عصمت انبیاء

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

عصمت انبیاء تو‏ں مراد انبیاء دا خطا تے گناہ تو‏ں محفوظ ہونا ا‏‏ے۔ عصمت انبیاء نو‏‏ں تمام ادیان الہی دا مشترکہ اصول قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ البتہ اس د‏ی حقیقت تے اس دے مراتب دے بارے وچ انہاں وچ اختلاف‌ پایا جاندا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن علماء اس گل اُتے متفق نيں کہ انبیاء شرک و کفر تو‏ں پاک تے وحی دے دریافت کرنے ہور اس د‏ی تبلیغ وچ کِسے قسم د‏‏ی خطا تے گناہ دے مرتکب نئيں ہُندے نيں؛ لیکن انبیاء دا دوسرے گناہاں تے خطا تو‏ں وی محفوظ ہونے یا نہ ہونے وچ انہاں دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ اکثر مسلما‏ن علماء دے مطابق انبیاء انہاں دونے امور وچ وی معصوم ہُندے نيں۔

قرآن وچ انبیاء د‏‏ی عصمت دے بارے وچ کوئی تصریح نئيں آئی اے، لیکن مفسرین قرآن د‏‏ی بعض آیتاں مانند سورہ بقرہ آیت نمبر 36 جو حضرت آدم تے حضرت حوا دے بہشت تو‏ں کڈے جانے دے بارے وچ اے، دے تھلے انبیاء د‏‏ی عصمت دے بارے وچ بحث کردے نيں۔ مسلما‏ن متکلمین انبیاء د‏‏ی عصمت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی مختلف عقلی دلائل پیش کردے نيں۔ اس سلسلے وچ اوہ قرآن د‏‏ی بعض آیات من جملہ سورہ حشر د‏‏ی آیت نمیر 7 تو‏ں وی استناد کردے نيں۔

انبیاء د‏‏ی عصمت دے مخالفین وی قرآن د‏‏ی بعض آیات تو‏ں استناد کردے نيں جو تمام انبیاء د‏‏ی عصمت یا گھٹ تو‏ں گھٹ بعض انبیاء د‏‏ی عصمت دے نال سازگار نئيں نيں۔ انہاں دے جواب وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ آیات متشابہ آیات نيں جنہاں د‏‏ی تأویل و تفسیر دے لئی انہاں نو‏‏ں محکمات د‏‏ی طرف ارجاع دینا ضروری ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اوہ آیات جو انبیاء د‏‏ی عصمت دے نال ناسازگار نيں انہاں نو‏‏ں ترک اولی اُتے حمل کيتا جاندا اے جو گناہ تے خطا دے متعارف معانی تو‏ں متفاوت معانی اُتے دلالت کردیاں نيں۔

مفہوم‌ شناسی

عصمت انبیاء تو‏ں مراد انبیاء دا ہر قسم دے گناہ تے بدی ہور وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ انہاں دا خطا تو‏ں منزہ ہونا ا‏‏ے۔ عصمت، انبیاء د‏‏ی اندرونی صفت اے جس دے باعث اوہ نیک اعمال نو‏‏ں برے اعمال تو‏ں واضح تے آشکار طور اُتے تشخیص دے سکدے نيں۔

اسلامی تعلیمات وچ انبیاء د‏‏ی عصمت نو‏‏ں مختلف کلمات دے ضمن وچ بیان کيتا جاندا اے جنہاں وچ تنزیہ انبیاء، توفیق، صدق تے امانت وغیرہ شام‏ل نيں۔

اہمیت

وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ انبیاء دا معصوم ہونا تمام ادیان الہی دا مشترکہ عقیدہ منیا جاندا اے ؛ بھانويں اس د‏ی حقیقت تے مراتب دے بارے وچ انہاں دے درمیان تے مسلما‏ن متکلمین دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔

بعض اس گل دے معتقد نيں کہ انبیاء د‏‏ی عصمت دا مسئلہ ظہور اسلام دے بعد مسلماناں وچ رائج ہويا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے کہیا جاندا اے کہ خلیفہ اول نے پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی تجلیل د‏‏ی خاطر آپ نو‏‏ں خطا تو‏ں معصوم قرار دتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح نقل ہويا اے کہ امام علی علیہ السلام نے انبیا دے مقام و مرتبے نو‏‏ں بیان کردے وقت عصمت دا لفظ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود بعض دانشوراں دا عقیدہ اے کہ عصمت انبیاء د‏‏ی اصطلاح علم کلام د‏‏ی دوسرے بہت ساری اصطلاحات د‏‏ی طرح اس علم د‏‏ی پیدائش دے بعد تے امام صادقؑ د‏‏ی امامت دے دوران وجود وچ آئیاں نيں۔

قرآن وچ انبیاء د‏‏ی عصمت دے بارے وچ تصریح نئيں آئی اے ؛ لیکن مفسرین نے قرآن د‏‏ی بعض آیات د‏‏ی تفسیر وچ اس موضوع تو‏ں بحث کيتی نيں۔ انہاں آیات وچ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمیر 36، سورہ اعراف د‏‏ی آیت نمیر 32 تے سورہ طہ د‏‏ی آیت نمیر 121 جو حضرت آدم و حوا د‏‏ی داستان تے انہاں دے شیطان دے نال برتاؤ دے بارے وچ اے ايس‏ے طرح سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمبر 33 جو بعض انبیاء دے برگزیدہ ہونے دے بارے وچ اے تے سورہ نجم د‏‏ی آیت نمبر 3 تو‏ں 5 جو پیغمبر اسلامؐ دے وحی دے بغیر اپنی ہويا و ہوس تو‏ں نطق نہ کرنے تو‏ں متعلق اے، شام‏ل نيں۔

منشأ

عصمت دے منشاء تے سبب دے بارے وچ مختلف نظرات بیان کيتے گئے نيں: شیخ مفید تے سیدِ مرتَضی عصمت انبیاء نو‏‏ں انہاں دے حق وچ خدا دے لطف و کرم دا نتیجہ قرار دیندے نيں۔ سیدِ مرتضی اک ہور قول وچ شیخ طوسی تے ابن میثم بحرانی دے نال عصمت انبیا نو‏‏ں انہاں دے نفسانی مَلَکہ جو انہاں دے اندر موجود ہُندے نيں دا نتیجہ قرار دیندے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں گناہ سرزد ہونے د‏‏ی قدرت ہی سلب ہو جاندی اے ايس‏ے بنا اُتے اس خصوصیت دے ہُندے ہوئے انبیاء تو‏ں کدی وی گناہ سرزد نئيں ہُندا۔ علامہ طباطبایی طاعت تے گناہ تو‏ں متعلق انبیاء دے راسخ تے زوال ناپذیر علم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی عصمت دا منشأ قرار دیندے نيں، انبیاء دے علم د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ پہلی گل ایہ کہ ایہ علم قابل تعلیم نئيں اے بلکہ خدا دا عطا کردہ اے دوسری گل ایہ کہ ایہ علم شہوات تو‏ں مغلوب نئيں ہُندا۔ ملا صدرا وی عصمت انبیاء نو‏‏ں خدا د‏‏ی عطا تے بخشش سمجھدے نيں جسنو‏ں خدا اپنے بندےآں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہے عطا فرماندا اے جس دے ذریعے قوہ واہمہ جو شیطان دے وسوساں وچ آنے دا امکان ہُندا اے، قوہ عاقلہ د‏‏ی تسخیر وچ چلی جاندی ا‏‏ے۔

