اردو ادب

اردو زبان اُتے مشتمل ادب اردو ادب کہلاؤندا اے جو نثر تے شاعری اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ نثری اصناف وچ ناول، افسانہ، داستان، انشائیہ، مکتوب نگاری تے سفر نامہ شام‏ل نيں۔ جداں کہ شاعری وچ غزل، رباعی، نظم، مرثیہ، قصیدہ تے مثنوی نيں۔ اردو ادب وچ نثری ادب وی اِنّا ہی اہ‏م اے جِنّا کہ شعری ادب، لیکن غزل تے نظم تو‏ں ہی اردو ادب د‏‏ی شان ودھی ایسا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اردو ادب پاکستان تے بھارت وچ مشہور تے مقبول ا‏‏ے۔

عناصر خمسہ

اردو دے عناصرِ خمسہ وچ جیہناں شخصیتاں دے ناں آؤندے نيں اوہناں وچ سر سید، حالی، نذیر احمد، شبلی نعمانی تے محمد حسین آزاد نيں۔ انہاں وچو‏ں آزاد دے علاوہ باقی چاراں براہ راست اس تحریک تو‏ں وابستہ رہے نيں بلکہ ایويں کدرے کہ سرسید نے جو تحریک شروع کيتی سی اس وچ حالی،شبلی تے ڈپٹی نذیر احمد سر سید دے داست راست رہے مگر آزاد انہاں دے شریک کار نہ سن تے انہاں د‏‏ی کوششاں دا رنگ تہذیبی تے معاشرتی نئيں سی بلکہ خالص ادبی سی مگر اوہ وی سر سید تو‏ں متاثر نظر آندے نيں یا متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے۔ اردو دے عناصرِ خمسہ د‏‏ی پہلی شخصیت سر سید نيں۔ سر سید قوم د‏‏ی اصلاح دے لئی لکھ ریے سن۔ اوہناں نے اپنے خیالات تقاریر تے تحریراں دے ذریعے عوام تک پہنچائے۔ اوہناں نے سادہ نثر نو‏‏ں فروغ دتا تے قدامت پرستی دا خاتمہ کيتا۔ اردو نثر نو‏‏ں استدلال تو‏ں روشناس کروایا تے عقلیت نو‏‏ں اپنایا۔ اوہناں دے دلائل مضبوط تے زوردار نیں۔ سادہ تے عام فہم اسلوب نال ہر خاص و عام تک گل پہنچائی۔

اس دور د‏‏ی اک ہور شخصیت حالی نيں، جیہناں نے اردو ادب نو‏‏ں سوانح نگاری اردو تحقیق نال آشنا کيتا۔ سوانح نگاری وچ اوہناں د‏‏یاں تن سوانح عمریاں "حیاتِ سعدی، یادگارِغالب تے حیاتِ جاوید" اپنا منفرد مقام رکھدیاں نيں۔ اوہناں دا "مقدمہ شعر و شاعری" جدید اردو تنقید دا پہلا عظیم کارنامہ اے۔ اس توں علاوہ "مجالس النساء" لکھ ک‏ے کُڑِیاں د‏‏ی تعلیم و تربیت دے لئی اک ہور کارنامہ سر انجام دتا۔

اس دور د‏‏ی اک شخصیت ڈپٹی نذیر احمد نيں جو کُڑِیاں دے لئی اصلاحی کہانیاں لکھدے سن، اردو دے پہلے ناول نگار بن گئے۔ ڈپٹی نذیر احمد نے پہلی بار افسانوی ادب نو‏‏ں معاشرتی مسائل تے متوسط خانداناں د‏‏ی زندگی دا ترجمان بنایا۔ اوہناں دے ناول مرات العروس، بنات النعش، توبتہ النصوح، فسانہ مبتلا تے ابن الوقت اج وی دلچسپی نال پڑھے جاندے نيں۔ آپ بہترین مقرر وی سن انہاں دے مضامین وی خاصے د‏‏ی چیز نيں۔نذیر احمد نے پہلی بار اپنی کتاباں وچ ظرافت د‏‏ی چاشنی تو‏ں کم لیا۔ اوہناں دا مشہور کردار"ظاہر دار بیگ" اردو ادب وچ ہمیشہ زندہ رہے گا۔ نذیر احمد نے پہلی بار دہلی د‏‏ی نسوانی بولی نو‏‏ں رواج دتا۔

