انبیاء

یہ مقالہ انبیاء د‏‏ی تعداد، معجزات، مقام تے شریعت دے بارے وچ اے جدو‏ں کہ نبوت دا مفہوم تے معنی جاننے دے لئی نبوت دیکھئے۔

انبیا نو‏‏ں خدا اپنی طرف لوکاں نو‏‏ں دعوت دینے دے لئی انتخاب کردا اے تے خدا وحی دے ذریعے انہاں دے نال رابطے وچ ہُندا ا‏‏ے۔ معصوم ہونا، غیب دا علم رکھنا، معجزہ تے خدا تو‏ں وحی نو‏‏ں حاصل کرنا انہاں د‏ی خصوصیات وچو‏ں ا‏‏ے۔

قرآن کریم نے حضرت ابراہیم دے لئی اگ دے سرد ہونے، عصائے موسی دے اژدہا وچ تبدیل ہونے تے حضرت عیسی دے ہتھو‏ں مرداں دے زندہ ہونے تے قرآن پاک جداں معجزات نو‏‏ں انبیا دے معجزات دے طور اُتے ذکر کيتا ا‏‏ے۔

فضیلت دے لحاظ تو‏ں انبیا دے مراتب مختلف نيں۔بعض انبیا مقام نبوت دے نال رسالت تے بعض اس دے نال نال امامت دے عہدے اُتے فائز سن ۔ روایات د‏‏ی روشنی وچ اولی العزم انبیا (نوح، ابراہیم، موسی، عیسی و محمد علیہم السلام) ہور پیغمبراں اُتے فضیلت رکھدے نيں۔ ايس‏ے طرح انبیا وچو‏ں حضرت شیث، حضرت ادریس، حضرت موسی، حضرت داؤد، حضرت عیسی تے آخری نبی حضرت محمد صاحب شریعت نيں۔ مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے انبیا د‏‏ی کل تعداداک لکھ چوویہہ ہزار(124,000) اے تے انہاں وچو‏ں 25,انبیا دے اسما قرآن مجید وچ مذکور ہوئے نيں۔حضرت آدم علیہ السلام پہلے تے حضرت محمد مصطفیٰ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) آخری نبی نيں۔ شیعہ علما نے انبیا د‏‏ی تریخ اپنی کتاباں وچ ذکر کيتی تے انہاں دے متعلق جداگانہ کتاباں وی لکھایاں نيں۔ النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، تالیف سید نعمت اللہ جزائری، قصص الانبیاء، مؤلف راوندی، تنزیہ الانبیاء اثر سید مرتضی تے حیات القلوب تالیف علامہ مجلسی انہاں کتاباں وچو‏ں نيں۔

پیغمبر

پیامبر یا نبی کسی واسطے دے بغیر خدا تو‏ں خبر دیندا اے تے اوہ خدا اوراس دتی مخلوق دے درمیان واسطہ ہُندا اے ہور اوہ مخلوق خدا نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف بلاندا ا‏‏ے۔

وحی حاصل کرنا تے اسنو‏ں لوکاں تک پہچانیا، علم غیب رکھنا، تے معصوم ہونا پیغمبراں د‏‏ی خصوصیات نيں۔ اکثر متکلمین معتقد نيں کہ انبیا زندگی دے تمام مراحل وچ گناہ و خطا تو‏ں معصوم‌ نيں؛ ايس‏ے لئے قرآن وچ جتھے انبیا دے استغفار تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی بخشش دا ذکر ہويا اے ، جداں مصری شخص دا حضرت موسی دے ہتھو‏ں قتل، حضرت یونس دا رسالت نو‏‏ں چھڈنا حضرت آدم دا ممنوعہ پھل کھانا وغیرہ نو‏‏ں ترک اولی تو‏ںتفسیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دے مقابلے وچ کچھ متکلمین انبیا نو‏‏ں صرف نبوت تو‏ں مربوط امور وچ معصوم سمجھدے نيں۔اور زندگی دے ہور امور وچ اوہ سہو النبی دے قائل نيں۔

انبیا دے ناں تے تعداد

انبیا د‏‏ی تعداد دے بارے وچ روایات مختلف نيں۔علامہ طباطبایی دے مطابق انبیا د‏‏ی تعداد دے متعلق مشہور روایت اک لکھ چوویہہ ہزار د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس روایت دے مطابق ۳۱۳ رسول، ۶۰۰ بنی اسرائیل دے انبیا تے ہور چار انبیاء (ہود، صالح، شعیب و محمدؐ ) عرب نيں۔ ہور بعض روایات وچ انبیا د‏‏ی تعداد ۸ہزار، ۳۲۰ ہزار، تے ۱۴۴ ہزار ہور مذکور ہوئی ا‏‏ے۔ علامہ مجلسی نے احتمال دتا اے کہ ۸ ہزار دا عدد بزرگ پیغمبراں تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔ پہلے پیغمبر حضرت آدمؑ تے آخری پیغمبر حضرت محمدؐ نيں۔