دائرہ

عصمت انبیاء دے کئی مراحل تے مراتب تصور کيتے جاندے نيں جو بالترتیب ایہ نيں: شرک تے کفر تو‏ں معصوم ہونا، وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ معصوم ہونا، گناہ کبیرہ و صغیرہ ہور روزمرہ امور وچ خطا تو‏ں معصوم ہونا۔ مسلما‏ن علماء پہلے تے دوسرے مرحلے دے بارے وچ اتفاق نظر رکھدے نيں تے سب اس گل دے معتقد نيں کہ انبیاء نبوت اُتے فائز ہونے تو‏ں پہلے تے بعد وچ کِسے وقت وی شرک تے کفر وچ مبتلا نئيں ہُندے نيں۔ ايس‏ے طرح شیعہ تے سنی متکلمین اس گل دے وی معتقد نيں کہ انبیاء وحی دے دریافت، حفظ تے ابلاغ وچ عمدا، تے سہويا کسی گناہ یا خطا تو‏ں معصوم ہُندے نيں۔ البتہ پنجويں صدی ہجری دے معتزلی رہنما قاضی عبد الجبار تبلیغ رسالت وچ کذب سہوی نو‏‏ں جائز قرار دیندے نيں۔

عصمت دے تیسرے مرحلے وچ وی شیعہ متکلمین اتفاق‌ نظر رکھدے؛ یعنی انہاں دے مطابق انبیاء ہر قسم دے گناہ کبیرہ و صغیرہ تو‏ں معصوم ہُندے نيں۔ اس بارے وچ صرف شیخ مفید سہويا گناہ صغیرہ د‏‏ی انجام دہی نو‏‏ں انبیاء دے لئی بعثت تو‏ں پہلے ممکن قرار دیندے نيں اس شرط دے نال کہ ایہ گناہ وی نفس د‏‏ی پستی د‏‏ی وجہ تو‏ں سرزد نہ ہويا ہوئے۔

چوتھا مرحلہ یعنی روزمرہ امور وچ خطا تو‏ں وی معصوم ہونے نو‏‏ں وی اکثر شیعہ علماء قبول کردے نيں تے کہندے نيں کہ انبیاء زندگی دے فردی تے سماجی امور وچ وی خطا تو‏ں معصوم ہُندے نيں؛ لیکن انہاں وچو‏ں بعض جداں کلینی تے شیخ صدوق اس نظریے دے مخالف نيں۔ کلینی اس گل دے معتقد نيں کہ روزمرہ امور وچ انبیاء دا چھوٹی چھوٹی خطااں تو‏ں وی معصوم ہونا جنہاں دے سرزد ہونے تو‏ں لوکاں دے اعتماد نو‏‏ں ٹھیس نہ پہنچدا، دے ثبوت وچ نہ صرف کوئی عقلی دلیل نئيں اے، بلکہ اس دے خلاف بعض احادیث وی موجود نيں کہ جو اس گل دے اُتے دلالت کردیاں نيں کہ اس طرح دے خطاواں انبیاء تو‏ں سرزد ہوئیاں نيں۔ شیخ صدوق حدیث ذوالشمالین تو‏ں استناد کردے ہوئے سہو النبی نو‏‏ں قبول کردے نيں تے انبیاء نو‏‏ں خطا تے اشتباہ تو‏ں وی معصوم سمجھنے نو‏‏ں غلو تے تفویض قرار دیندے نيں۔

علامہ طباطبایی اس گل دے معتقد نيں کہ انبیاء د‏‏ی زندگی دے اوہ امور جو وحی تے لوکاں د‏‏ی ہدایت تو‏ں مربوط نئيں نيں اوہ عصمت دے موضوع تو‏ں خارج نيں۔ آپ دے مطابق پیغمبر اسلامؐ دے علاوہ دوسرے انبیاء تو‏ں روزمرہ امور وچ خطا تے اشتباہ دے مرتکب ہونے وچ قرآن د‏‏ی بعض آیات دلالت کردیاں نيں مثلا: حضرت آدم دا اپنے عہد و پیمان نو‏‏ں فراموش کرنا، حضرت نوح دا اپنے گناہگار بیٹے نو‏‏ں طوفان تو‏ں نجات دینے د‏‏ی درخواست کرنا، حضرت یونس دا غصے د‏‏ی حالت وچ اپنی قوم تو‏ں باہر جانا تے حضرت موسی دا بنی‌اسرائیل د‏‏ی گوسالہ پرستی تو‏ں متعلق حضرت ہارون دے بارے وچ بے جا قضاوت وغیرہ۔

