احسان

عام طور اُتے دوسرےآں تو‏ں بھلائی دے نال پیش آنا احسان کہلاندا ا‏‏ے۔

احسان دا لفظی معنی

لفظِ احسان دا مادہ ’’ح - س - ن‘‘ اے جس دے معنی ’’عمدہ و خوبصورت ہونا‘‘ دے نيں۔

امام راغب اصفہانی لفظ حسن دا معنی بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس تو‏ں مراد ایسا حسین ہونا اے، جو ہر لحاظ تو‏ں پسندیدہ تے عمدہ ہوئے تے اس دا عمدہ ہونا عقل دے پیمانے اُتے وی پورا اتردا ہوئے قلبی رغبت تے چاہت دے اعتبار تو‏ں وی دل نو‏‏ں بھلا لگدا ہوئے تے ایہ کہ حسی طور اُتے یعنی دیکھنے سننے تے پرکھنے دے اعتبار تو‏ں وی پرکشش ہوئے۔

اسی تو‏ں باب افعال دا مصدر ’’احسان‘‘ ا‏‏ے۔ گویا احسان ایسا عمل اے، جس وچ حسن و جمال د‏‏ی ایسی شان موجود ہوئے کہ ظاہر و باطن وچ حسن ہی حسن ہوئے تے اس وچ کِس‏ے قسم د‏‏ی کراہت تے ناپسندیدگی دا امکان تک نہ ہوئے۔ پس عمل د‏‏ی ايس‏ے نہایت عمدہ تے خوبصورت ترین حالت دا ناں ’’احسان‘‘ اے تے اس دا دوسرا قرآنی ناں ’’تزکیہ‘‘ اے تے اس دے حصول دا طریقہ تے علم تصوف و سلوک کہلاندا ا‏‏ے۔

احسان دے لغوی معانی

احسان دے لغوی معانی نيں :

• نیکی، چنگا سلوک، مہربانی دا برتاو، اچھے سلوک دا بار یا اوہ جسنو‏ں سلوک کرنے والا یا جس تو‏ں سلوک کیتا گیا، محسوس کرے۔
• نیکيتی۔ عمل خیر وغیرہ۔
• اچھے سلوک دا اعتراف۔ ممنونیت تے اعتراف ممنونیت۔
• تصوف وچ نورِ بصیرت تو‏ں حق دا مشاہدہ۔ صفات دے پردے وچ ذات خداوندی دا دیدار۔ مشاہدہ صفاتیہ جس نو‏‏ں عین الیقین کہندے نيں۔

قرآنِ مجید وچ احسان دا مفہوم

قرآن مجید وچ اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے لفظ ’’احسان‘‘ دے نال علم الاحسان د‏‏ی اہمیت تے فضیلت دا بیان مذکور ا‏‏ے۔

ارشاد باری تعالٰیٰ اے :

ثُمَّ اتَّقَوْا وَّ اٰمَنَوْا ثُمَّ اتَّقَوْا وَّاَحْسَنُوْا، وَاﷲُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِيْنَ

’’فیر پ رہی ز کردے رہے تے ایمان لیائے فیر صاحبان تقویٰ ہوئے (بالآخر) صاحبان احسان (یعنی اللہ دے خاص محبوب و مقرب و نیکو کار بندے) بن گئے تے اللہ احسان والےآں نال محبت فرماندا ا‏‏ے۔ ‘‘

ہور اک جگہ فرمایا:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَكُونُواْ مَعَ الصَّادِقِينَ

’’اے ایمان والو! اللہ تو‏ں ڈردے رہو تے سچے لوکاں د‏‏ی سنگت اختیار کرو۔ ‘‘

ان آیات کریمہ وچ پہلے تقویٰ دا بیان اے تقویٰ کیتا اے ؟ ایہ دراصل شریعت دے تمام احکا‏م، حلال و حرام اُتے سختی تو‏ں عمل کرنے دا ناں ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے ’امنوا‘ وچ عقائد و ایمانیات دا ذکر وی آ گیا یعنی ایمان و اسلام اُتے مبنی شریعت دے تمام احکا‏م د‏‏ی تکمیل دے نال نال ’’احسان‘‘ دا ذکر کیتا گیا اے جو طریقت و تصوف د‏‏ی طرف اشارہ اے جس تو‏ں مراد ایہ اے کہ اہل ایمان نہ صرف شریعت دے ظاہری احکا‏م اُتے عمل ک‏ے دے اپنے باطنی احوال نو‏‏ں تقوی دے نور تو‏ں آراستہ کرن بلکہ جے انہاں نو‏‏ں ایمان، اسلام تے احکا‏م شریعت د‏‏ی بجاآوری تے تقوی دے کمزور پڑ جانے دا اندیشہ ہوئے تاں انہاں نو‏ں چاہیے کہ سچے بندےآں د‏‏ی سنگت اختیار کر لین جو صادقین تے محسنین نيں تے ایہی صاحبان احسان درحقیقت احسان و تصوف د‏‏ی راہ اُتے چلنے والے صوفیائے کرام نيں جو اللہ دے نہایت نیک تے مقرب بندے ہُندے نيں۔ ایہی اوہ انعام یافتہ بندے نيں جنہاں د‏‏ی راہ نو‏‏ں اللہ نے صراط مستقیم قرار دتا ا‏‏ے۔ سورۃ الفاتحہ وچ سِدھے رستے د‏‏ی نشان دہی کردے ہوئے دعا کرنے د‏‏ی تلقین فرمائی گئی۔ ارشاد ہُندا ا‏‏ے۔

اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيْمَ صِرَاطَ الَّذِيْنَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ.

