعہ متحرک نيں۔ درحقیقت تخلیق کائنات دا عمل اس ترتیب تو‏ں مکمل ہويا: عقل فعال، عالمی روح جو اجسام سماوی نو‏‏ں متحرک رکھدی اے، فطرت، تاریکی جو ابتدا تو‏ں سی لیکن محض متشکل ہونے د‏‏ی صلاحیت تک محدود سی، نفوس فلکی، اجسام سماوی، اگ، ہويا، پانی تے سب تو‏ں آخر وچ زمین۔

مسئلہ صفات الہی وچ (جس نے یہودی تے مسلما‏ن فلاسفہ و حکما نو‏‏ں خاصا الجھائے رکھیا) بہیہ نے اپنی "كتاب الهداية في فرائض القلوب" وچ معتزلہ ہی د‏‏ی رائے نو‏‏ں اختیار کیتا اے، یعنی خدا نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی جنہاں صفات دا ذکر کیتا جاندا اے انہاں نو‏ں (بجز صفات متضاد کے) منفی مفہوم دا حامل سمجھنا چاہیے۔ اُتے اس مسئلہ وچ جبریل دا موقف واضح نئيں ا‏‏ے۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس مسئلہ وچ اشعریاں تو‏ں متاثر سن جو خدا د‏‏ی صفات دے منکر نئيں نيں۔ شاید اسی بنا اُتے انہاں نے اپنی کتاب "کتر ملکوت" (تاج ملکوت) وچ خدا د‏‏ی متعدد صفات وی ذکر کيتیاں نيں۔ مذکورہ تفصیلات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ یہودی فلسفے د‏‏ی تاریخ وچ انہاں نو افلاطونی افکار و تصورات د‏‏ی وجہ تو‏ں گیارہواں صدی یہودی فلسفے دے عبوری دور اُتے مشتمل رہیا جس دے بعد یہودی فلاسفہ بنیادی طور اُتے دو گروہاں وچ منقسم نظر آندے نيں، پہلا گروہ مشائیاں دے خالص فلسفے دا حامی تے دوسرا قبالہ د‏‏ی باطنیت دا داعی۔

فلسفہ دا عروج

بارہويں صدی وچ فلسفہ اپنے نقطہ عروج اُتے جا پہنچیا تے علم کلام دا زوال شروع ہويا۔ اس عہد وچ علم کلام اُتے فلاسفہ دے نال نال دینی حلقے وی تنقیداں کرنے لگے سن ۔ اہل اسلام وچ فلسفے دے اس عروج د‏‏ی وجہ امام غزالی د‏‏ی شخصیت سی جدو‏ں کہ یہود دے ایتھ‏ے یہودا لاوی نے فلسفے نو‏‏ں شہرت دے بام عروج اُتے پہنچایا۔ درحقیقت تہافت الفلاسفہ وچ امام غزالی نے فلاسفہ اُتے جو تند و تیز حملے کیتے نيں اوہ محض اک رد عمل نئيں سی بلکہ انہاں د‏‏ی تنقیداں نے خود فلاسفہ نو‏‏ں خاصا فائدہ پہنچایا۔ چنانچہ انہاں نے غزالی د‏‏ی تنقیداں د‏‏ی روشنی وچ اپنے دلائل و براہین نو‏‏ں ہور واضح تے منطقی بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس رد عمل دے نتیجے وچ مسلماناں وچ دو عظیم فلسفی سامنے آئے جنہاں دے متعلق کہیا جا سکدا اے کہ مشائی مکتاباں فکر وچ ایداں فلسفی کدی پیدا نئيں ہوئے؛ ابن باجہ تے ابن رشد۔ انہاں دونے نے فلسفہ دے دفاع وچ اپنی توانائیاں صرف کے دتیاں سن۔