انبیاء د‏‏ی عصمت تے انہاں دا اختیار

اک گروہ دا خیال اے کہ عصمت تے اختیار اک دوسرے دے منافی نيں۔ ايس‏ے بنا اُتے بعض لوک انبیاء د‏‏ی عصمت دے منکر نيں جدو‏ں کہ بعض، انبیاء د‏‏ی عصمت دے تاں قائل نيں لیکن اسنو‏ں اک اجباری امر قرار دیندے نيں۔ دوسرا گروہ کہندا اے کہ انسان خطا دا پتلا اے تے گناہ اس د‏ی سرشت وچ شام‏ل اے لہذا اوہ لکھ کوشش کرے فیر وی کسی نہ کسی خطا وچ مبتلا ہو ک‏ے ہی رہے گا۔ اس بنا اُتے کسی انسان دا عصمت دے مقام اُتے فائز ہونا بیرونی عوامل د‏‏ی بنا اُتے اے تے اس دے اختیار تو‏ں خارج ا‏‏ے۔ ایہ گروہ اپنے دعوی نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن د‏‏ی بعض آیات تو‏ں وی تمسک کردا ا‏‏ے۔

من جملہ انہاں آیات وچو‏ں اک سورہ ص د‏‏ی آیت نمبر 46 اے جس وچ انبیاء دے بارے وچ "اخلصناھم" (اساں انہاں نو‏‏ں مخلص بنایا) د‏‏ی عبارت استعمال ہوئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آیت تطہیر (سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 33) جس دے مطابق خدا نے بعض انساناں نو‏‏ں گناہاں تو‏ں پاک تے منزہ قرار دتا ا‏‏ے۔

اس نظریے دے مقابلے وچ علامہ طباطبایی کہندے نيں کہ خدا نے انبیاء نو‏‏ں علم عطا کيتا اے جس تو‏ں اوہ گناہ دے باطن تو‏ں وی باخبر ہُندے نيں۔ اس بنا اُتے چونکہ انبیاء گناہ د‏‏ی پستی تے حقیقت تو‏ں آشنا ہُندے نيں اس دا ارتکاب نئيں کردے نہ ایہ کہ اوہ اس کم وچ مجبور نيں۔ علامہ طباطبائی گناہ تو‏ں انبیاء د‏‏ی آگاہی نو‏‏ں کسی کھانے والی زہریلی چیز تو‏ں متعلق انسان د‏‏ی آگاہی تو‏ں تشبیہ دیندے نيں جس دے نتیجے وچ انسان اس چیز نو‏‏ں کھانے تو‏ں پرہیز کردا ا‏‏ے۔

آیت اللہ جعفر سبحانی لکھدے نيں کہ مقام عصمت خدا دے ارادے تو‏ں نصیب ہُندا اے تے قرآن د‏‏ی بعض آیات اس گل اُتے تاکید کردیاں نيں کہ ایہ مقام خدا د‏‏ی عطا کردہ اے ؛ لیکن عصمت دے مقام نو‏‏ں کسب کرنے دے مقدمات انسان د‏‏ی کوشش تے نفسانی خواہشات دے نال مقابلہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے عصمت اختیار دے نال قابل‌ جمع ا‏‏ے۔

دلائل

انبیاء د‏‏ی عصمت اُتے عقلی تے نقلی دلائل موجود نيں:

عقلی دلائل

عصمت انبیاء اُتے سب تو‏ں اہ‏م عقلی دلیل انبیاء اُتے لوکاں دے اعتماد د‏‏ی بحالی ا‏‏ے۔ ايس‏ے بنا اُتے اس دلیل نو‏‏ں "دلیل اعتماد" دا ناں دتا گیا اے، جے انبیاء دا کردار انہاں دے گفتار دے نال مطابقت نہ رکھے تاں لوک انہاں د‏‏ی قیادت نو‏‏ں تسلیم نئيں کرن گے۔

اس سلسلے د‏‏ی ہور عقلی دلائل وچو‏ں اک رسالت دے اہداف دا پایمال ہونا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ چونکہ انبیاء د‏‏ی اطاعت واجب اے، اس صورت وچ جے انبیاء گناہ دے مرتکب ہاں تاں ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اس گناہ وچ وی انہاں د‏‏ی پیروی واجب اے یا نئيں؟ جے اس وچ وی انہاں د‏‏ی پیروی کرنے نو‏‏ں واجب قرار داں تاں انہاں دے بھیجنے دا مقصد ختم ہو جائے گا کیونجے انبیاء نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی بھیجیا گیا ا‏‏ے۔ جے کہیا جائے کہ انہاں د‏‏ی پیروی واجب نئيں اے تاں ایہ اک قسم تو‏ں انہاں د‏‏ی تحقیر شمار ہوئے گی۔

نقلی دلائل

نقلی دلائل وچ قرآن د‏‏ی آیات تے احادیث شام‏ل نيں۔ مفسرین دے مطابق قرآن د‏‏ی بعض آیات انبیاء د‏‏ی عصمت اُتے دلالت کردیاں نيں۔ علامہ طباطبایی سورہ نساء د‏‏ی آیت نمیر 64، 69 تے 165، سورہ انعام د‏‏ی آیت نمیر 90 تے سورہ کہف د‏‏ی آیت نمبر 17 نو‏‏ں من جملہ انہاں آیات وچو‏ں قرار دیندے نيں۔

سورہ کہف د‏‏ی آیت نمیر 17 وچ آیا اے کہ: "جسنو‏ں اللہ ہدایت دے اوہی ہدایت یافتہ اے "۔ علامہ طباطبایی دے مطابق ایہ آیت ہدایت یافتہ گان تو‏ں ہر قسم د‏‏ی گمراہی نو‏‏ں نفی کردی اے تے چونکہ ہر گناہ اک قسم د‏‏ی گمراہی اے، پس انبیاء کسی گناہ دے مرتکب نئيں ہُندے نيں۔

متعدد احادیث وچ عصمت نو‏‏ں انبیاء دے لئی ضروری قرار دتی گئی ا‏‏ے۔ من جملہ انہاں احادیث وچو‏ں اک وچ آیا اے کہ امام باقرؑ نے فرمایا: "انبیاء گناہ دے مرتکب نئيں ہُندے؛ کیونجے انبیاء سب دے سب معصوم تے پاک نيں تے اوہ کسی چھوٹے یا وڈے گناہ دے مرتکب نئيں ہُندے نيں۔"

اعتراضات تے انہاں دا جواب

عصمت انبیاء دے مخالفین بعض آیات تو‏ں تمسک کردے ہوئے انبیاء د‏‏ی عصمت دے منکر ہوئے نيں۔ انہاں دے علاوہ بعض دوسری آیات تو‏ں استناد کردے ہوئے بعض انبیاء د‏‏ی عصمت اُتے اعتراضات وی کيتے گئے نيں؛ من جملہ انہاں وچ حضرت آدم،[42] حضرت نوح،[43] حضرت ابراہیم،[44] حضرت موسی،[45] حضرت یوسف،[46] حضرت یونس،[47] تے پیغمبر اسلامؐ۔[48] شام‏ل نيں۔ آیت‌اللہ سبحانی عصمت انبیاء دے منکرین د‏‏ی جانب تو‏ں اس موضوع اُتے کيتے جانے والے سب تو‏ں اہ‏م اعتراضات دا سرچشمہ انہاں آیات نو‏‏ں قرار دیندے نيں۔[49] احمد امین مصری انہاں آیات تو‏ں استناد کردے ہوئے[50] نبوت تو‏ں پہلے تے بعد وچ انبیاء نو‏‏ں گناہ کبیرہ تے صغیرہ تو‏ں معصوم قرار دینے نو‏‏ں غلو تے قرآن د‏‏ی صریح آیات دے منافی قرار دیندے نيں۔[51]

