ایران اُتے منگول حملہ
| |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
سلسلہ | |||||||
عمومی معلومات | |||||||
| |||||||
نقصانات | |||||||
تریخ | بین سال ۱۲۱۹ توں ۱۲۵۶ ء، از ۶۱۶ توں ۶۵۴ هجری قمری | ||||||
ترمیم |
ایران اُتے منگول حملہ ۱۲۱۹ تے ۱۲۵۶ (۶۱۶-۶۵۴ ہجری) دے درمیان ایران اُتے تن منگول مہمات اُتے مشتمل سی۔ ) توں مراد اے۔ انہاں مہمات نے خوارزم شاہ ، الموت دی اسماعیلیہ ، تے سلجوق اتابکان دی مقامی حکومتاں دا خاتمہ کر دتا، تے اس دی بجائے ایران وچ مغلاں دی پدرانہ حکومت قائم ہوئی۔
چین تے وسطی ایشیا دا کچھ حصہ فتح کرنے دے بعد چنگیز خان خوارزم شاہ کا پڑوسی بن گیا۔ چنگیز خان دی خواہش سی کہ خوارزم شاہ تے چین دے علاقے دے درمیان تجارتی راستہ کھولیا جائے۔ پہلے تاں اوہ سلطان محمد خوارزم شاہ دا احترام کردا سی لیکن اپنے معاندانہ اقدامات توں ایہ بادشاہ مغل خان دے غضب تے اسلامی ملکاں اُتے حملے دا باعث بنیا۔ منگول حملہ اترار شہر وچ ۴۵۰ منگول تاجراں دے قتل دے بعد شروع ہويا۔ پہلی مہم دا آغاز ستمبر ۱۲۱۹ (خزاں ۵۹۸ھ) وچ ۶۱۶ھ) تے چنگیز خان دے ماتحت سی۔ ايسے سال سلطان محمد خوارزم شاہ اک فوج دے نال منگولاں دے خلاف لڑنے دے لئی گیا لیکن چنگیز دے بیٹے جوجی دے ہتھوں اسنوں شکست ہوئی تے اس دے بعد اس نے منگول فوج دا سامنا کرنے توں گریز کرنے دا فیصلہ کيتا۔ چنگیز نے سلطان محمد نوں گرفتار کرنے دے لئی اپنے دو فوجی لیڈر بھیجے۔ اگلے سال، سلطان محمد نے بستر مرگ اُتے جلال الدین خوارزم شاہ نوں اپنا جانشین منتخب کیتا، تے جلال الدین اپنے والد دی موت دے ۱۰ سال توں ودھ عرصے تک منگول فوج دے خلاف کھڑا رہیا۔ دوسری مہم ۶۲۶ھ وچ ۔ ایہ اوغتائی قاان دے حکم دے تحت تے جرمغون نووین دے حکم دے تحت سی۔ ایہ مہم جلال الدین خوارزم شاہ دی مزاحمت نوں ختم کرنے تے خوارزمشاہ دے زیر تسلط رہنے والے علاقےآں نوں فتح کرنے دی نیت توں چلائی گئی۔ انہاں دو حملےآں دے اختتام اُتے منگولاں نے ایران وچ خوارزمشاہاں دی حکومت دا خاتمہ کر دتا تے ایران دے بوہت سارے شہر جداں طوس تے نیشابور مکمل طور اُتے تباہ ہو گئے تے انہاں دے لوکاں دا قتل عام کيتا۔ تباہی و بربادی دا راستہ صرف ایران دے شمال تے شمال مشرق تک محدود نئيں سی، دمغان ، رے ، قم ، قزوین ، ہمدان ، مراغہ تے اردبیل دے شہراں اُتے وی ایران دے مرکز تے مغرب وچ حملے کيتے گئے۔
تیسری مہم ۱۲۵۴ء (۶۵۴ھ) وچ سلطان محمد خوارزم شاہ دی شکست تے اڑان دے ۴۰ سال بعد، اس دا آغاز ہلاکوخان دے ایران اُتے حملے توں ہويا۔ اس مہم وچ ہلاکوخان نے اسماعیلیہ قلعےآں دی فتح نوں اپنا پہلا ہدف بنایا۔ موت دے آخری خدا رکن الدین خورشاہ نے وی انہاں قلعےآں نوں فتح کرنے وچ ہلاکو دی مدد کيتی۔ لیکن، آخر کار، اوہ خود انہاں قلعےآں نوں فتح کرنے دے بعد ماریا گیا۔ اس طرح موت دے دیوتااں دی حکومت ختم ہو گئی۔ ہلاکوخان فیر ۱۲۵۸ء (۶۵۶ھ) وچ الف) بغداد دی طرف کوچ کيتا تے بغداد کے زوال دے نال تقریباً ۵۱۸ سال بعد خلافت عباسیہ دا خاتمہ ہويا۔ اس فتح دے بعد ہی منگول حکمراناں نے عوام نوں تباہ و برباد کرنے دے بجائے انہاں اُتے حکومت کرنے دی کوشش کيتی۔
منگولاں دے پہلے حملے وچ عوام دے دفاع توں معلوم ہُندا اے کہ پہلے حملے وچ وکھ وکھ شہراں نے منگول حملے دی بھرپور مزاحمت کی، لیکن ملک تے فوج دے لیڈراں دی بے وفائی تے وسائل توں بھرپور کمانڈر دی کمی، خوارزمشاہ دی پرواز تے بے ضابطگی نے انہاں تمام راکھےآں نوں اس گل دی اجازت نئيں دتی کہ اک قطعی نتیجہ حاصل کيتا جائے۔ منگول حملے نے معاشی، ثقافتی تے روحانی نقصانات توں ودھ نقصان پہنچایا۔ اس حملے وچ کئی لائبریریاں جداں سائنسی تے ثقافتی مراکز نوں جلیا کے تباہ کر دتا گیا۔ بوہت سارے وڈے شہر تباہ ہو گئے تے اس دے بعد فکری ترقی دے مراکز کم توں کم ہو گئے۔ آبادی وچ کمی تے ایرانی کاریگراں نوں پھڑ کر منگولیا بھیجنا ایران وچ اقتصادی جمود دا باعث بنا، تے آبی گزرگاہاں تے آبی گزرگاہاں دی تباہی - جو کہ صدیاں توں تعمیر کيتے گئے سن - وی زرعی جمود دا سبب بنے۔ منگول حملے دے بعد، بوہت سارے سائنسدان جو اس حملے وچ بچ گئے سن، اس حملے توں پِچھے رہ جانے والے محفوظ علاقےآں دی طرف ہجرت کر گئے، جداں ایشیا مائنر تے انڈیا ۔ نیز، اس دے دوسرے اثرات وچوں اک واحد منگول حکومت دے قیام تے سڑکاں دی راکھی کيتی وجہ توں ایران، چین تے ایران دے مغربی ملکاں دے درمیان شاہراہ ریشم دے نال تجارت وچ تیزی سی۔
حملے توں پہلے ایران دے عسکری تے سیاسی حالات
[سودھو]عام حالات
[سودھو]ایران وچ فوج دی بنیادی نیہہ وسطی ایشیائی قبیلے دے اقتدار وچ آنے توں پہلے قبیلے تے مقامی طاقتاں دی فوجی نیہہ اُتے سی۔ چونکہ ایران نوں اسلامی سلطنت دا اک حصہ تے درحقیقت خلافت دا علاقہ سمجھیا جاندا سی، اس لئی یقیناً ایہ عسکری نقطہ نظر توں اسلامی کور دی کمان وچ سی، لیکن عملی طور اُتے ایران وچ مقامی طاقتاں وکھ وکھ علاقےآں وچ اقتدار اُتے قابض سی۔ ہر مقامی طاقت وی فوجی قوتاں اُتے انحصار کردی سی۔ مقامی افواج دے علاوہ وسطی ایشیائی قبیلے دے ترک غلاماں نے اک ہور فوجی عنصر تشکیل دتا۔ [۳]
سلطان محمود غزنوی (۴۲۱-۳۸۷ھ) دے دور توں ایران دے فوجی نظام دا ارتقاء A) شروع ہويا۔ سلطان محمود دی بݨائی ہوئی عسکری تنظیم اپنے وقت دے لئی ملک دی فوج تے لڑنے والی افواج دے ڈھانچے وچ اک نويں پیش رفت سی۔ نويں فوج دے سپاہیاں نے نہ صرف تنخواہاں وصول کيتياں بلکہ مال غنیمت وچوں حصہ وی وصول کيتا۔ فوج دا ظہور تے قشون دے روايتی تانے بانے وچ اس دا وادھا، جس دا تعلق قبائلی سی، ایران وچ غزنویاں تے سلجوقیاں سمیت وسطی ایشیائی قبیلے دے اقتدار وچ آنے دی پہلی اہم سماجی خصوصیت سی۔ [۴] فوج دا ظہور اپنے نال فوجی امور دے اخراجات لے کے آیا۔ ٹیکس وصولی گورنر تے مقامی حکمران کردے سن ۔ اس دور وچ زمین دی ملکیت دا حق حکومت دی طرف توں ودھ تسلیم نئيں کيتا جاندا سی تے اک علاقہ لینے دے بعد قبیلے دے سربراہ اپنے آپ نوں اس دا مالک سمجھدے سن تے مفتوحہ علاقہ انہاں دے لئی جنگی مال دی طرح سی جسنوں تقسیم کرنا پڑدا سی۔ قبیلے دے ارکان دے درمیان.[۵] سلجوق دے دور وچ مرکزی حکومت جنہاں مسائل توں نمٹ رہی سی انہاں وچوں اک فنڈز تے بیوروکریٹس تے سپاہیاں دی ماہانہ تنخواہاں دی ادائیگی سی۔ اس لئی انہاں دی تنخواہاں دی ادائیگی دے لئی مرکزی حکومت نے انھاں استفادہ دی صورت وچ زمین فراہم کيتی۔ [۶]