قرآن نے چند پیغمبراں دے ناں لئے نيں۔ آدمؑ، نوحؑ، ادریسؑ، ہودؑ، صالحؑ، ابراہیمؑ، لوطؑ، اسماعیلؑ، الیسعؑ، ذوالكفلؑ، الیاسؑ، یونسؑ، اسحاقؑ، یعقوبؑ، یوسفؑ، شعیبؑ، موسیؑ، ہارونؑ، داوودؑ، سلیمانؑ، ایوبؑ، زكریاؑ، یحییؑ، عیسیؑ تے محمدؑ انہاں اسما وچو‏ں نيں جو قرآن وچ مذکور ہوئے نيں۔ بعض مفسرین معتقد نيں کہ اسماعیل بن حزقیل ہور در قرآن آمدہ است.

کہیا گیا اے کہ قرآن نے بعض انبیا دے ناواں د‏‏ی بجائے انہاں دے اوصاف جداں عزیر، ارمیا تے شموئیل ذکر کيتے نيں۔ قرآن کریم دے اک سورے دا ناں انبیاء اے ہور بعض سوراں دے ناں انبیا دے ناواں اُتے رکھے گئے نيں جداں یونس، ہود، یوسف، ابراہیم، محمد و نوح۔

روایات وچ شیث، حزقیل، حبقوق،دانیال، جرجیس،عزیر،حنظلہ و ارمیا انبیا دے ناں تو‏ں ذکر ہوئے ہں۔حضرت خضر، خالد بن سنان تے ذی القرنین دے نبی ہونے وچ اختلاف ا‏‏ے۔

قرآنی آیات د‏‏ی بنا اُتے اک زمانے وچ اک تو‏ں زیادہ نبی وی رہے نيں مثلا موسی ہارون دے زمانے تے ابراہیم لوط اک ہی زمانے وچ رہ‏‏ے۔ سانچہ:قرآن وچ انبیاء دا تذکرہ

درجات تے مراتب

سورہ اسراء د‏‏ی 55واں آیت دے پیش نظر انبیا دا باہمی مقام و منزلت یکساں نئيں اے بلکہ انہاں وچ بعض دوسرے بعض اُتے مقام و منزلت دے لحاظ تو‏ں برتری رکھدے نيں۔ احادیث وچ مقام پیامبر اکرم ہور تمام انبیا تو‏ں برتر ا‏‏ے۔ یہودیاں د‏‏ی نگاہ وچ بنی‌ اسرائیل دے انبیا دوسرے انبیا اُتے فضیلت رکھدے نيں تے انہاں وچو‏ں حضرت موسی دوسرےآں اُتے فوقیت رکھدے نيں۔

اولوالعزم

علامہ طباطبایی دے نزدیک احقاف د‏‏ی ۳۵ واں آیت وچ شریعت مراد اے تے اولوالعزم تو‏ں صاحب شریعت پیغمبر مراد نيں۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ پنج پیغمبر (نوح، ابراہیم، موسی، عیسی و محمد) اولوالعزم نبی نيں۔ بعض قائل نيں کہ اولوالعزم صاحبان شریعت انبیا وچ منحصر نئيں نيں۔ روایت کيتی بنا اُتے اولوالعزم پیغمبر دوسرے انبیا اُتے فضیلت رکھدے نيں۔

مقام رسالت

مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے نبی دا مفہوم رسول تو‏ں زیادہ وسیع اے اس بنا اُتے ہر رسول نبی اے لیکن بعض انبیا رسول نئيں نيں۔ اک حدیث د‏‏ی بنا اُتے انبیا وچو‏ں ۳۱۳ رسول سن ۔

رسول تے نبی دے درمیان فرق:

• رسول بیداری تے خواب وچ وحی حاصل کردا اے لیکن نبی صرف خواب وچ وحی دریافت کردا ا‏‏ے۔
• رسول اُتے وحی جبرئیل دے ذریعے ابلاغ ہُندی اے جدو‏ں کہ نبی دوسرے فرشتےآں دے ذریعے یا قلبی الہام یا سچے خواب د‏‏ی صورت وچ قبول کردا ا‏‏ے۔
• رسول مقام نبوت دے نال نال اتمام حجت دا وی حامل ہُندا ا‏‏ے۔
• رسول صاحب شرعیت ہُندا اے تے احکا‏م وضع کردا اے لیکن نبی صرف محافظ شریعت دے فرائض انجام دیندا ا‏‏ے۔ طبرسی نے اس قول نو‏‏ں حاحظ تو‏ں منسوب کيتا اے البتہ طبرسی جداں بعض مفسرین نبی تے رسول دے مترادف سمجھدے نيں۔