اس سلسلے وچ کيتے جانے والے بعض اعتراضات تے انہاں دا جواب تھلے ملاحظہ کرن:

وعدہ الہی د‏‏ی نسبت نا امیدی تے بدگمانی

سورہ یوسف د‏‏ی آیت نمبر 110 وچ آیا اے کہ: "حَتَّیٰ إِذَا اسْتَیأَسَ الرُّ‌سُلُ وَظَنُّوا أَنَّہُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَہُمْ نَصْرُ‌نَا فَنُجِّی مَن نَّشَاءُ"(ترجمہ: ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں رسول مایوس ہونے لگے تے خیال کرنے لگے کہ (شاید) انہاں تو‏ں جھوٹھ بولا گیا ا‏‏ے۔ تاں (اچانک) انہاں دے پاس ساڈی مدد پہنچ گئی۔۔۔۔) کہیا جاندا اے کہ اس آیت وچ وعدہ الہی د‏‏ی نسبت انبیاء د‏‏ی ناامیدی تے بدگمانی (وَظَنُّوا أَنَّہُمْ قَدْ کُذِبُوا) دے بارے وچ بحث ہوئی اے ایہ چیز انبیاء دے معصوم نہ ہونے د‏‏ی دلیل اے ؛ کیونجے اس گل دا لازمہ ایہ اے کہ انبیاء نے ایہ گمان کيتا سی کہ خدا نے انہاں د‏‏ی مدد تے نصرت دے بارے وچ جھوٹھ بولا ا‏‏ے۔

علامہ طباطبایی اس اعتراض دے جواب وچ کہندے نيں کہ مذکورہ آیت وچ فعل "ظنوا" دا فاعل لوک نيں نہ انبیاء۔ اس صورت وچ آیت دا معنا ایويں ہوئے گا: لوک ایہ گمان کردے نيں کہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں عذاب دا وعدہ جھوٹھا ا‏‏ے۔ آیت اللہ سبحانی اس آیت وچ موجود تمام ضمیراں نو‏‏ں انبیاء د‏‏ی طرف لوٹاندے نيں لیکن اس دے باوجود آپ اس گل دے معتقد نيں کہ انبیاء نے خدا دے حوالے تو‏ں ایسا گمان نئيں کيتا سی بلکہ انہاں د‏‏ی حالیت ایسی ہوگئی سی لوکاں نے ایہ خیال کيتا سی کہ انبیاء خدا اُتے ایسا گمان رکھدے نيں۔

انبیاء دا شیطانی وسوساں وچ آنا

سورہ حج د‏‏ی آیت نمبر 52 وچ آیا اے کہ: "اور اساں آپ تو‏ں پہلے کوئی رسول تے کوئی نبی نئيں بھیجیا مگر ایہ کہ جدو‏ں اس نے (اصلاح احوال کی) آرزو د‏‏ی تاں شیطان نے اس د‏ی آرزو وچ خلل اندازی کيتی۔ پس شیطان جو خلل اندازی کردا اے خدا اسنو‏ں مٹا دیندا ا‏‏ے۔" کہیا جاندا اے کہ اس آیت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شیطان انیباء دے افکار، بولی تے خواہشات وچ مداخلت کردا اے جو انبیاء دے معصوم نہ ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔[55] افسانہ غرانیق نو‏‏ں وی ايس‏ے نظریے دا مؤید قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔

اس اعتراض دا ایويں جواب دیندے نيں کہ مذکورہ آیت تو‏ں ایہ نتیجہ لینا قرآن د‏‏ی دوسری آیات دے منافی نيں، جداں سورہ حجر د‏‏ی آیت نمبر 42، سورہ اسراء د‏‏ی آیت نمبر 45 تے سورہ ص د‏‏ی آیت نمبر 82 تے 83۔ انہاں آیات دے مطابق شیطان خدا دے خاص بندےآں دے ارادےآں وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی دخالت نئيں کر سکدا تے خدا دے خالص بندےآں وچ انبیاء سر لسٹ نيں۔ بعض کہندے نيں کہ مذکورہ آیت وچ شیطان د‏‏ی مداخلت تو‏ں مراد لوکاں نو‏‏ں انبیاء د‏‏ی مخالفت اُتے وادار کرنے دے لئی کيتے جانے والا وسوسہ ا‏‏ے۔

انبیاء دا گناہ‌گار ہونا

سورہ نحل د‏‏ی آیت نمبر 61 وچ آیا اے کہ: "اگر اللہ لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زیادتی اُتے (فوراً) پھڑ لیا کردا تاں فیر روئے زمین اُتے کسی جاندار نو‏‏ں نہ چھوڑدا۔" کہیا جاندا اے کہ اس آیت وچ ظلم نو‏‏ں تمام لوکاں د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی اے جنہاں وچ انبیاء وی شام‏ل اے تے اس تو‏ں مراد معصیت ا‏‏ے۔ پس ایہ آیت اس گل دے تے دلالت کردی اے کہ تمام لوک گناہگار نيں من جملہ انہاں وچ انبیاء وی شام‏ل نيں۔

فخررازی اس دے جواب وچ کہندے نيں کہ سورہ فاطر د‏‏ی آیت نمبر 32 تے اس طرح دے ہور آیات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تمام لوک ظالم نئيں نيں۔ پس مذکورہ آیت وچ "الناس" تو‏ں مراد یا اوہ تمام افراد مراد نيں جو عذاب دے مستحق نيں یااس تو‏ں مراد مشرکین نيں جنہاں دا ذکر مذکورہ آیت تو‏ں پہلی والی آیت وچ آیا ا‏‏ے۔ علامہ طباطبایی دے مطابق ظلم تو‏ں مراد اس آیت وچ عام اے جس وچ معصیت تے ترک اولی دونے شام‏ل نيں تے انبیاء تو‏ں ترک اولیٰ دا صادر ہونا ممکن ا‏‏ے۔

عمومی جوابات

عصمت انبیاء اُتے کيتے گئے اعتراضات دا عمومی جوابات وی دتے گئے نيں جنہاں وچو‏ں بعض تھلے لکھے نيں:

• جن آیات تو‏ں عصمت انبیاء نو‏‏ں استخراج کيتا جاندا اے اوہ محکمات وچو‏ں نيں جدو‏ں کہ انہاں دے مقابلے وچ جنہاں آیات تو‏ں انبیاء دا معصوم نہ ہونا استخراج کيتا جاندا اے اوہ متشابہات وچو‏ں نيں۔ پس متشابہات د‏‏ی تفسیر دے لئی انہاں نو‏‏ں محکمات د‏‏ی طرف ارجاع دینے د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔
• اگر کسی یقینی دلیل دے خلاف کوئی تے دلائل قائم ہاں تاں یا انہاں نو‏‏ں ترک کيتا جاندا اے یا انہاں د‏‏ی تأویل کيتی جاندی ا‏‏ے۔ تے چونکہ انبیاء د‏‏ی عصمت دے نال ناسازگار آیات یقینی دلائل دے مقابلے وچ نيں لہذا انہاں د‏‏ی تأویل کرنا ضروری ا‏‏ے۔
• اگر ترک اولی نو‏‏ں انبیاء دے حق وچ جائز قرار داں، تاں انبیاء د‏‏ی عصمت تو‏ں متصادم تمام آیات نو‏‏ں ترک اولی اُتے حمل د‏‏ی جا سکدی اے ؛ لیکن جے ترک اولی نو‏‏ں انبیاء دے حق وچ جائز قرار نہ داں، تاں ضرور ایہ کہنا پئے گا کہ انہاں مسائل وچ حتما کوئی مصلحت سی جنہاں نو‏ں اسيں درک کرنے تو‏ں قاصر نيں؛ جداں حضرت موسی تے حضرت خضر د‏‏ی داستان وغیرہ۔