غزنویاں اُتے فتح دے آغاز توں ہی سلجوقیاں نے ملک دے صوبےآں نوں اپنے قائدین وچ تقسیم کر دتا۔ [۷] قبیلےآں دے بادشاہ اکثر اپنے آپ نوں ملک ، امیر یا شاہ کہندے تھے ۔ واضح رہے کہ انہاں نے فارس اُتے حکومت کيتی۔ آذربائیجان دے اتابکان (۶۲۲-۵۳۱ھ) انہاں نے آذربائیجان اُتے حکومت کيتی۔ شبانکارگان ( ۷۵۶-۴۴۸ھ ) انہاں نے کرمان تے خلیج فارس دے درمیان فارس دے مشرقی حصے اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان لر بزرگ (۸۲۷-۵۵۰ ہجری) ھ) تے اتابکان لر کوچک (۱۰۰۶-۵۸۰ھ)۔ ا) ایران دے مغربی علاقےآں اُتے انہاں دا غلبہ سی۔ یزد دے اتابکان (۷۲۸-۵۳۶ ہجری) ھ) نے یزد اُتے حکومت کيتی۔ انہاں دناں مقامی خانداناں دے درمیان گھریلو جھگڑے تے افراتفری عام سی۔ [۸]
سلطان محمد دے دائرہ کار وچ توسیع تے ناصر خلیفہ دے نال جنگ
[سودھو]عراق عجم (۵۹۰-۵۱۱ ہجری) دے سلجوق خاندان دے خاتمے دے بعد س) سلطان محمد خوارزم شاہ دے والد علاء الدین تکش دی طرف توں، ناصر خلیفہ عباسی دے درمیان مغربی ایران دی حکمرانی (حکومت دا دور ۶۲۲-۵۷۵ ہجری)۔ س) اک طرف علاء تاکش تے دوسری طرف اس دے جانشین سلطان محمد دے درمیان سخت اختلاف تے دشمنی سی۔ اس دے مطابق، سلطان محمد دے اقتدار وچ آنے توں لے کے اس دے اقتدار دے اختتام تک، مغربی ایران خوارزمی فوجاں تے خلیفہ دے دستےآں دا میدان بن گیا۔ خوارزم شاہ نوں تباہ کرنے دے لئی ناصر خلیفہ نے نہ صرف غور دے سلاطین تے دریا پار دے متعصب علماء نوں اپنے خلاف اکسایا بلکہ اسماعیلیہ ، غیر مسلم کرختائی تے منگول قبیلے توں وی مدد طلب کيتی تے اس دے نتیجے وچ اس نے نہ صرف خوارزم شاہ دا تختہ الٹ دتا بلکہ اس دے اپنے خاندان دا وی تختہ الٹ دتا۔ [۹]
اس دے نال ہی سلطان محمد خوارزم شاہ (دور حکومت ۶۱۷-۵۹۶ ہجری) دی بیٹھک دے نال۔ ا) غوریاں ( ۶۰۹-۵۹۷ ہجری) الف) اوہ غزنویاں دی روانگی (۵۸۳-۳۴۴ھ) دے بعد اس قابل ہوئے۔ س) انہاں نے بقیہ غزنوی سرزمین تے خراسان دے شہراں اُتے قبضہ کر ليا، جداں کہ شہر بلخ ، جو کہ مولوی دی جم تھاں اے۔ سلطان محمد نے ۶۰۹ وچ غور خاندان دا تختہ الٹ دتا تے ۶۱۱ وچ غزنین اُتے مَل مار دے اوہ مشرق توں ہندوستان تک اپنے علاقے دی سرحد تک پہنچنے وچ کامیاب ہوگیا۔ ۶۰۶ وچ ، اس نے مازندران نوں فتح کیتا، جس اُتے طبرستان دے اسپہ آباداں نے طویل عرصے تک قبضہ کر رکھیا سی۔ چھیويں صدی ہجری دے وسط توں، کاشغر تے ختن دے صوبے وچ شمالی چین توں زرد جلد والے ترکاں دے اک گروہ نے کرختائی حکومت دے ناں توں اک وڈی حکومت قائم کيتی، جو بدھ مت سن ۔ انہاں دا راستہ روکنے دے لئی خوارزمشاہاں نے انہاں نوں ہر سال تاوان ادا کرنے اُتے آمادگی ظاہر کیتی۔ ایہ رواج سلطان محمد دے دور تک برقرار سی لیکن اوہ اس بادشاہ نوں خراج تحسین پیش کرنے توں گریزاں سی جسنوں اوہ مشرک سمجھدے سن ۔ سلطان محمد نے قرختاں دے نال تن بار جنگ کيتی تے ۶۰۷ وچ قرختاں نوں دریا دے اس پار توں شکست دینے تے نعمان قبیلے دے رہنما کچلاک خان دی مدد توں بخارا تے سمرقند نوں فتح کرنے وچ کامیاب ہويا۔ [۱۰]
اپنی سلطنتاں دی سرحداں نوں شمال مشرق تے مشرق توں کاشغر تے سندھ تک پھیلانے دے بعد، سلطان محمد نے مغرب، یعنی عراق دی طرف توجہ دتی۔ ایہ ملکاں فارس تے آذربائیجان دے اتابکاناں دے ہتھ وچ سن تے عباسی خلیفہ دا روحانی اثر انہاں دونے خطےآں وچ کِسے حد تک رہیا۔ سلطان محمد دا خلیفہ توں اختلاف سی کیونجے اوہ بغداد وچ خوارزمشاہ دی حکومت دا اثر و رسوخ چاہندا سی، تے اس لئی وی کہ خلیفہ نے اس دی حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی اسماعیلیاں تے قرختاں توں مدد طلب کيتی سی۔ اس جھگڑے تے دشمنی دے نتیجے وچ سلطان محمد نے اپنے ملک دے علماء توں فتویٰ حاصل کيتا کہ بنی عباس خلافت دے حقدار نئيں نيں تے اس منصب دے لئی سادات حسینی وچوں کسی اک دا انتخاب کيتا جائے، خطبات وچ اس دا ذکر نہ کيتا جائے۔ تے سکےآں اُتے شامل نہ کيتا جائے تے ترمذی دے علوی سادات وچوں کسی نوں خلافت اُتے مقرر کيتا جائے۔ [۱۱] ۶۱۴ء وچ خوارزم شاہ نے بغداد دی طرف کوچ کیتا، لیکن چونکہ سیاݪ دا موسم سی، اس دی فوجاں نوں اسعدآباد درہ وچ برف باری تے سردی توں بہت ودھ نقصان اٹھانا پيا تے اسنوں خراسان واپس جانا پيا۔ [۱۰]
حملہ شروع کرنے دی وجوہات
[سودھو]چنگیز شمالی چین وچ چھاپہ مار دے بیجنگ نوں فتح کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی۔ فیر اس نے ایغور قبیلےآں نوں اطاعت کرنے اُتے مجبور کیتا، نعمان قبیلے دے سردار کچیل خان نوں، جو کرختہ قبیلے دی زمیناں اُتے تسلط رکھدا سی، نوں اوتھے توں بھگا دتا گیا، تے اس طرح اوہ پڑوسی بن گیا تے خوارزمشاہ دے نال مشترکہ سرحد مل گئی۔ جو اپنے علاقے دی مشرقی حدود توں انہاں علاقےآں تک پہنچ چکے سن ۔ شواہد توں جو گل سامنے آندی اے اوہ ایہ اے کہ چنگیز دی ایران دے خلاف مہم اک نويں سرزمین حاصل کرنے تے ٹرافیاں حاصل کرنے دے لئی نئيں سی، کیونجے چنگیز نوں چین دے امیر تے وڈے ملک دے باوجود ایران دی طرف مہم چݪاݨ دی لوڑ نئيں سی جس اُتے اس دا قبضہ سی۔ چنگیز تجارت دے پھیلاؤ تے تاجراں دی نقل و حرکت وچ بہت دلچسپی رکھدا سی تے تجارت دی حوصلہ افزائی کردا سی، اس لئی اس نے سلطان محمد خوارزم شاہ دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنے دی کوشش کيتی، جسنوں اوہ اک طاقتور بادشاہ تصور کردا سی۔ اس مقصد دے لئی اس نے محمود یالواج دی قیادت وچ اپنے تاجراں دے اک گروہ نوں تحفے دے نال سلطان محمد دی خدمت وچ بھیجیا تے اسنوں ملک دے حجم، طاقت تے فوج تے اس دے مال و دولت دی خوشحالی توں آگاہ کيتا۔ سلطان محمد، جو اپنے مال نوں ودھانے دی کوشش کر رہیا سی، اس گل اُتے ناراض سی کہ چنگیز نے اسنوں اپنے خط وچ اپنا پُتر کہہ کے مخاطب کيتا سی، لیکن محمود یالواج نے اس دے غصے نوں اگ اُتے قابو پا کر اسنوں چنگیز خان دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنے اُتے آمادہ کيتا۔ [۱۲]
اس طرح، خوارزم دے سلطان دا پہلا سفیر بیجنگ وچ قبول کيتا گیا، تے چنگیز نے منگولاں تے سلطان دے علاقے دے درمیان تجارت نوں دوستانہ تعلقات قائم کرنے دی لوڑ قرار دتا۔ اس صورت حال دے دوران، سلطان محمد دے علاقے توں بوہت سارے مسلمان تاجر کچھ سامان لے کے خان مغل دے صوبے وچ چلے گئے، تے بھانويں چنگیز نے انہاں دی آمد دے آغاز وچ انہاں دے نال بہت تشدد کیتا، لیکن آخر کار اس نے انہاں نوں مطمئن کيتا تے خوشی خوشی واپس بھیج دتا۔ واپسی اُتے تے ۱۲۱۸ء (۶۱۴ھ) وچ ۔ الف) اس نے متعدد منگول تاجراں نوں جنہاں دی تعداد ۴۵۰ تک پہنچ گئی تے بظاہر انہاں وچوں بوہتے مسلمان سن، کچھ سامان اپنے نال تے اک خط دے نال انہاں دے مشورے تے درخواست دے نال دونے حکومتاں دے درمیان تعلقات قائم کرنے دی درخواست دے نال، اس علاقے وچ بھیجیا۔ سلطان خوارزم شاہ لیکن غیر خان (انالجاق) دا حاکم عطار جو محمد خوارزم شاہ دی والدہ دی ترک سواݨیاں دا بھتیجا سی تے اس دی حمایت کردا سی، تاجراں دی دولت دا لالچی سی تے اس نے منگول تاجراں نوں جاسوسی دے الزام وچ گرفتار کر ليا۔ غیر خان نوں چنگیز دی ناراضگی دی علامت سمجھ کر اس نے انہاں تمام تاجراں دا قتل عام کر دتا۔ [۱۳] اس دے بعد خوارزمشاہ دے حکام نے قافلہ دا سامان جس وچ ۵۰۰ اونٹھ سونا، چاندی، چینی ریشم دے نوادرات، قیمتی کھالاں تے اس طرح دی چیزاں شامل سی فروخت کيتياں تے اس دے نتیجے وچ رقم خوارزم شاہی حکومت دے مرکز نوں بھیج دتی۔ [۱۴][۱۵]