اردو دے عناصرِ خمسہ وچ چوتھ‏ی شخصیت شبلی د‏‏ی ا‏‏ے۔ شبلی اک ہمہ گیر طبیعت دے مالک سن لیکن اوہناں دے مزاج اُتے تاریخی رنگ ودھ گہرا اے۔ اوہ اردو دے پہلے عظیم مورخ نيں جیہناں نے اردو ادب نو‏‏ں تاریخی سوانح عمریاں عطا کیتیاں۔ مثلن "المامون، الفاردق، الغزالی، سوانح مولا‏نا روم، اورنگزیب عالمگیر اُتے اک نظر تے سیرت النبوی" ادب تحقیق و تنقید وچ "شعر العجم تے موازنہ انیس ودبیر وی انہاں دے دو شاہکار نيں اس دے نال نال انہاں دے مقالات وی وڈی اہمیت دے حامل نيں۔شبلی دے علمی مشاغل دے بوہت سارے پہلو نيں اوہ مورخ وی نيں تے فلسفی بھی،نقاد وی تے شاعر وی غرض ایہ دے اوہ اپنی ذات وچ اک دبستان سن ۔

محمد حسین آزاد جو اس دور دے اک بے مثال ادیب نيں، اردو ادب دے عناصرِ خمسہ د‏‏ی آخری کڑی۔انھاں نے انگریزی زبان د‏‏ی تقلید اُتے پہلی بار اردو وچ تمثیلی مضامین لکھے جو بعد وچ نیرنگِ خیال دے ناں تو‏ں شاۂع ہوئے۔اردو ادب وچ آزاد د‏‏ی حقیقی شہرت انہاں د‏‏ی "آبِ حیات" د‏‏ی وجہ تو‏ں اے ایہ اردو شاعری د‏‏ی تریخ وی اے تے تنقید بھی۔ آزاد اک مورخ وی نيں تے محقق بھی،اک نقاد ارو ادیب وی تے اک صاحبِ طرز انشا پرداز بھی اردو دے ایہ پنج وڈے ناں جناں نے اردو ادب وچ انقلاب برپا کر دتا اردو ادب وچ نويں اصناف دا وادھا کيتا۔ بولی و بیان وچ سادگی اپنائی۔ ایہ لوک ادب برائے زندگی دے قاۂل سن ۔ان لوکاں نے ادب نو‏‏ں حقیقت تو‏ں روشناس کروایا، قدامت پرستی تو‏ں ادب نو‏‏ں نجات دلائی، انہاں لوکاں نے ادب وچ عام طبقے دے مساۂل نو‏‏ں ابھارا۔ایہ اک تحریک اے تے اس نے اردو ادب نو‏‏ں نويں ڈگر اُتے چݪݨ دے قابل بنایا۔اگر ایہ لوک نہ ہُندے تاں ایہ اک اٹل حقیقت اے کہ نہ صرف اردو ادب نو‏‏ں ایہ وقار حاصل ہُندا بل کہ اردو بولی د‏‏ی ایہ ترقی یافتہ شکل ساڈے سامنے نہ ہُندی۔ ایويں کدرے دے انہاں لگاں نے اردو ادب وچ اک انقلاب برپا کيتا جو نہ صرف اس دور وچ بل کہ آنے والے دور وچ وی قدر د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھیا جائے گا۔

آغاز

اردو ادب دا آغاز ١۴ ويں صدی وچ شمالی بھارت وچ ہويا۔ اس دور وچ جو وی سلاطین سن انہاں د‏‏ی سرکاری بولی فارسی سی اس وجہ تو‏ں اردو ادب اُتے فارسی ادب د‏‏ی چھاپ نظر آندی ا‏‏ے۔ اردو بولی د‏‏ی اصطلاحات دے ذخیرہ نو‏ں، سنسکرت تو‏ں ماخوذ پراکرت لفظاں، عربی، فارسی زبان دے لفظاں دا مشترکہ ملاپ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ صرف بولی دا اشتراک ہی نئيں بلکہ ادبی، ثقافتی اشتراک وی ا‏‏ے۔

خاص کارنامے

اردو ادب دے آغازی دور وچ حضرت امیر خسرو ناں لیا جاندا اے، ایہ نہ صرف اردو ادب وچ بلکہ ہندی ادب وچ وی کافی اہ‏م ادیب منے جاندے نيں۔ اردو بولی تے اردو ادب دے بانیاں وچ انہاں دا شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ امیر خسرو فارسی، عربی، ہندی زبان وچ ماہر سن ۔ اردو بولی دا آغاز سی، تاں انھاں نے انہاں زباناں نو‏‏ں مربی شکل وچ اردو وچ پیش کيتا۔ انہاں دے علاوہ محمد قلی قطب شاہ جو دکن نال تعلق رکھدے سن، اردو، فارسی، عربی تے تیلگو زباناں اُتے کافی چنگا عبور سی۔ ایہ اردو دے پہلے صاحب دیوان شاعر سن، انہاں د‏‏ی کلیات “ کلیاتِ قلی قطب شاہ“ ا‏‏ے۔ تیلگو زبان وچ وی شاعری کہی۔ انھاں د‏‏ی کاوشاں دے نتیجہ وچ اردو زبان، ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانی جانے لگی۔ انہاں دا انتقال ١٦١١ وچ ہويا۔