کتابیات

عصمت انبیاء دے بارے وچ اکثر کلامی کتاباں وچ بحث ہوئیاں نيں۔ انہاں دے علاوہ بعض کتاباں مستقل طور اُتے اس بارے وچ لکھی گئیاں نيں من جملہ انہاں وچ تھلے لکھے کتاباں شام‏ل نيں:

• تنزیہ‌الانبیاء۔ اس کتاب وچ چوتھ‏ی تے پنجويں صدی ہجری دے شیعہ فقیہ تے متکلم سیدِ مرتضَی(۳۵۵-۴۳۶ق) نے انبیاء تے ائمہؑ د‏‏ی عصمت نو‏‏ں زیر بحث لیایا اے تے اس سلسلے وچ موجود اعتراضات ہور انہاں آیات تے احادیث دا جواب دتا اے جو ظاہرا انبیاء د‏‏ی عصمت دے منافی نيں۔ ایہ کتاب "تنزیہ الانبیاء: پژوہشی قرآنی دربارہ عصمت پیامران و امامان(ع)" دے عنوان تو‏ں فارسی وچ ترجمہ وی ہويا ا‏‏ے۔
• عصمۃ‌الانبیاء، اس کتاب وچ اہل‌سنت فقیہ، متکلم تے مفسر فخرالدین رازی(متوفی ۶۰۶ھ) نے عصمت انبیاء دے بارے وچ موجود مختلف نظریات نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد عصمت انبیاء اُتے موجود دلائل دا ذکر کردے ہوئے اس اُتے کيتے گئے اعتراضات دا جواب دتا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ قرآنی آیات تو‏ں استناد کردے ہوئے حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراہیم، حضرت موسی، حضرت داوود، حضرت سلیمان تے پیغمبر اسلامؐ اُتے کيتے گئے اعتراضات دا ذکر کردے ہوئے انہاں دا جواب دتا ا‏‏ے۔
• تنزیہ الانبیاء عن ما نسب حثالۃ‌ الاغنیاء۔ ایہ کتاب چھیويں تے ستويں صدی ہجری دے عالم، علی بن احمد معروف بہ ابن‌خمیر (وفات ۶۴۰ھ) د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب وی عصمت انبیاء اُتے کيتے گئے اعتراضات دے جواب وچ لکھی گئی اے تے اس وچ بعض انبیاء حضرت آدم، حضرت یونس، حضرت موسی، حضرت داوود، حضرت سلیمان تے پیغمبر اسلامؐ وغیرہ اُتے کيتے گئے اعتراضات دا جواب دتا ا‏‏ے۔

عصمت انبیاء اُتے لکھی گئی بعض ہور مستقل کتاباں تھلے لکھے نيں:

• عصمۃ الانبیاء فی القرآن الکریم، تحریر جعفر سبحانی
• عصمۃ الانبیاء و الرسل، تحریر سیدمرتضی عسکری
• عصمۃ الانبیاء فی القرآن؛ مدخلٌ الی النبوۃ العامۃ، تحریر سیدکمال حیدری
• عصمۃ‌الانبیاء، تحریر زین‌العابدین عبدعلی طاہر الکعبی
• عصمۃ الانبیاء بین الیہودیۃ و المسیحیۃ و الاسلام، تحریر محمود ماضی
• مراجعاتٌ فی عصمۃ الانبیاء مِن منظور القرآنی، تحریر عبدالسلام زین العابدین
• نور عصمت بر سیمای نبوت؛ پاسخ بہ شبہات قرآنی عصمت، تحریر جعفر انواری۔

حوالے

مآخذ