جب چنگیز خان نوں عطار دے واقعے دا علم ہويا تاں اپنے غصے اُتے قابو پاندے ہوئے اس نے سفارت کاری دے ذریعے اطمینان حاصل کرنے دی آخری کوشش کيتی۔ اس نے اک مسلمان نوں جو پہلے تک سلطان دی خدمت وچ سی تے دو منگولاں دے نال سی، غیر خان ( اینالجاق ) دی کارکردگی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی بھیجیا تے اس توں ذاتی ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کيتا۔ [۱۶] سلطان محمد غیر خان دے حوالے کرنے اُتے آمادہ نئيں سی کیونجے اس دے بوہتے سپاہی تے اس دی فوج دے بوہتے رہنما غیر خان دے رشتہ دار سن تے سلطان محمد دی والدہ ترکان سواݨی جو کہ معاملات وچ بااثر سی، نے وی اقتدار دی حمایت کيتی۔ قنقلی ترک ، تے ایويں ہويا کہ سلطان محمد نے نہ صرف درخواست کيتی کہ اس نے چنگیز خان نوں قبول نئيں کيتا بلکہ چنگیز خان دا سفیر جو خوارزم شاہی دے راجگڑھ وچ آیا سی کہ غیر خان دی حوالگی دی درخواست پہنچانے دے لئی آیا سی، اسنوں وی سلطان دے حکم توں قتل کر دتا گیا۔ محمد تے انہاں دے ساتھیاں نوں انہاں دی داڑھی تے مونچھاں کٹوا کر چنگیز دے پاس واپس کر دتا گیا۔ محمد خوارزم شاہ دے اس جنگجوانہ رویے نے چنگیز خان دے وسطی ایشیا اُتے حملے نوں تیز کر دتا۔ [۱۴]
- اقتصادی عوامل
تاتاری لوکاں دے لئی، جنہاں نوں اپنی قدیمیت دی وجہ توں، ودھ ترقی یافتہ علاقےآں توں اشیا دی اشد لوڑ سی، قدیم زمانے توں تجارتی رستےآں نوں کھلا رکھنا بہت ضروری سی۔ [۱۷] اقتدار وچ آنے دے آغاز توں، چنگیز خان نے تجارت نوں بہت اہمیت دتی کیونجے اسنوں ہندوستان تے دمشق توں ہتھیاراں دے نال نال منگولیا تے چین دے نويں فتح شدہ علاقے توں مصنوعات فروخت کرنے دے لئی منڈیاں دی خریداری دی لوڑ سی۔ لیکن چنگیز دے اہداف دے برعکس، سلطان محمد تے کاشغر وچ نعمان قبیلے دے رہنما کچیل خان دے درمیان تنازعہ سڑکاں دی بندش تے مشرق تے مغرب دے درمیان تجارت وچ رکاوٹ دا سبب بنا سی۔ زمینی رستےآں وچ اس رکاوٹ دے نال نال کیش دے حکمران تے ہرمز دے حکمران دے درمیان جنگ دی وجہ توں خلیج فارس دا سمندری راستہ وی بند ہو گیا سی جس دے نتیجے وچ وسطی ایشیائی خطے وچ تجارتی بحران پیدا ہو گیا سی۔ تاجر تنازعات ختم کرکے سڑکاں کھولنا چاہندے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ چنگیز دے حملےآں وچ ایہ دیکھیا جاندا اے کہ چند مسلمان تاجراں نے چنگیز دی مغرب وچ ترقی وچ مدد کيتی۔ اس بحران نوں حل کرنے دے لئی کچیل خان نوں منگولاں نے ۱۲۱۸ء وچ قتل کر دتا۔ سلطان محمد مشرق بعید دے نال تجارتی تعلقات دی اہمیت تے شاہراہ ریشم اُتے اپنی سرزمین دے محل وقوع نوں نئيں سمجھ سکدا سی تے اوہ تاجراں دی ضروریات تے چنگیز دی خواہشات توں غافل سی، اس لئی کچلاک خان نوں ہٹانے دے بعد سلطان محمد دی باری سی۔ .[۱۸][۱۹]
- بغداد دے خلیفہ دا کردار
بھانويں ایہ امکان کہ ناصر خلیفہ عباسی نے خوارزمشاہ نال دشمنی دی وجہ توں منگولاں نوں خوارزم شاہ اُتے حملہ کرنے دی ترغیب دتی ہو لیکن اس خلیفہ دی سیاست تے ریاستی نظام دے رسم و رواج توں اس دا کوئی امکان نظر نئيں آندا لیکن چنگیز دی توجہ انہاں دناں ایداں دے پیغام دی طرف سی۔ امکان نئيں لگدا. اس دے باوجود بعض مورخین نے خوارزمشاہ دی سرزمین اُتے منگولاں دے حملے وچ بغداد دے خلیفہ دے کردار دی طرف اشارہ کيتا اے [۲۰] تے ذکر کيتا اے کہ ناصر خلیفہ دی طرف توں سفیر چنگیز خان دے پاس گیا تے محمد خوارزمشاہ سے مسلم خلیفہ دی دشمنی سی۔ عام ہويا تے اس نے اسلامی سرزمیناں دی حالت دے بارے وچ معلومات فراہم کاں، ایہ چنگیز دی جنگ دی خواہش توں متاثر نئيں ہوئی۔ [۲۱] اسلامی سرزمین اُتے تاتاریاں دے حملے دی وجوہات بیان کردے ہوئے ابن اثیر لکھدے نيں:
هرچه بوده، بوده و من ذکر نکردهام، تاں گمانت را خیر گردان و از خبر نپرس.[۲۲]
اللہ یار خلعتبری دا خیال اے کہ ابن اثیر نے بیم خلیفہ دے بارے وچ ایہ گل کھل دے نئيں کہی۔ ۶۲۲ ہجری وچ خلیفہ الناصر دی وفات دے بعد ابن اثیر نے انہاں دے بارے وچ کچھ ایويں لکھیا: "لوک انہاں دی طرف جو منسوب کردے نيں کہ ایہ اوہی اے جس نے تاتاریاں نوں اسلامی ملکاں دا لوبھ دتا تے انہاں نوں اس بارے وچ لکھیا، اوہ صحیح اے۔" [۲۲]
ابن کثیر نے ایہ وی کہیا: "یہ سچ اے کہ ایرانیاں دا کہنا اے کہ ایہ النصر سی جس نے منگولاں نوں اکسایا، تے ایہ بہت وڈا گناہ اے، جس دے مقابلے وچ ہر گناہ چھوٹا ہو جاندا اے۔" ابن واصل ، مقریزی ، ابن خلدون نے وی ابن اثیر دی روایت کيتی تصدیق دی اے۔ [۲۳]
چنگیز فوج دا حملہ
[سودھو]ماوراءالنهرکی فتح
[سودھو]چنگیز خان ستمبر ۱۲۱۹ء (۶۱۶ھ) وچ اوہ خوارزمشاہی علاقے (موجودہ قازقستان وچ ) دی آخری سرحد اُتے اترار پہنچیا تے اپنی افواج نوں تن حصےآں وچ تقسیم کر ليا۔ اس نے اک حصہ اپنے بیٹےآں اوغتائی تے چغتائی نوں اترار دا محاصرہ کرنے دے لئی تفویض کيتا تے دوسرے حصے نوں جوجی دی سربراہی وچ سیہون دے ساحل دے شہراں اُتے قبضہ کرنے دے لئی جند شہر دی طرف روانہ کيتا۔ اوہ خود اپنے بیٹے تولی دے نال مرکزی افواج دی سربراہی وچ بخارا دی طرف ودھیا۔ [۲۷] چنگیز دا ایہ دستور سی کہ مہم دے دوران اوہ مشیراں تے معلومات تے رہنمائی کرنے والےآں دی خدمات لیندا سی، اس لئی مسلمان تاجراں دا اک گروہ جو اپنے بوہت سارے سفراں دی وجہ توں بہت ودھ معلومات رکھدا سی تے گزرنا جاݨدا سی۔ مشورہ دے لئی ہمیشہ اس دے کیمپ وچ رہندے سن .. ہور حملہ شروع ہوݨ دے بعد خوارزم شاہ دے چند شہزادے جو اس دے مخالف سن، جداں بدر الدین امید، وی چنگیز دی فوج وچ شامل ہو گئے تے چنگیز نوں سلطان دے دربار دے حالات تے راستے دے بارے وچ کافی معلومات فراہم کیتیاں۔ سڑکاں کے. حملے دی صورت حال تے فوج دی تقسیم تے چنگیز دے ہور فیصلےآں توں ایہ گل اچھی طرح معلوم ہُندی اے کہ چنگیز نوں دریائے نیل دے پار دی جغرافیائی صورتحال دے بارے وچ درست معلومات سی۔ [۲۸]
بخارا، سمرقند تے اترار اُتے قبضہ