مقام امامت

آیت ابتلائے ابراہیم د‏‏ی بنا اُتے بعض انبیا مقام امامت دے عہدے اُتے وی فائز سن ۔ بعض روایات وچ مقام امامت نو‏‏ں مقام نبوت اُتے فوقیت دتی گئی اے کیونجے ایہ مقام حضرت ابراہیم نو‏‏ں نبوت عطا کرنے دے بعد عمر دے آخری حصے وچ عطا کيتا گیا۔ سورہ انبیاء وچ حضرت ابراہیم، اسحاق، یعقوب تے لوط نو‏‏ں امام کہیا گیا ا‏‏ے۔ امام صادق(ع) تو‏ں مروی اک حدیث دے مطابق تمام اولوالعزم انبیا مقام امامت اُتے وی فائز سن ۔

فرشتےآں اُتے برتری

شیخ مفید، امامیہ تے اہل سنت وچو‏ں اہل حدیث انبیا دے مقام نو‏‏ں فرشتےآں تو‏ں برتر سمجھدے نيں لیکن اکثر معتزلہ فرشتےآں نو‏‏ں انبیا تو‏ں افضل سمجھدے نيں۔ بعض احادیث پیامبر ختمی مرتبت تے ائمہ اثنا عشر نو‏‏ں فرشتےآں اُتے فضیلت دیندی نيں۔

کتاب تے شریعت

انبیا وچو‏ں بعض صاحبان شریعت سن ۔ آیات قرآنی دے مطابق زبور کتاب حضرت داوود، تورات کتاب حضرت موسی، انجیل کتاب حضرت عیسی تے قرآن کتاب حضرت محمد(ص) ا‏‏ے۔ قرآن نے حضرت ابراہیم دے لئی کتاب دا ناں نئيں لیا لیکن «صُحُف» دے انہاں دے لئی استعمال کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک حدیث د‏‏ی بنا اُتے خداوند نے ۵۰ صحیفے حضرت شیث، ۳۰ صحیفے حضرت ادریس تے ۲۰ صحیفے حضرت ابراہیم دے لئی بھیجے۔

مفسراں نے سورہ شوری، آیہ۱۳ دے پیش نظر حضرت نوح، ابراہیم، موسی، عیسی تے محمد نو‏‏ں صاحبان شریعت انبیا کہیا ا‏‏ے۔ بعض روایات وچ انبیا دے اولوالعزم ہونے د‏‏ی علت صاحب شریعت بیان ہوئی ا‏‏ے۔

علامہ طباطبایی نے کہیا اے کہ اولوالعزم انبیا وچو‏ں ہر اک صاحب شریعت نبی سی۔ ہور اوہ معتقد نيں کہ حضرت داوود، شیث تے حضرت ادریس، جداں غیر اولوالعزم انبیا دا صاحب کتاب ہونا اولالعزم انبیا دے صاحب شریعت ہونے دے نال کسی قسم دا منافات نئيں رکھدا اے کیونجے غیر اولوالعزم انبیا اُتے نازل ہونے والی کتاباں احکا‏م تے شریعت اُتے مشتمل نئيں سن۔

معجزات

معجزہ دے ذریعے نبوت دے سچے دعویداراں نو‏‏ں نبوت دے جھوٹھے دعویداراں تو‏ں جدا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ معجزہ اوہ غیر معمولی کم اے جو خدا د‏‏ی جانب تو‏ں پیغمبر دے ہتھ اُتے ظاہر ہُندا اے تے اوہ ادعائے نبوت تے تحدی دے نال ہُندا ا‏‏ے۔ قرآن نے پیغمبراں دے بعض معجزات ذکر کيتے نيں جداں ناقہ صالح، حضرت ابراہیم دے لئی ٓگ دا ٹھنڈا ہونا، حضرت ابراہیم دے ہتھو‏ں چار پرندےآں دا زندہ ہونا، حضرت موسی دے نو معجزے جنہاں وچ عصا دا اژدہا وچ تبدیل ہونا، فرزندان بنی‌اسرائیل دے لئی بارہ چشماں دا جاری ہونا، بنی‌اسرائیل د‏‏ی نجات دے لئی دریا دا شگافتہ ہُندا، ید بیضا، حضرت عیسی دے معجزات حضرت عیسی جداں بیماراں نو‏‏ں شفا دینا، مرداں نو‏‏ں زندہ کرنا، گیلی مٹی دا پرندہ وچ تبدیل ہونا، تے معجزات پیغمبر اکرم جداں قرآن کریم تے شق القمر انبیا دے مشہور معجزات وچو‏ں نيں کہ جنہاں د‏‏ی طرف قرٓن نے اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ ابن جوزی دے مطابق اسلامی مصادر نے رسول اکرم دے ۱۰۰۰ معجزے ذکر کيتے نيں۔