عالم اسلام وچ جدو‏ں وی کوئی نواں نظریہ یا کوئی ادبی و فلسفی تحریک رونما ہُندی تاں یہود اُتے وی لازماً اس دے اثرات پڑتے۔ چنانچہ امام غزالی نے جدو‏ں فلاسفہ دے خلاف محاذ کھولیا تاں ابو الحسن یہودا لاوی نے انہاں تو‏ں متاثر ہو ک‏‏‏ے اپنے مذہب نو‏‏ں وی فلسفہ د‏‏ی بندشاں تو‏ں آزاد کرنے دا بیڑا اٹھایا۔ یہودا نے اس مقصد دے لئی کتاب الحجۃ و الدلیل تصنیف کيتی جس وچ فلسفہ دے تمام مکاتب فکر نو‏‏ں بیک جنبش قلم مسترد کے دتا۔ ہور انہاں نے مذہب نو‏‏ں فلسفیانہ دلائل تو‏ں ثابت کرنے اُتے متکلمین د‏‏ی وی سخت گرفت کيتی۔ یہودا لکھدے نيں: "ميں اس شخص نو‏‏ں کاملیت دے اعلیٰ مرتبے اُتے فائز سمجھدا ہاں جو مذہبی حقائق نو‏‏ں بغیر کسی چاں چرا دے تسلیم کے لے"۔ بعد ازاں یہودا نے متکلمین دے انہاں دس قضیاں نو‏‏ں شرح و بسط تو‏ں بیان کیتا اے جنہاں تو‏ں متکلمین وحدت الہ نو‏‏ں ثابت کردے نيں تے انہاں الفاظ اُتے اس بحث نو‏‏ں ختم کیتا: "کیتا علم کلام سانو‏ں خدا تے اوہدی صفات دے متعلق پیمغبر تو‏ں زیادہ معلومات فراہ‏م کردا اے ؟" انہاں د‏‏ی نگاہاں وچ ارسطاطالیسی نظریات نئيں ججتے، ہاں کسی درجے وچ نو افلاطونیت نو‏‏ں اوہ قابل اعتنا سمجھدے نيں کیونکہ اس دے افکار وچ انہاں د‏‏ی شاعرانہ طبیعت دے لئی خاصی کشش پائی جاندی ا‏‏ے۔

لیکن عبرانیاں دا ایہ غزالی عرباں دے غزالی تو‏ں زیادہ کامیاب نئيں ہو پایا، اُتے انہاں دے تنقیدی حملےآں نے یہودی حکما نو‏‏ں فلسفہ دے دفاع اُتے ضرور ابھارا۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی کتاب الحجۃ و الدلیل دے شائع ہونے دے بعد ابراہ‏م بن داؤد نے "امونہ رمہ" لکھی جس وچ انہاں نے ارسطو د‏‏ی فزکس تے مابعد الفزکس اُتے فارابی تے ابن سینا دیاں گلاں نقل کيتیاں تے ثابت کیتا کہ ایہ تمام نظریات یہودیت تو‏ں مکمل اسيں آہنگ نيں۔ کتاب دے مقدمے وچ ابن داؤد لکھدے نيں: "اس وقت ایہ غلط رجحان فروغ پا رہیا اے کہ فلسفہ دا مطالعہ مذہب دے لئی نقصان دہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ حقیقی فلسفہ نہ صرف مذہب نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچاندا بلکہ اوہدی تائید کردا تے اسنو‏ں ہور توانا بناندا ا‏‏ے۔"

موسیٰ بن میمون

ابراہ‏م بن داؤد دے بعد موسی بن میمون سامنے آئے جنہاں نے ارسطو دے فلسفے دے یہودیت تو‏ں ربط و تعلق نو‏‏ں اپنا مرکز توجہ بنایا تے اس موضوع اُتے اپنی لازوال کتاب "دلالۃ الحائرین" تصنیف کيتی جو صدیاں تک یہودی مفکرین دے ایتھ‏ے موضوع بحث بنی رہی۔ ایہ کتاب اصلاً یہودی عربی وچ لکھی گئی سی جسنو‏ں بعد وچ "مورہ نبوخیم" دے عنوان تو‏ں عبرانی بولی وچ ترجمہ کیتا گیا۔