[سودھو]۱۲۲۰ء (۶۱۶ھ) وچ چنگیز خان نے اپنی فوج دے اہم دستےآں دے نال بخارا اُتے حملہ کيتا تے شہر دے راکھےآں دی طرف توں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ لیکن ایہ مزاحمت ودھ دیر تک نہ چل سکی۔جنگ دے تیسرے دن بخارا دے راکھےآں نوں، جنہاں دا رابطہ چاراں طرف توں منقطع سی، نوں مزاحمت کرنا پئی۔ بخارا اُتے قبضہ کرنے دے بعد منگول حملہ آوراں نے شہر دے ہزاراں نہندے تے بے دفاع باشندےآں نوں قتل کر دتا تے باقی نوں غلام تے غلام بنا لیا۔ اس دے بعد انہاں نے سمرقند دا راستہ اختیار کيتا۔ [۲۷][۲۹] بخارا وچ چنگیز نے شہر دے بزرگاں نوں بلايا تے کہیا کہ آپ نوں بلانے دا مقصد چاندی دے انہاں آلات نوں جمع کرنا اے جو محمد خوارزم شاہ نے آپ نوں فروخت کيتے سن (یعنی غیر خان دے ہتھوں عطار وچ تاجراں دے قتل دے بعد) کیونجے ایہ چیزاں انہاں دی ملکیت نيں۔ ساڈے پاس تے اوہ انہاں توں سب کچھ لے لاں گے۔سامان مغل خان نوں لیا کے حوالے کيتا گیا۔ [۳۰]
محمد خوارزم شاہ نے سمرقند دے دفاع نوں بہت اہمیت دتی تے اس شہر وچ اک وڈی فوج جمع دی تے شہر دے قلعےآں دی دوبارہ مرمت کيتی گئی۔ بعض مورخین دے مطابق ۱۱۰٬۰۰۰ تے بعض ہور ذرائع دے مطابق ۵۰-۶۰٬۰۰۰ سپاہی سمرقند وچ شہر دے دفاع دے لئی جمع ہوئے سن ۔ ایسا لگدا اے کہ شہر کئی سالاں تک محاصرے دی مزاحمت کر سکدا سی۔ محاصرے دے تیسرے دن شہر دے راکھا اپنی پوزیشناں توں نکل کے دشمن اُتے حملہ آور ہوئے۔ اس اچانک حملے وچ بوہت سارے فوجیاں نے حصہ لیا۔ انہاں نے منگول فوجیاں وچوں کچھ نوں تباہ کر دتا، لیکن اوہ دشمناں وچ گھرے ہوئے سن، تے انہاں وچوں اکثر میدان جنگ وچ مارے گئے سن ۔ اس ناکام حملے نے راکھےآں دے حوصلاں اُتے بدقسمتی توں اثر ڈالیا۔ شہر دے کچھ بااثر لوکاں نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا تے شہر دے جج تے شیخ الاسلام نوں چنگیز خان دے پاس بھیجیا کہ اوہ ہتھیار سُٹن دی گل کرن۔ اوڑک انہاں نے شہر دا دروازہ دشمناں دے لئی کھول دتا تے چنگیز دی فوج شہر وچ داخل ہوئی تے قتل و غارت تے لُٹ مار شروع کر دتی۔ اس حملے دے بعد سمرقند شہر کھنڈر بن دے ویران ہوگیا۔ [۳۱]
منگول سپاہیاں نے فیصلہ کن حملے دے بعد عطار شہر اُتے قبضہ کر ليا لیکن عطار دے قلعے نے اک ماہ تک مزاحمت دی (بعض دستاویزات دے مطابق چھ ماہ)۔ عطار شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد منگولاں نے شہر تے قلعے دے تمام راکھےآں نوں قتل کر دتا۔ [۲۷] اس طرح ٹرانسوال دی فتح ناقابل یقین رفتار دے نال کيتی گئی۔ [۳۲]
خراسان وچ پیش قدمی
[سودھو]۱۲۲۱ء (۶۱۷ھ) الف) چنگیز دے بیٹےآں چغتائی، اُگتائی تے جوجی نے ۱۰۰٬۰۰۰ منگول فوج دے نال خوارزم شاہی ریاست دے صدر مقام گرگنج ، جرجانیہ یا اورگنج شہر دا محاصرہ کيتا تے لوکاں نوں الی (اک منگول اصطلاح جس دا مطلب اے شہریت دی قبولیت) کہیا۔ شہر دے بزرگاں نے اس پیشکش نوں قبول نئيں کيتا۔ ایہ شہر علم و ادب، مباحثاں تے درس و تدریس دا مرکز سمجھیا جاندا سی تے اس وچ وڈے وڈے سکول تے لائبریریاں سی تے شاعر، ادباء تے سائنسداناں دے اجتماع دا مرکز سی۔ [۳۳] شہر دے راکھےآں نے چھ ماہ تک منگولاں دے خلاف جنگ کيتی۔ مکیناں دی مزاحمت دی وجہ توں منگولاں دے لئی اس شہر نوں فتح کرنا اِنّا مشکل سی کہ انہاں نے شہر وچ داخل ہوݨ دے بعد ہر گلی تے محلے نوں قربان کر کے یا بھاری جانی نقصان پہنچیا کر قبضہ کر ليا۔ شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد، انہاں نے کاریگراں، بچےآں تے عورتاں دے علاوہ سب دا سر قلم کر دتا جنہاں نوں اوہ غلام تے غلام بنا کے رکھدے سن ۔ فیر، تمام ہلاکتاں توں ناراض ہوݨ دی وجہ توں، انہاں نے شہر نوں زمین بوس کرنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اس دا کوئی نشان باقی نہ رہے۔ اس مقصد دے لئی انہاں نے جیہون دے ساحل اُتے ڈیم نوں تباہ کر دتا تے گرگنج شہر نوں غرق کر دتا۔ [۳۴]
چنگیز نے اپنے بیٹے تولی نوں خراسان دی ذمہ داری سونپی۔ اگلے سال (۶۱۸ھ) تولی نے خراسان اُتے مارو توں بیہاق تک قبضہ کيتا (موجودہ سبزوار بیہاق دے علاقے دے شہراں وچوں اک سمجھیا جاندا اے ) تے ناسا تے ابیوارد توں لے کے ہرات تک اک اک کر کے اسنوں ماورا النہر دی طرح تباہ کر دتا۔ [۳۵] اس نے خاص طور اُتے وسطی ایشیا دے قدیم ثقافتی مراکز وچوں اک شہر میروف نوں تباہ کر دتا۔ [۳۴]
۶۱۹ھ۔ پنجاب توں گزرنے تے ترمز تے بلخ نوں فتح کرنے تے صوبہ جوزجان دے شہراں اُتے قبضہ کرنے دے بعد چنگیز جیہون توں ہُندا ہويا تلیغان آیا۔ ایہ تلیغان صوبہ جوزجان وچ واقع اک شہر سی تے اسنوں خراسان دا تلیغان کہیا جاندا سی۔ تلیغان قلعہ نوں نصرت کوہ کہیا جاندا سی۔ اس قلعے دا محاصرہ دس ماہ تک جاری رہیا ایتھے تک کہ آخر کار چنگیز دے بیٹے اس دی مدد نوں پہنچے تے تلیغان نوں فتح کر ليا۔ اس دے بعد جدوں چنگیز نوں غزنین شہر دے نیڑے پروان وچ جلال الدین دی فتح دی اطلاع ملی تاں اوہ بامیان دے راستے غزنین آیا تے راستے وچ بامیان دا محاصرہ کے لیا۔ جدوں منگولاں نے اس شہر دا محاصرہ کے رکھیا سی تاں جگتائی دے بیٹے تے چنگیز دے پیارے پوتے متوجین نوں بامیان دے لوکاں وچوں اک نے قتل کر دتا۔ [۳۶] بامیان نوں فتح کرنے دے بعد چنگیز نے حکم دتا کہ انساناں دے علاوہ جانوراں نوں وی مار ڈالیا جائے تے کسی نوں اسیر نہ کيتا جائے تے ماں دے پیٹ وچ کِسے بچے نوں زندہ نہ چھڈیا جائے تے منگول فوج نے اس شہر نوں اس طرح تباہ کر دتا کہ ہن اوتھے کوئی نئيں رہ سکدا سی۔ .[۳۷] جدوں چنگیز غزنین پہنچیا ، کیونجے جلال الدین اس شہر توں نکل چکيا سی، اس لئی اوہ دریائے سندھ دے کنارے تک اس دا پِچھا کیتا، لیکن اوہ جلال الدین نوں ہندوستان فرار ہوݨ توں نہ روک سکا۔ جلال الدین دے ہندوستان فرار ہوݨ دے بعد، چنگیز چند ماہ تک اس خطے وچ رہیا، لیکن فیر شمالی چین تے تبت وچ پھوٹ پڑنے والی بغاوت دی وجہ توں اوہ اس علاقے وچ چلا گیا تے اس دی موجودگی ضروری سی۔ [۳۸]
سلطان محمد دا تعاقب
[سودھو]سنہ ۶۱۶ ہجری وچ محمد خوارزمشاہ اپنی فوجاں دے نال اتار شہر تے اس دے آس پاس دے شہراں سیہون تک پہنچیا تے منگولاں دے سامنے ابتدائی معرکہ آرائی تے شکست دے بعد اوہ انہاں توں خوفزدہ ہو گیا تے منگولاں توں پہلی معرکہ آرائی دا اثر ایسا ہويا کہ اس نے کدی شکست نہ کيتی۔ انہاں دے نال دوبارہ میدان وچ نمودار ہوئے۔ [۳۹] سقوط بخارا تے سمرقند دی خبر سن کر اوہ بلخ توں نکلیا۔ چنگیز نوں سلطان محمد دی کمزوری تے پریشانی دا علم ہويا تے اس نے کوئی مدد آنے توں پہلے اپنا کم مکمل کرنے دی کوشش کيتی، اس مقصد دے لئی اس نے اپنے داماد توغاجر تے اپنے دو سپہ سالاراں یام نویان تے سبطائی بہادر نوں بھیجیا جنہاں نے فتوحات حاصل کیتیاں۔ چین دیاں جنگاں وچ اس نے سلطان محمد دا تعاقب کيتا تے انہاں نوں حکم دتا کہ اوہ راستے وچ نہ رکنے تے خوارزمشاہ اُتے قبضہ کرنے تک نہ رکنے تے اس دے شہراں تے بستیاں اُتے حملہ کرکے سلطان نوں گرفتار کرنے دا موقع ضائع نہ کرے۔ راستہ جبیہ تے سبطائی جیہون توں گزر کر بلخ پہنچے۔ [۴۰]
موجودہ ایران دے علاقے وچ منگول فوج دا داخلہ