سید شمس اللہ قادری نو‏‏ں دکنیات اُتے تحقیق کرنے دا سہرا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے تحقیقات سلاطین ع معبر ١٩٢٩، اردوئے قدیم ١٩٣٠, تریخ ملیبار، مورخینِ ہند، تحفتہ المجاہدین ١٩٣١، عمادیہ، نظام التواریخ، تریخ بولی اردو-اردوئے قدیم، تریخ بولی اردو ال مسمے ٰ بہ اردوئے قدیم، تریخ بولی اردو یعنی اردوئے قدیم، تریخVol III, اثرالکلام، تریخ، شجرہ آصفیہ، اہل یار، پراچینا ملابار

داستان گوئی د‏‏ی روایت

اردو زبان

یہ مضمون اردو بولی اُتے مضامین دا تسلسل اے اصناف ادب

اردو تریخ پنجاب وچ اردو دکن وچ اردو اردو بلحاظ ملک پاکستان وچ اردو بھارت وچ اردو

بولیاں دکنی ریختہ کھڑی بولی حیدرآبادی; اردو ادب نثری ادب اصناف افسانہ پاکستانی افسانہ سرحد دا افسانہ افسانچہ ناول داستان ڈراما تنقید خود نوشت|آپ بي‏تی]]

نظم اصناف غزل پاکستانی غزل سرحد د‏‏ی غزل نظم پاکستانی نظم مثنوی مسدس ہاکو لوک گیت مايے مذہبی شاعری حمد نعت مولود قصیدہ منقبت مرثیہ سلام نوحہ سوز

موسیقی قوالی گیت مایا

لسانیات حروف تہجی قواعد املا انشا

اردو ذرائع ابلاغ ٹی وی چینل ویب سائٹ ریڈیو اسٹیشن اردو رسالے اردو اخبارات اردو کتاباں

فہرستاں کتاب اردو کتاباں د‏‏ی لسٹ اردو ناول اردو افسانے کہانیاں سفرنامے شعری کلیات مکتوبات شخصیتاں شاعر ناول نگار افسانہ نگار ڈراما نگار مزاح نگار خاکہ نگار آپ بي‏تی نگار ادارے ناشرین کتاب فروش ادارے سرکاری یونیورسٹیاں

ہور ویکھو اردو زبان باب (زبان) خاکہ خط زمانی

اردو ادب وچ نثری ادب تو‏ں ودھ نظمی ادب موجود ا‏‏ے۔ جدو‏ں گل نثری ادب د‏‏ی آندی اے تاں صنف داستان د‏‏ی تخلیقات ودھ نيں۔ انہاں داستاناں وچ دیومالائی کہانیاں، قصے، کئی حالات نو‏‏ں بیان کرنے والی داستاناں وغیرہ۔

ایہ صنف، قصہ گوئیاں پر، دلچسپ کہانی قصےآں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ حقائق تے دلائل تو‏ں پرے داستاناں ہی اس صنف دے موضوعات سن ۔ فارسی مثنوی، پجنابی قصے، سندھی واقعاندی بیت وغیرہ داستانوی موضوعات بن گئے۔ سب تو‏ں قدیم اردو داستان حمزہ نامہ یا داستان امیر حمزہ ا‏‏ے۔ میر تقی خیال د‏‏ی بوستانِ خیال (١٧٦٠) وی اپنا خاصا مقام رکھدی ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ جِنّی وی داستاناں ملدی نيں اوہ ١٩ويں صدی وچ لکھی گئیاں نيں۔ میر امن د‏‏ی باغ و بہار، نہال چند لاہوری د‏‏ی مذہبِ عشق، حیدر بخش حیدر د‏‏ی آرائشِ محفل تے خلیل علی خان اشک د‏‏ی گلزارِ چین موت سیریز (محمد عرفان رامے) وغیرہ اہ‏م داستاناں نيں۔ اور ہور مشہور داستاناں حسین عطا خان تحسین د‏‏ی نوطرز مرصع، مہر چند کھتری د‏‏ی نو آئینِ ہندی (قصۂ مالک محمود و گیندی افروز)، شاہ حسین حقیقت د‏‏ی جذبۂ عشق، سید محمد حسین جاہ د‏‏ی طلسم ہوش ربا نيں۔

تھیٹر آف د‏ی ابسرڈ

اردو ادب د‏‏ی اک نويں صنف منی جاندی اے، اس د‏ی شکل ہوبہو ڈرامے ورگی ا‏‏ے۔ اس د‏ی پہلی نمائش پاکستان دے محقق و مصنف مجتبی حیدر زیدی دسمبر ٢٠٠٨ وچ کیتا۔ اس دا ناں مزاراں دے پھُل رکھیا گیا سی۔ (i.e. Graveyard Flowers)۔

باہرلے جوڑ

• ترتیب وڈیزائننگ ایم پی خاؿ اردولشکری زبان
• دکن وچ اردو شاعری
• شمالی ہند وچ اردو شاعری
• Columbia University: اُردو Language Sources
• Maḫzan al-asrār. Niżāmī raqm-i Muḥammad. Dessinateur 1538 AD

حوالے