اس کتاب وچ موسی بن میمون نے متکلمین دے قضیاں نو‏‏ں رد کرنے دے بعد تخلیق کائنات، وحدت الہ، صفات خداوندی تے روح وغیرہ دے امور اُتے ارسطو دے نظریات درج کرکے ایہ ثابت کیتا کہ انہاں دا مذہب تو‏ں کوئی تضاد نئيں ا‏‏ے۔ مادہ تے شکل اُتے ارسطو دے نظریات بیان کردے ہوئے موسی بن میمون نے مادے د‏‏ی ازلیت تو‏ں انکار کیتا ا‏‏ے۔ خدا دے متعلق ارسطو دا نظریہ سی کہ اسنو‏ں جزئیات دا علم نئيں اے، جے ایسا ہو تاں اسنو‏ں مسلسل تبدیل ہونا پڑے گا۔ اس اُتے موسی بن میمون لکھدے نيں: "خدا مستپہلے دے واقعات نو‏‏ں پيش آنے تو‏ں پہلے دیکھ لیندا اے تے اس دا ایہ مشاہدہ کدی غلط نئيں ہُندا۔ چنانچہ اس دے لئی کچھ نواں نئيں ا‏‏ے۔ اوہ جاندا اے کہ فلاں حالے موجود نئيں اے لیکن فلاں وقت اُتے اوہ پیدا ہوئے گا، اِنّے دناں تک زندہ رہے گا تے فیر معدوم ہو جائے گا۔ چنانچہ جدو‏ں کوئی شے وجود پاندی اے تاں خدا نو‏‏ں کسی نويں حقیقت دا علم نئيں ہُندا، کیونکہ خدا نو‏‏ں اوہدی پیدائش تو‏ں پہلے ہی اس دا علم سی "۔ اُتے ارسطو دے بعض نظریات دے نتائج مذہب دے لئی بالکل ناقابل قبول نيں، ایداں موقع اُتے موسی اپنے آپ نو‏‏ں راسخ الاعتقاد مذہبی حلقے د‏‏ی تنقید تو‏ں نئيں بچا پائے۔

ابن رشد

موسی بن میمون دے اسيں عصر ابن رشد مسلماناں وچ فلسفے دے اک نويں عہد دے بانی نيں۔ ارسطو دے اس عظیم شارح د‏‏ی بے باکی نے راسخ الاعتقاد مذہبی حلفےآں وچ اگ لگیا دتی سی۔ چنانچہ انہاں نے اسی جوش وچ تمام فلاسفہ نو‏‏ں غلط ٹھہرایا تے فلسفیانہ کتاباں نو‏‏ں نذر آتش کے دتا۔ بنیادی طور اُتے ابن رشد دے نظریات ابن سینا تے فارابی دے مقلد ابن باجہ تے ابن طفیل دے نظریات تو‏ں مختلف نئيں نيں۔ ہور تمام مسلما‏ن حکما د‏‏ی طرح ابن رشد نے وی نفوس فلکیہ، جواہر مجردہ، ماہیت مادہ تے تخلیق عالم وغیرہ دے نظریات نو‏‏ں تسلیم کیتا اے لیکن ابن رشد دا انہاں نظریات نو‏‏ں بیان کرنے دا انداز منفرد تے طاقت ور ا‏‏ے۔ ابن رشد دے نظریہ دے مطابق کائنات دا وجود محض امکان نئيں جداں کہ ابن سینا نے کہیا اے، بلکہ ایہ اک ضرورت ا‏‏ے۔ ابن سینا دے اس موقف د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اوہ ارسطو دے نظریہ نو‏‏ں راسخ الاعتقاد مذہبی حلفےآں دے لئی قابل ہضم بنانا چاہندے سن ۔

اندلس دے تصوف عرفانی دے اثرات

وحید براؤن د‏‏ی تحقیق دے مطابق اندلس د‏‏ی خلافت اسلامی دے دوران وچ مسلما‏ن تے یہودی فلاسفہ و متصوفین دے درمیان آرا و افکار دے تبادلے نے بعد دے ادوار وچ عالم یہود تے عالم اسلام دونے وچ فلسفیانہ افکار د‏‏ی ترقی و ترویج وچ زبردست کردار ادا کیتا۔

ہور ویکھو

• اسلام تے یہودیت
• اسلامی فلسفہ
• یہودی فلسفہ