[سودھو]سلطان محمد خوارزم شاہ بلخ توں نیشا پور پہنچیا تے فیر رے دی طرف روانہ ہويا۔ [۴۱] جبے تے سبطائی وی بلخ توں نکلے تے نیشابور پہنچے۔ انہاں دونے نے نیشابور اُتے قبضہ ملتوی کر دتا تے سلطان دے پِچھے چل پئے۔ راستے وچ تے سلطان آبادی دے تعاقب وچ ، انہاں نے نہ مننے والےآں نوں قتل کيتا تے لُٹ مار کيتی۔ [۴۲]
سلطان محمد ہمدان دے ۳ فرسنگی وچ واقع قلعہ فرزین وچ گئے۔ اس قلعے وچ اس دا پُتر رکن الدین غورسانچی جو عراق عجم دا حکمران سی، تِیہہ ہزار لوکاں دے نال اس دی آمد دا انتظار کر رہیا سی۔ اس جگہ اُتے سلطان محمد نے اپنے حرم دیاں سواݨیاں نوں اپنے بیٹے غیاث الدین دے نال قارون قلعے وچ بھیجیا جو دماوند تے مازندران دے درمیان البرز پہاڑاں وچ اک مضبوط قلعہ اے۔ اس نے نصرت الدین ہزاراسپ ، اتبیک لیر بوزور نوں وی پیغام بھیجیا تے اس توں خدمت کرنے نوں کہیا، تے اس نے دشمن نوں پسپا کرنے دے لئی ملک نصرت الدین تے عراقی شہزادےآں توں مشورہ کيتا۔ عراق دے حکمراناں نے سلطان دے لئی اشترنکوہ دے آلا دُوآلا پوزیشن لینا چنگا سمجھیا۔ ملک نصرت الدین ہزاراسپ نے سلطان توں فارس تے لار بوزور دے درمیان پہاڑاں وچ پناہ لینے نوں کہیا تے انہاں نے لار، کوہگیلویہ تے فارس دے لوکاں توں سلطان دے لئی اک لکھ پیادہ جمع کرنے دا وعدہ کیتا، لیکن سلطان محمد اپنے شکوک و شبہات تے بے یقینی دی وجہ تاں۔ نصرت الدین دے بارے وچ انہاں دی رائے نوں رد کیتا، قبول نئيں کيتا۔ [۴۳] اودوں خبر آئی کہ منگولاں نے رے پہنچ کے اس شہر نوں قتل و غارت گری دی تاں اوہ اپنے بیٹےآں دے نال قارون دے قلعے وچ گیا تے اوتھے اک دن قیام کيتا۔ راستے وچ منگول فوج دا اک گروہ اس دے پاس پہنچیا تے اسنوں پہچانے بغیر اس اُتے گولی چلا دتی لیکن سلطان بچ گیا۔ اس دے بعد اوہ قزوین چلے گئے تے قزوین وچ ۷ دن قیام دے بعد سرچہان قلعہ (موجودہ صوبہ زنجان وچ سلطانیہ دے قریب) وچ قیام کيتا۔ اس دے بعد منگولاں نے اس دا کھوج لگایا تے سوچیا کہ اوہ بغداد چلا گیا اے۔ گیلان دے راستے وچ ، سلطان محمد مازندران پہنچیا تے آخر کار بحیرہ کیسپین دے اک چھوٹے توں جزیرے وچ پناہ لی جسنوں آبسکون جزیرہ کہندے نيں۔ [۴۴]
جبیہ تے سبطائی کور دے ذریعے راستے وچ شہراں دی تباہی
[سودھو]ایران دے بوہت سارے مرکزی تے مغربی شہراں دی تباہی جبے نویان تے سبطائی بہادر دی افواج دی وجہ نال ہوئی، جو محمد خوارزم شاہ دا پِچھا کر رہے سن ۔ [۴۵] طوس ضلع وچ انہاں دو منگول جرنیلاں وچوں ہر اک اک سمت توں خوارزمشاہ دے تعاقب وچ نکلیا۔سدسی دمغان تے سمنان دی شاہراہ توں رے دی طرف گئے تے مازندران دے راستے دا انتخاب کيتا تے مازندران دے دیہات خصوصاً امول نوں پرتن دے بعد رے پہنچے۔ [۴۶]
منگول حملے دے وقت رے دے لوک مذہبی اختلافات دے لحاظ توں وکھ وکھ گروہاں وچ بٹے ہوئے سن، جدوں رے دے شافعیاں نوں منگولاں دے طرز عمل دا علم ہويا تاں اوہ انہاں دے استقبال دے لئی گئے تے دو منگول جرنیلاں جیبا نوں داہک(مشتعل) کيتا۔ تے سبطائی ، حنفیاں توں لڑنا۔ منگولاں نے پہلے حنفیاں نوں قتل کيتا تے لُٹ مار کی، فیر شافعیاں دے پاس جا کے شہر نوں لُٹیا، لاتعداد لوکاں نوں قتل کیتا، عورتاں نوں قید کيتا تے بچےآں نوں غلام بنایا۔ منگولاں نے رے وچ قیام نئيں کيتا تے خوارزمشاہ دی تلاش وچ اس شہر نوں چھڈ دتا۔ [۴۷]
جبہ تے سباتائی نوں معلوم ہويا کہ سلطان محمد رے نوں چھڈ چکے نيں، انہاں نے دو وکھ وکھ طریقےآں توں اس دا تعاقب کيتا۔ سبطائی قزوین چلے گئے۔ ۲ دن دے محاصرے دے بعد ۷ شعبان ۶۱۷ ہجری نوں ایہ شہر تباہ ہو گیا۔ اوہ پھڑیا گیا تے ہزاراں لوکاں نوں مار ڈالیا۔ دوسری طرف جبہ سلطان محمد دے تعاقب وچ ہمدان پہنچ گیا۔ اس شہر اُتے منگولاں نے دو بار حملہ کيتا۔ پہلی بار ۶۱۸ ہجری دے سیاݪ وچ ہويا۔ لوکاں دے بھَو دی وجہ توں انہاں نے منگولاں دی گل مان لی تے انہاں نے اپنے آپ نوں مال پرتن تک محدود کر ليا۔ ہمدان اُتے دوسرا منگول حملہ اگلے سال دے موسم بہار وچ ہويا۔ ایتکاں، ہمدانیاں نے، جنہاں دے پاس پچھلے سال دی ادائیگیاں دی وجہ توں ودھ دولت باقی نئيں سی، مزاحمت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ منگولاں نوں شہر اُتے قبضہ کرنے وچ کافی وقت لگیا تے محاصرے دے دوران منگول فوجیاں دا اک وڈا گروپ ماریا گیا۔ آخر کار ایہ شہر منگولاں دے ہتھ وچ چلا گیا تے شہر دے لوکاں دا قتل عام ہويا۔ اس قتل عام دے بعد منگولاں نے شہر نوں اگ لگیا دتی۔ [۴۸] سنہ ۶۱۸ ہجری وچ ۔ Q-Jebbe سباندا دے نال اردبیل (اودوں آذربائیجان دا مرکز) چلا گیا جس نے قزوین اُتے قبضہ کرنا حالے مکمل کيتا سی۔ اک سخت دفاع دے بعد اردبیل شہر نوں شکست ہوئی تے فیر تباہ کر دتا گیا تے اس دے باشندےآں دی وڈی تعداد وی ماری گئی۔ مرنے والےآں وچ بوہتے ایداں دے سن جنہاں نے واقعے توں پہلے شہر نئيں چھڈیا تے آس پاس دے جنگلات وچ پناہ نئيں لئی۔ [۴۹] تب تبریز دا محاصرہ ہو گیا لیکن آذربائیجان دے اتابیک نے اطاعت قبول کر لئی۔ تبریز اُتے قبضہ کرنے دے بعد جیبا تے سبطائی نے مراغہ ، مرند تے نخچیوان نوں قتل تے لُٹ لیا، فیر اوہ روس وچ دربند دے راستے چنگیز دے بیٹے جوجی دی فوج وچ شامل ہوئے تے اوتھے توں منگولیا چلے گئے۔ [۵۰]
حرم دی اسیری
[سودھو]سلطان دی غیر موجودگی وچ محمد خوارزمشاہ دی والدہ سواݨی ترکان راجگڑھ اُتے قابض سی تے سلطان دے فرار ہوݨ تے ٹرانس نہر تے خراسان وچ منگولاں دی فتوحات دیاں خبراں اَگڑ پِچھڑ اس تک پہنچیاں تے ترک سواݨی دی موت دا سبب بنی۔ کمزور کرنے دے لئی راجگڑھ دا دفاع کرنے دا عزم. اس نے راجگڑھ اپنے اک امیر دے سپرد کيتا تے اپنے وزیر ناصرالدین نظام الملک دے نال تمام خزانے تے قیمتی شاہی املاک دے نال مازندران وچ لاریجان دے قلعے وچ جا کے پناہ لئی۔ جدوں ترکان سواݨی نے شہر چھڈیا تاں اس نے گرگنج وچ قید کيتے گئے بارہ شہزادےآں تے شہزادےآں نوں قتل کرنے دا حکم دتا، تے درحقیقت منگولاں دے کم نوں آسان بنایا تے انہاں لوکاں نوں ہٹا دتا جو منگولاں دے خلاف اک مضبوط رکاوٹ بن سکدے سن ۔ [۵۱] منگول ۶۱۷ھ دے اوائل وچ ۔ انہاں نے اسنوں گھیر لیا تے کچھ عرصے بعد محل وچ پانی دی کمی دی وجہ توں اس دے مکیناں نے ہتھیار ڈال دیے۔ اس قلعے دے علاوہ منگولاں نے قارون دے قلعے اُتے وی قبضہ کر ليا جو سلطان محمد دی عورتاں تے بچےآں دی پناہ گاہ سی۔ ترک منگولاں نے سواݨی، اس دے وزیر تے خوارزم شاہ دے بچےآں نوں چنگیز دے پاس بھیج دتا جو خراسان وچ تلیغان دے نیڑے سی۔ نظام الملک تے خوارزم شاہ دے جوان بیٹےآں نوں قتل کرنے دے بعد چنگیز نے سواݨی ترک تے سلطان محمد دی بیٹیاں تے بیویاں نوں قراقرم (منگولیا وچ واقع) بھیج دتا۔ ترکان سواݨی ۶۳۰ھ تک۔ ہجری جو کہ انہاں دی وفات دی تریخ اے، قید وچ سن ۔ [۳۶]
سلطان محمد دی وفات