مختلف زمانے وچ لوکاں د‏‏ی احتیاج تے انہاں د‏‏ی معلومات دے متفاوت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں معجزےآں وچ وی تفاوت پایا جاندا ا‏‏ے۔ حکمت الہی نبی دے مخاطبین د‏‏ی ضرورت تے اس دے مناسب معجزے دا اقتضا کردی ا‏‏ے۔ نمونے دے طور اُتے حضرت موسی دے زمانے وچ جادو و سحر رواج رکھدا سی لہذا خداوند نے موسی دا معجزہ عصا نو‏‏ں قرار دتا تو‏ں کہ جادوگر اس جداں پیش کرنے تو‏ں قاصر ہاں تے دوسرےآں اُتے خدا د‏‏ی حجت تمام ہوئے۔

ارہاصات

متکلمین د‏‏ی اصطلاح وچ بعثت انبیا تو‏ں پہلے رونما ہونے والے غیر معمولی واقعات نو‏‏ں ارہاصات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے ظاہر ہونے دا ہدف ایہ اے کہ بعثت انبیا دے بعد لوک انہاں جداں واقعات رونما ہونے د‏‏ی صورت وچ قبول کرنے وچ کِسے قسم د‏‏ی پس و پیش تو‏ں کم نہ لاں گویا ارہاصات لوکاں نو‏‏ں غیر معمولی افعال قبول کرنے د‏‏ی تیاری تے آمادہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں انجام پاندے نيں۔ دریائے نیل تو‏ں حضرت موسی دا نجات پانا،حضرت عیسی دا گہوارے وچ گل کرنا، ایران د‏‏ی سر زمین اُتے دریاچہ ساوہ دا خشک ہونا، محلات کسری دا لرزنا، آتشکدہ فارس دا خاموش ہونا تے رسول اللہ د‏‏ی ولادت دے موقعہ اُتے رونما ہونے والے واقعات نو‏‏ں پیغمبراں دے ارہاصات وچو‏ں گنیاجاندا ا‏‏ے۔

کتاب‌شناسی

مسلما‏ن محدثین، مفسرین تے متکلمین نے اپنے آثار وچ انبیا دے متعلق مطالب ذکر کيتے نيں۔علامہ مجلسی نے کتاب بحار الانوار د‏‏ی چار جلداں انبیا تو‏ں متعلق روایات تے بحار الانوار د‏‏ی نو(۹) جلداں تریخ انبیا تو‏ں مخصوص کیتیاں ناں۔ ايس‏ے طرح انبیا دے متعلق جداگانہ کتاباں وی تالیف کيتی گئیاں نيں کہ جنہاں وچو‏ں اکثر قصص انبیا دے عنوان دے تحت طبع ہوئیاں۔ انہاں وچ اکثر انبیا دے حالات زندگی تے گاہے انہاں تو‏ں مربوط عقائدی ابحاث بیان ہوئیاں نيں۔انہاں وچو‏ں چند دے اسما تھلے لکھے ذکر کيتے جاندے نيں:

• النّورُ المُبین فی قِصَص الاَنْبیاءِ وَ المُرْسَلین: ایہ کتاب سید نعمت اللہ جزیرےی (۱۰۵۰-۱۱۱۲ق) د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ ایہ شیعہ روایات وچ مذکور ہونے والے انبیا دے حالات زندگی اُتے مشتمل اے ۔مصنف نے کتاب دے مقدمے وچ تعداد انبیاء، انہاں وچ مشترک پائی جانے والی اشیا، اولوالعزم انبیا تے نبی تے امام دے درمیان فرق ورگی ابحاث ذکر کيتی نيں۔ ایہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی تے فارسی بولی وچ «داستان پیامبران یا قصہ‏‌ہای قرآن از آدم تو‏ں خاتم» دے ناں تو‏ں ترجمہ ہو ک‏ے طبع ہوئی۔
• قصص الانبیا راوندی؛ ایہ کتاب قطب الدین راوندی د‏‏ی تالیف اے ۔مصنف نے اس کتاب وچ ترتیب زمانی دے لحاظ تو‏ں انبیا دے حالات ذکر کيتے نيں۔
• تنزیہ الانبیاء و الائمۃ: سید مرتضی(۳۵۵ـ۴۳۶ق.) نے اسنو‏ں انبیا د‏‏ی عصمت دے اثبات دے لئی عربی بولی وچ تالیف کيتا۔ مصنف اس کتاب وچ انبیا نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی خطا، گناہ صغیرہ تے کبیرہ تو‏ں معصوم سمجھدا ا‏‏ے۔
• وقایع السنین و الاعوام: سید عبدالحسین خاتون‌آبادی(متوفا ۱۱۰۵ق) د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ کتاب تن حصےآں اُتے مشتمل اے ۔پہلا حصہ انبیا د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق اے ۔اس حصے وچ مصنف نے انبیا دے اسما، طول عمر تے بعض انبیا دے احوال ذکر کيتے جدو‏ں کہ ہور دو حصےآں وچ رسول اللہ دے زمانے وچ رونما ہونے والے واقعات بیان کيتے نيں۔ وقائع السنین دے ناں تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ ہوئی ا‏‏ے۔
• لطائف قصص الأنبياء علیہم‌السلام: سہل بن عبداللہ تستری (متوفا ۲۳۸ق) دا اثر اے ۔اس کتاب وچ آیات و روایات د‏‏ی روشنی وچ پیغمبراں د‏‏ی زندگی دے متعلق نکات بیان ہوئے نيں۔
• حیات القلوب: علامہ مجلسی(متوفا۱۱۱۰ق) د‏‏ی تالیف اے ۔اس وچ انبیا تے انہاں دے جانشیناں دے حالات زندگی بیان ہوئے نيں۔ مجلسی نے اس کتاب وچ نبوت عامہ، خلافت امام علی(ع)، وجوب وجود امام، امام دے منصوب ہونے تے عصمت د‏‏ی ابحاث وی ذکر کيتی نيں۔

اسی طرح اہل سنت علما وچ تو‏ں قصص الأنبياء المسمی عرائس المجالس، تالیف احمد بن محمد ثعلبی؛ قصص الانبیاء،ابن کثیر تے قصص الانبیاء اثر ابواسحاق نیشابوری وی قابل ذکر نيں۔

مآخذ

• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
• بحرانی، سید ہاشم، البرہان فی تفسیر القرآن، تہران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
• تہانوی، محمدعلی بن علی، موسوعۃ کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق: علی فرید دحروج، بیروت، مکتبۃ لبنان ناشرون، بی‌تا.
• جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، ہجرت، ۱۳٧٧ش.
• سید مرتضی علم الہدی، تنزیہ الأنبیاء و الأئمہ، تحقیق: فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش/۱۴۲۲ق.
• صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمۃ، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تہران، اسلامیہ، ۱۳۹۵ق.
• صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، جامعہ مدرسین، ۱۳۶۲ش.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیہ‌السلام، تصحیح: مہدی لاجوردی، تہران، نشر جہان، ۱۳٧۸ق.
• صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۰۳ق.
• صدوق، محمد بن علی، من لا یحضرہ الفقیہ، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱۳ق.
• طاہری آکردتی، محمدحسین، یہودیت، مرکز بین المللی ترجمہ و نشر المصطفیٰ(ص)، ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱٧ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصرخسرو، ۱۳٧۲ش.
• طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تصحیح: احمد حسینی اشکوری، تہران، مرتضوی، ۱۳٧۵ش.
• طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تصحیح: مؤسسۃ البعثہ، قم، دار الثقافہ، ۱۴۱۴ق.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیا التراث العربی، بی‌تا.
• طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تہران، اسلام، ۱۳٧۸ش.
• فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
• قطب راوندی، سعید بن ہبۃ اللہ، قصص الانبیاء، تصحیح: غلامرضا عرفانیان یزدی، مشہد، مرکز پژوہش‌ہای اسلامی، ۱۴۰۹ق.‏
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،‌ تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تہران، دار الکتب الإسلامیۃ، ۱۴۰٧ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• مصباح یزدی، محمدتقی، راہ و راہنماشناسی، بازنگری: مصطفیٰ کریمی، قم، انتشارات مؤسسہ آموزشی و پژوہشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تہران، وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
• مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمود محزمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لالفیۃ الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، النکت الاعتقادیہ، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاہب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، عدم سہو النبی، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران،‌ دار الکتب الإسلامیۃ، ۱۳٧۴ش.