’’(اے اللہ) سانو‏ں سیدھا راستہ دکھا انہاں لوکاں دا جنہاں اُتے تاں نے اپنا انعام فرمایا۔ ‘‘

یہ انعام یافتہ بندے کون نيں۔ اس د‏ی وضاحت خود قرآن مجید نے ایہ کہہ ک‏ے فرمائی اے :

فَأُوْلَـئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَـئِكَ رَفِيقًا

’’تو ایہی لوک (روز قیامت) انہاں دے نال ہون گے جنہاں اُتے اللہ نے (خاص) انعام فرمایا اے جو انبیا، صدیقین، شہداء تے صالحین نيں تے ایہ بہت اچھے ساتھی نيں۔ ‘‘

حدیثِ مبارکہ وچ احسان دا مفہوم

امام بخاری تے امام مسلم د‏‏ی روایت کردہ متفق علیہ حدیث وچ اے کہ اک روز جبریل امین علیہ السلام بارگاہ رسالت مآب صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وچ انسانی شکل وچ حاضر ہوئے تے امت د‏‏ی تعلیم دے لئی عرض کیندا: یا رسول اﷲ صلی اللہ علیک وآلہ وسلم! مینو‏ں ایمان دے بارے وچ بتائیے کہ ایمان کیتا اے ؟ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

أن تؤمن باﷲ و ملائکته و کتبه و رسله واليوم الآخر و تؤمن بالقدر خيره و شره.

’’(ایمان ایہ اے کہ) تاں اللہ تعالٰیٰ، اس دے فرشتےآں، اس دے (نازل کردہ) صحیفاں، اس دے رسولاں تے روز آخرت اُتے ایمان لیائے تے ہر خیر و شر نو‏‏ں اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں مقدر مانے۔ ‘‘

انہاں نے فیر پُچھیا اسلام کیتا اے ؟ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا :

أن تشهد أن لا إله إلا اﷲ، و أن محمدا رسول اﷲ، و تقيم الصلاة، و تؤتی الزکاة، و تصوم رمضان، و تحج البيت إن استطعت إليه سبيلا۔

’’(اسلام ایہ اے کہ) تاں اس گل کيتی گواہی دے کہ اللہ تعالٰیٰ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اللہ دے رسول نيں، (تے ایہ کہ) تاں نماز قائم کرے تے زکوٰۃ ادا کرے تے تاں ماہ رمضان دے روزے رکھے تے جے استطاعت ہوئے تاں اس دے گھر دا حج کرے۔ ‘‘

اس دے بعد جبریل امین علیہ السلام نے تیسرا سوال احسان دے بارے وچ کیہ تاں حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا :

الإحسان اَنْ تَعْبدَ اﷲَ کَانَّکَ تَرَاهُ، فإنْ لَمْ تَکنْ تَرَاهُ فَإنَّه يَرَاکَ۔

’’احسان ایہ اے کہ تاں اﷲ د‏‏ی عبادت اس طرح کرے گویا تاں اسنو‏ں دیکھ رہیا اے تے جے تاں (تینو‏ں ایہ کيفیت نصیب نئيں تے اسنو‏ں) نئيں دیکھ رہیا تاں (گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ یقین ہی پیدا کر لے کہ) اوہ تینو‏ں دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ ‘‘

احسان د‏‏ی جامع تعریف

حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس فرمان دے مطابق احسان عبادت د‏‏ی اس حالت دا ناں اے، جس وچ بندے نو‏‏ں دیدار الٰہی د‏‏ی کيفیت نصیب ہوئے جا ئے یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس دے دل وچ ایہ احساس ہی جاگزین ہوئے جائے کہ اس دا رب اسنو‏ں دیکھ رہیا ا‏‏ے۔

امام نووی دا قول

امام نووی رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ ایسی حالت وچ بندہ اپنی عبادت نو‏‏ں پورے کمال دے نال انجام دے گا تے اس دے ظاہری ارکان آداب د‏‏ی بجا آوری تے باطنی خضوع و خشوع وچ کِس‏ے چیز د‏‏ی کمی نئيں کريں گا۔ الغرض عبادت د‏‏ی اس اعلیٰ درجے د‏‏ی حالت تے ایمان د‏‏ی اس اعلیٰ کيفیت نو‏‏ں ’’احسان‘‘ کہندے نيں۔

ہور پڑھیئے

• تزکیۂ نفس