[سودھو]محمد خوارزم شاہ ابسکن جزیرے اُتے قیام دے دوران شدید بیمار سی۔ اس دی موت توں پہلے اسنوں اطلاع ملی کہ لاریجان وچ منگول فوج نے اس قلعے اُتے قبضہ کر ليا جو اس دے مزار تے بچےآں دی پناہ گاہ سی، اس دے چھوٹے بیٹےآں نوں قتل کر دتا تے اس دی بیٹیاں تے بہناں نوں اسیر کر ليا۔ سلطان محمد دا انتقال اس جزیرے اُتے دسمبر ۱۲۲۰ء یا جنوری ۱۲۲۱ء وچ ہويا۔ [۵۲][۵۳]
جلال الدین دی مزاحمت
[سودھو]جلال الدین خوارزم شاہ دی والدہ ( جلال الدین آف مانکوبرنی) اک ہندو سواݨی سی، تے ایہ انہاں دی دادی دی ترکان سواݨی دی انہاں نال نفرت تے اسنوں ولی عہد توں دور رکھنے دی اک وجہ سی، کیونجے ترکان سواݨی اپنے دوسرے پوتے اوزلغ شاہ نوں چاہندی سی، جنہاں دی والدہ، آپ دی طرح، قنگولی ترکاں توں سی۔ اوہ اپنے بیٹے دے بعد سلطان محمد دی وارث بنیاں۔ جلال الدین فارسی تے ترکی دونے زباناں بولدے سن ۔ [۵۴] جدوں سلطان محمد چنگیز دی فوجاں توں بھجیا تاں جلال الدین اپنے والد دے نال سی، تے سلطان محمد خوارزم شاہ نے اسنوں ابسکن جزیرے اُتے تے بستر مرگ اُتے اپنا جانشین منتخب کیتا، تے اوزلاغ شاہ نوں تاج توں ہٹا دتا۔ سلطان جلال الدین، اپنے والد دی وفات دے ۱۰ سال توں ودھ عرصے دے بعد، منگول فوجاں دے خلاف سخت مزاحمت دی تے تیمور ملک دے تعاون توں منگول افواج نوں کئی شدید ضرباں لگاواں۔ [۲۴]
پروان دی جنگ
[سودھو]۶۱۷ دے آخر وچ چنگیز دی طرف توں خراسان تے سمرقند دی فتح دے بعد، جلال الدین تے اس دے چھوٹے بھائی اوزلاغ شاہ تے آغا شاہ خوارزم توں فرار ہو گئے۔ جدوں سلطان محمد دے بیٹےآں دے فرار دی خبر چنگیز تک پہنچی تاں اس نے انہاں دا پِچھا کرنے دے لئی منگول فوج بھیجی۔ جلال الدین، جو دونے بھائیاں توں پہلے خوارزم توں نکل گیا سی، خوجند شہر دے سابق گورنر تیمور ملک دے نال مل کے، نیسہ شہر دے نیڑے صحرا وچ ۷۰۰ منگولاں دے اک گروہ نوں شکست دے کے، انہاں دے گھوڑے تے ہتھیار لے کے نیشابور چلا گیا۔ . جلال الدین توں علیحدگی دے بعد اوزل شاہ تے آغا شاہ منگولاں دے ہتھے چڑھ گئے تے انہاں دے ہتھوں مارے گئے۔ جلال الدین خراسان وچ کافی فوج جمع نہ کرسکا تے نیشابور وچ مختصر قیام دے بعد اوہ ہرات دی طرف چلا گیا۔ اوہ ۶۱۸ھ دے شروع وچ ۔ اوہ غزنین گیا تے اس شہر وچ پہنچدے ہی خوارزم شاہ دے دو جرنیل ۶۰ ہزار فوج دے نال اس دی مدد نوں پہنچے۔ جلال الدین نے غزنین وچ وکھ وکھ قبیلے دی اک ملی جلی فوج بݨائی تے اپنی تمام فوجاں دے نال غزنین دے نیڑے پروان دے قصبے وچ گیا تے جنگ پروان دے ناں توں مشہور جنگ وچ منگول فوج نوں شکست دتی تے کئی ٹرافیاں جیتاں۔ [۳۶] مہم دے دوران منگولاں دی ایہ واحد سنگین شکست سی۔ فتح دے بعد جلال الدین دی فوجاں نے ٹرافیاں جمع کرنا شروع کيتياں تے اس دی فوج دے دو بزرگاں وچ ٹرافیاں رکھنے اُتے جھگڑا ہو گیا جس دے نتیجے وچ اس دی فوج منتشر ہو گئی۔ [۵۵] جلال الدین دی فتح تے منگولاں دے خلاف اس دی کامیابی نے خراسان وچ کئی بغاوتاں نوں بھڑکا دتا۔ [۵۶]
جلال الدین دی فتح دے اثرات
[سودھو]منگول حملے توں پہلے نیشابور نوں بہت عزت و وقار حاصل سی تے اس دا شمار خراسان دے چار وڈے شہراں وچ ہُندا سی جنہاں وچ مرو ، بلخ تے ہرات شامل نيں۔ ایہ شہر سامانیاں تے غزنویاں دے اہم مراکز وچوں اک سی، تے سلجوق تے خوارزم شاہ دے دور وچ ایہ باوقار تے خوشحال مراکز وچوں اک سی۔ نیشابور کئی بار زلزلےآں تے غزنوی حملےآں دی وجہ توں تباہ ہويا۔ چنانچہ منگول حملے دے دوران پرانے نیشابور دے نال اک ہور باوقار شہر شدیہ تعمیر کيتا گیا تے درحقیقت ایہ اوہی شدیہ شہر اے جسنوں نیشابور کہیا جاندا اے۔ [۵۴] مغل جرنیلاں دی جبہ نویان تے سبدر بہادر دی فوجاں دے پہلے حصے وچ ، جنہاں نوں چنگیز دی طرف توں سلطان محمد نوں گرفتار کرنے دا مشن دتا گیا سی، نیشابور دے حکمران نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا تے انہاں نوں نیشابور شہر دے لئی شاندار تحائف تے چارہ پیش کيتا۔ اس نے اپنے ہتھ توں تے منگول فوج دے لیڈراں دے حکم توں شہر دی دیوار نوں تباہ کر دتا۔ دوسری طرف جلال الدین دے چھوٹے بھائی ترکان سواݨی تے اوزلغ شاہ دے حامیاں نے جلال الدین خوارزمشاہ نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی، جلال الدین نوں خراسان دی طرف بھجنا پيا تے کچھ فتوحات وی حاصل کیتیاں تے طاقت تے اثر و رسوخ وی حاصل کر ليا، جدوں خراسان دے لوکاں نے سنا۔ پروان وچ اس دی فتوحات دی خبر ملدے ہی انہاں نے شہراں دی دیواراں تعمیر کرنا شروع کيتياں تے نیشابور دے لوکاں نے وی طوس دے حاکم دی گل مننے توں انکار کر دتا جو منگولاں دا دست نگر سی تے انہاں نے طوس دے لوکاں نوں وی طوس نوں تباہ کرنے اُتے اکسایا۔ منگول حکمران۔ طوس دے باغیاں نے اس شہر دے حاکم نوں وی قتل کر دتا تے اس دا سر نیشابور بھیج دتا۔ اس بغاوت دے بعد چنگیز دی فوجاں نے چنگیز دے داماد تغاجر نویان دی قیادت وچ نیشابور شہر دا محاصرہ کے لیا تے محاصرے دے تیسرے دن چنگیز دے داماد نوں اک گولی مار دے ہلاک کر دتا گیا۔ نیشابور دے تیر اندازےآں وچوں اک دا تیر۔ اس جرنیل دے جانشین نے فوج نوں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا، اک حصہ طوس بھیج دتا تے دوسرا حصہ اپنے نال سبزوار دے پاس لے گیا، تے تغاجر دی موت دا بدلہ لینے دے لئی، نویان نے سبزوار نوں تباہ کيتا تے بوہت سارے لوکاں دا خون بہایا۔ [۵۷]
ان ایام وچ جلال الدین خوارزم شاہ جو خراسان وچ سی، تھوڑی دیر دے لئی نیشابور گیا تے اوتھے دے لوکاں نے انہاں دا استقبال کيتا۔ اس نے نیشابور وچ تن دن قیام کيتا تے انہاں کمانڈراں دی تعریف کيتی جنہاں نے سمجھوتہ کرنے والےآں دے خلاف مزاحمت دی تے ناراض کيتا۔ جلال الدین دے جانے دے بعد، چنگیز دے بیٹے تولی دی سربراہی وچ منگول فوجاں، جس نے حالے میرو نوں کھولیا سی، نیشابور دا رخ کيتا۔ اودوں نیشابور وچ غلہ تے رزق دا شدید کاݪ پيا سی تے اس بھکھ تے کمزوری نے شہر دے جنگجوواں دی طاقت تے قوت نوں کم کر دتا سی۔ شہر دے لوکاں نوں شہر دے جج نوں صلح کرنے تے ہتھیار سُٹن دے لئی تولی بھیجنا پيا، لیکن وہ، جو تغاجر دے قتل دا بدلہ لینا چاہندا سی، اس سمجھوتہ نوں قبول نئيں کيتا۔ بھانويں لوکاں نے باڑاں دی دیواراں اُتے ۳۰۰۰ پہیے لگیا رکھے سن تے ۳۰۰ گلیلاں تے کیٹپلٹس لگیا دتے سن تے تیل دی توپاں توں لیس سن، لیکن اوہ ثابت قدم نئيں رہے تے تن دن دی سخت لڑائی تے دونے طرف توں بوہت سارے لوکاں نوں مارنے دے بعد منگولاں دی فتح ہوئی۔ . آخر کار ۶۱۸ دے موسم بہار وچ صفر دے ۱۰ويں دن منگولاں نے نیشابور شہر اُتے حملہ کيتا۔ منگولاں نے سب توں پہلے شہر مجیر الملک کیفی تے ٹینی دے پرانے حکمران نوں قتل کیتا، اس شہر دے کئی بزرگاں نوں قتل کیتا، جنہاں وچ ضیاء الملک زوزنی تے فرید الدین عطار ، عظیم شاعر تے صوفی سن ۔ [۵۸]
منگولاں نے نیشابور دے تمام مرداں تے عورتاں نوں صحرا وچ اکٹھا کيتا تے انہاں وچوں تقریباً ۴۰۰ کاریگراں نوں وکھ کر دتا تے باقی نوں قتل کر دتا۔ ایہ اوہ وقت سی جدوں چنگیز دی دھی تے تغاجر دی بیوی، جس دا شوہر نیشابور شہر دے محاصرے وچ ماریا گیا سی، بدلہ لینے دے لئی اس شہر وچ پہنچی تے اس نے خود وی بچ جانے والےآں دے قتل وچ حصہ لیا۔ [۵۹] نیشابور نوں مٹانے دے بعد، تولی نے ہرات دا راستہ اختیار کيتا تے اپنے اک جرنیل نوں ۴۰۰ جنگجوواں دے نال چھڈ دتا تاکہ جے انہاں نوں کوئی زندہ چیز مل جائے تاں اوہ اسنوں بے دریغ تباہ کر دتیاں۔ [۶۰] قلات (نادری) دے لوک جو طوس شہر دے شمال وچ اک بہت ہی چھوٹا تے دور افتادہ پنڈ سی، منگول سپاہیاں توں نہ بخشا گیا تے منگول سپاہیاں دے اک گروہ نے اس شہر اُتے اس طرح قبضہ کر ليا کہ انہاں دی ایرانی نسل معدوم ہو گئی۔ انہاں علاقےآں وچ تے منگول نسل دے نال اک نويں نسل تیار کيتی گئی۔ نیشابور دی تباہی دے علاوہ منگولاں نے طوس دی بستیاں تے موجودہ شہر مشہد نوں وی تباہ کر دتا جو علی بن موسیٰ الرضا دی قبر تے ہارون دی قبر دے موقع اُتے مسلماناں دی توجہ دا مرکز سی۔ الرشید [۶۱]
سندھ جنگ
[سودھو]خراسان دے تلغان (بلخ دا تالغان) تے بامیان نوں فتح کرنے دے بعد، چنگیز جلال الدین دا مقابلہ کرنے دے لئی اک وڈے گروہ دے نال غزنین گیا۔ جلال الدین نے مغل خان دے خلاف کھڑے ہوݨ دی صلاحیت نئيں دیکھی تے ايسے وجہ توں اس نے غزنین نوں خالی کرکے دریائے سندھ نوں عبور کرنے دا فیصلہ کيتا۔ چونکہ دریائے سندھ نوں عبور کرنے دے بعد جلال الدین نوں گرفتار کرنا ہن ممکن نئيں سی، اس لئی چنگیز اسنوں گزرنے توں روکنے دے لئی جلد از جلد مذکورہ دریا دے کنارے پہنچیا۔ [۳۶] چنگیز دی فوج دی آمد دے نال ہی جلال الدین نوں منگولاں توں لڑنا پيا تے اپنے ۷۰۰ ساتھیاں دے نال تھوڑی دیر تک لڑیا۔ کم دے آغاز وچ ترقی اس دے نال سی تے اس نے چنگیز دے دستےآں دا مرکز توڑ دتا لیکن چنگیز دے سجے بازو دے دستےآں نے اس دی فوج نوں تباہ کر دتا تے جلال الدین دے جوان بیٹے نوں، جس دی عمر ست یا اٹھ سال توں ودھ نئيں سی، نوں پھڑ کر قتل کر دتا۔ چنگیز دا حکم جلال الدین دے مزار دی قسمت دے بارے وچ دو متضاد روایتاں نيں، پہلی ایہ کہ شاہ نے مزار دیاں سواݨیاں نوں دریائے سندھ وچ ڈبونے دا حکم دتا۔ دوسری کہانی ایہ اے کہ چنگیز نے اپنے حرم دی عورتاں نوں پھڑ کر سلطان محمد دی عورتاں دے نال قراقم دے صحرا وچ بھیج دتا۔ چونکہ جلال الدین ہور کھڑا نئيں رہ سکدا سی، اس لئی اس نے اپنے گھوڑے اُتے مشکل توں دریائے سندھ نوں عبور کيتا تے ہندوستان چلا گیا تاکہ اوہ اوتھے فوجاں جمع کر سکے تے چنگیز توں دوبارہ لڑنے دے قابل ہو سکے۔ [۶۲]
ہندوستان توں واپس
[سودھو]جلال الدین تن سال ہندوستان وچ رہے تے ۶۲۲ھ وچ ۔ اوہ ہندوستان توں کرمان آیا سی۔ [۶۳] اودوں ایران دا مشرق تے شمال مشرق منگولاں دے کنٹرول وچ سی۔ کرمان اُتے کرمان دے کرختائیاں دی حکومت سی، جو منگول نسل دی حکومت سی تے حال ہی وچ قائم ہوئی سی۔ اودوں اس دا بھائی غیاث الدین خوارزمشاہ اپنے اتحادیاں دی مدد توں اصفہان ، رے تے ہمدان دے شہراں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ غیاث الدین نے جلال الدین دی شہریت توں انکار کر دتا تے حکومت اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی۔ دوسری طرف، فارس دے اتابکان، آذربائیجان دے اتابکان تے اسماعیلیہ اپنے لئی تے اس دی راکھی وچ اک علاقے اُتے حکومت کردے سن ۔ عباسی خلافت ، جس نے میدان نوں حریفاں توں خالی دیکھیا، خوزستان وچ نويں علاقے حاصل کرنے تے خوارزم شاہی دی طاقت نوں دبانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ [۶۴]
ہندوستان وچ اپنے تن سالہ قیام دے دوران، جلال الدین اپنی شکست خوردہ فوج دے اک گروپ نوں اپنے گرد جمع کرنے وچ کامیاب رہیا۔ [۶۵] جلال الدین نے سب توں پہلے اپنے بھائی غیاث الدین نوں شکست دتی جو اس دے خلاف آیا تے رے اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اپنی طاقت دی بنیاداں نوں مضبوط کرنے دے بعد، خوارزم دے شاہ دی حیثیت توں، اس نے اپنے والد دے دشمن ناصر خلیفہ توں منگولاں نوں پسپا کرنے وچ مدد کيتی درخواست کيتی، لیکن خلیفہ، جس نے اپنے خاندان دے خلاف نفرت پیدا کی، اس دی دعوت قبول نئيں کيتی۔ جلال الدین شوشتر نوں فتح کرنے دے بعد عراق آیا تے اس شہر اُتے خلیفہ دے نمائندے نوں شکست دتی تے خلیفہ توں لڑنے دے لئی بصرہ نوں فتح کيتا تے خلیفہ دی فوجاں نوں شکست دے کے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی تے دشمن دا راجگڑھ دے دروازےآں تک پِچھا کیتا، یعنی بغداد اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی لیکن اس نے ایسا نئيں کيتا تے شمال وچ جا کے آذربائیجان تے آران اُتے ۶۲۲ وچ قبضہ کر ليا تے آذربائیجان دی اتابکان حکومت نوں تباہ کر دتا۔ سنہ ۶۲۲ ہجری وچ تبریز نوں فتح کرنے دے بعد اس نے جارجیا دے نال جنگ کرنے دا ارادہ کيتا تے ابتدائی فتوحات دے بعد اس نے جارجیا دے راجگڑھ تبلیسی اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا جدوں اس نے سنیا کہ تبریز دے لوکاں نے بغاوت کر دتی اے تے کچھ لوکاں نے اسنوں قتل کر دتا اے تاں اس نے جنگ ترک کر دتی۔ جارجیا دے نال آذربائیجان واپس آ گیا اے۔ کچھ عرصہ بعد اس نے تبلیسی شہر اُتے دوبارہ حملہ کيتا تے ۸ ربیع الاوّل ۶۲۳ ہجری نوں اس شہر نوں فتح کر ليا۔ اس نے اس شہر دے بوہت سارے لوکاں دا قتل عام کيتا۔ [۶۶]
جلال الدین ۶۲۴ھ وچ ۔ اوہ عراق واپس نئيں آیا۔ اگلے سال منگولاں نوں اصفہان وچ جلال الدین دے قیام دا پتہ چلا تے اس شہر اُتے حملہ کر دتا۔ منگولاں تے جلال الدین دے درمیان ملاقات کيتی جگہ اصفہان شہر دے نیڑے سین نامی پنڈ وچ سی۔ شہاب الدین زیداری نیسوی ، ۶۲۵ ہجری وچ منگولاں دی شکست دی رپورٹ۔ انہاں دا فرار اس جنگ دے بعد لے آیا اے۔ جلال الدین نے اصفہان وچ اپنے بھائی غیاث الدین نال ملاقات کيتی۔ اک دوسرے دے نال مل کے فارس دی طرف کوچ کر گئے لیکن اک بار فیر انہاں دے درمیان جھگڑا ہو گیا تے غیاث الدین بھج گیا۔ اوڑک اس نے ۶۲۷ھ وچ جلال الدین نوں حکم دتا۔ اے ماریا گیا۔ [۶۵]
دوسری منگول مہم
[سودھو]چنگیز دے حملے دے اختتام اُتے تے جدوں اوہ ۴ سال دی جنگ دے بعد منگولیا واپس آیا تاں ایران دا بیشتر حصہ الٹ چکيا سی لیکن ایران فیر وی منگول خان دی سرزمین توں وکھ سی۔ چنگیز ۶۲۴ھ وچ ۔ انہاں دا انتقال ۷۲ سال دی عمر وچ ہويا۔ [۶۷] چنگیز دے تیسرے بیٹے اوغتائی خان دے اس دے جانشین دے طور اُتے منتخب ہوݨ دے بعد، چینی منگول شہزادےآں تے رہنماواں نے فیصلہ کيتا کہ چنگیز دور دی فتح دی کارروائیاں نوں ختم کرنے تے ناقابل فتح ملکاں نوں فتح کرنے دے لئی، دو فوجاں، اک خطائی دی طرف۔ جو کہ شمالی چین اے، تے دوسرا ایران دی طرف، آذربائیجان تے کردستان نوں فتح کرنے دے نال نال سلطان جلال الدین دا اک قطعی دبائو بھیجنے دے لئی۔ [۶۸] ۶۲۶ھ وچ اُغتائی قان دے حکم اُتے جرمغون نویان دی کمان وچ اک فوج ایران گئی تے انہاں ملکاں نوں فتح کيتا جنہاں نوں منگولاں نے فتح نئيں کيتا سی، جداں غزنین، کابل ، سندھ، زابلستان ، تبرستان ، گیلان ، آران، آذربائیجان وغیرہ۔ [۶۹]
آخر وچ جلال الدین
[سودھو]جلال الدین سرما ۶۲۸ھ۔ اس نے اپنی زندگی آذربائیجان وچ گزاری۔ [۶۵] منگولاں دے حملے دی خبر پھیلنے دے نال ہی جورماگون نیوان دی قیادت وچ شام تے اناطولیہ دے بادشاہ، جنہاں نے جلال الدین نوں اپنے تے منگولاں دے درمیان اک بفر دے طور اُتے دیکھیا، اس دے نال صلح کرنے اُتے رضامند ہو گئے، تے جلال الدین نے وی انہاں توں مدد طلب کيتی۔ منگولاں دا مقابلہ کرنا۔ پر، آذربائیجان وچ منگولاں دی اچانک آمد نے انہاں نوں اک دوسرے دی مدد کرنے توں روک دتا۔ منگولاں نے، جو جلال الدین دا شہر توں دوسرے شہر پِچھا کر رہے سن، ايسے سال، موغان (موجودہ صوبہ اردبیل وچ ) وچ ، اسنوں قتل کر دتا تے اس دی فوج نوں تباہ کر دتا۔ اوہ کچھ عرصے تک آران تے قفقاز وچ بھاگتا رہیا تے آخر کار دیار باقر بھج گیا۔ اس دے بعد توں انہاں دے بارے وچ کوئی تفصیلی معلومات نئيں نيں۔ جلال الدین خوارزم شاہ دی موت دی بچ جانے والی داستان دے مطابق کہیا جاندا اے کہ اسنوں ۱۲۳۱ء وچ اک کرد نے قتل کيتا سی۔ بعض ذرائع دے مطابق، اس دا قتل گھوڑےآں تے ہتھیاراں دے لوبھ دی وجہ توں ہويا، تے دوسرےآں نے کہیا کہ ایہ جلال الدین دی فوج دے ہتھوں اپنے کرد بھائی دے قتل دا بدلہ لینے دی وجہ توں سی۔ اس دے قتل دے تقریباً تِیہہ سال بعد تک، لوک اس دی موت دے معیار دے بارے وچ نئيں جاݨدے سن تے سمجھدے سن کہ اوہ زندہ اے تے ایتھے تک کہ اس دے بارے وچ قصے کہانیاں وی سناتے سن، تے ہر بار کوئی نہ کوئی اٹھیا کر کہندا سی: "ميں جلال الدین ہاں"۔ [۷۰]
ہندوستان توں واپس آنے دے بعد جلال الدین نے اپنی طاقت تے توانائی خراسان تے مشرقی ایران توں دشمن نوں بھگانے دے بجائے غیر ضروری جنگاں اُتے صرف کيتی۔ [۷۱] کسی خاص سیاسی مقصد دے بغیر، اوہ عباسی خلیفہ اسماعیلیہ، روسڈان جارجیا دی ملکہ دے نال سی۔ ہ)، اشرف موسیٰ ( ایوبیاں توں تے حران تے راہ دے حکمران ۶۳۵-۶۱۵ ہجری)۔ ہ) تے علاء الدین ققبد اول ( روم دے سلجوقیاں دا بادشاہ ۶۳۴-۶۱۵ ہجری۔ الف) اس نے آکے انہاں ملکاں دے لوکاں نوں اس قدر ستایا کہ لوڑ دے وقت کسی نے اس دی مدد کيتی درخواست دا جواب نہ دتا بلکہ انہاں وچوں بعض جداں اسماعیلیاں تے گنجہ و تبریز دے مسلماناں نے اس دی حکومت اُتے منگولاں دی اطاعت نوں ترجیح دتی۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اپنی زندگی دے آخری حصے وچ اس نے بہت ودھ شراب نوشی دی سی۔ [۷۲]
فتوحات دا تسلسل
[سودھو]جلال الدین دے قتل دے بعد منگول فوجاں تن گروہاں وچ بٹ گئياں۔ اک گروہ دیار باقر تے آس پاس دے علاقےآں نوں پرتن دے لئی گیا تے فرات دے ساحل اُتے چلا گیا۔ دوسرا گروہ بٹلس (موجودہ ترکی وچ ) شہر گیا۔ تیسری کھیپ ۶۲۸ھ وچ ۔ انہاں نے مراغہ اُتے غلبہ حاصل کيتا تے فیر آذربائیجان آئے تے ۶۲۹ دے اوائل وچ تبریز اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی۔ جداں ہی تبریز دے لوکاں نوں منگول فوج دے اندازِ فکر دا علم ہويا تاں انہاں نے شہر دی تباہی تے شہر دے لوکاں دے قتل عام نوں وکھ وکھ تحائف بھیج کر تے زبردست خراج قبول کيتا۔ [۷۳] انہاں حملےآں وچ منگولاں نوں جلال الدین دے جوابی حملےآں توں نجات ملی تے لوک ہر طرح توں خوفزدہ سن، چنانچہ انہاں نے بقیہ علاقےآں نوں بغیر کسی رکاوٹ دے فتح کر ليا تے بغداد دے قرب و جوار دی طرف پیش قدمی کيتی۔ انہاں حملےآں دے دوران، فارس تے کرمان دے علاقےآں دے علاوہ، جنہاں دے حکمران فارس دے اتابکان تے کرمان دے قرختائی سن ، انہاں نے اِنّا تباہ و برباد کيتا کہ کسی وچ منگولاں توں لڑنے دی طاقت نہ سی۔ [۷۴]
اصفہان، بھانويں ۶۳۳ ہجری تک۔ نوں منگول حملے توں بچا لیا گیا۔ دو مشہور خانداناں سعید تے خوجند دے درمیان خاندانی جھگڑے دی وجہ توں ایہ تباہی دی طرف دھکیل گیا۔ سعید خاندان حنفی تے خوجند خاندان شافعی سی۔ ۶۳۳ھ وچ چنگیز دے جانشین اوغتائی خان دے دور وچ ، شافعیاں تے حنفیاں دے درمیان تنازعہ ودھ گیا، تے بھانويں منگولاں دا اصفہان اُتے تسلط حالے تک نئيں سی، لیکن شافعیاں نے انہاں دے نال معاہدہ کيتا تے دروازے کھولنے اُتے رضامند ہو گئے۔ اس شرط اُتے کہ جدوں اوہ شہر وچ داخل ہاں تاں احناف دا قتل عام کرن۔ شہر اُتے منگول فوج نے حملہ کيتا تے شہر وچ داخل ہوݨ دے بعد منگولاں نے تمام شافعی تے حنفی دا یکساں قتل عام کيتا تے شہر نوں تباہ کر دتا۔ اصفہان دے عظیم شاعر تے شاعر کمال الدین اسماعیل نوں اس شہر وچ اس حملے دے دو سال بعد منگولاں نے قتل کر دتا سی۔ [۷۵]
ان حملےآں دے اختتام پر، گیلان ایران دا واحد خطہ سی جو حقیقی معنےآں وچ اودوں آزاد رہیا جدوں پورے ملک اُتے منگولاں نے قبضہ کر ليا سی، تے برساں بعد، الجایتو ایلخان دے مہنگے قبضے دے بعد وی گیلان دا ناں برائے ناں رہ گیا سی۔ منگول سلطنت دے اک حصے دے طور اُتے رجسٹرڈ۔ درحقیقت اس اُتے مقامی خانداناں دی حکومت سی۔ [۷۶][۷۷]
مقبوضہ علاقےآں اُتے منگولاں دا راج
[سودھو]۶۱۸ توں ۶۵۴ ہجری تک۔ منگولاں دے زیر تسلط ایران دی حکومت تے اس دی انتظامیہ دی حالت اس طرح سی کہ منگول خاناں نے منگولیا توں براہ راست اک شخص نوں اس ملک دا نظم و نسق چݪاݨ تے اس دے رہائشی فوجیاں دی قیادت دے لئی بھیجیا تے ایداں دے حکمراناں نوں ایرانی حکام تے سیکرٹریاں دی مدد حاصل سی۔ ٹیکساں دی وصولی تے قومی امور دے انتظام و انصرام دے لئی مخالفین نوں پسپا کرنے دی کارروائیاں کر رہے سن ۔ [۷۸] اس دور وچ حکومت چار افراد اُتے مشتمل سی:
- جنتمور دی حکمرانی (۶۳۳-۶۳۰): خوارزم دی فتح دے بعد اس علاقے دے فاتح جوجی نے اس حصے دی حکمرانی جنتمور نوں دے دتی جو اودوں ۶۳۰ ہجری وچ فوج دا کمانڈر سی۔ س اوغتائی خان نے وی سرکاری طور اُتے خراسان تے مازندران دی حکومت نوں جنتمور دے ناں توں جاری کيتا۔
- نوسال دا دور حکومت ( ۶۳۷-۶۳۷ ): اوہ اک پرانا امیر سی جو اپنی موت دے بعد جنتمور دا جانشین بنا تے انہاں علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔
- گرگوز دی حکومت (۶۴۱-۶۳۷): اوہ جوجی دے گورنراں وچوں اک سی، جو نصل دی موت دے بعد دریائے جیہون توں فارس، جارجیا ، موصل تے رومی علاقے دی سرحداں تک مفتوحہ ملکاں دا حکمران بنیا۔ . انہاں دی غیر موجودگی دے دوران، عطامالک جووینی دے والد (مشہور الخانی مورخ) انتظامیہ دے انچارج سن ۔ [۷۹]
- امیر ارغون دا دور حکومت ( ۶۵۴-۶۴۱ ): گرگوز دی موت دے بعد اس نے اس دا جانشین بنایا تے تقریباً تیرہ سال تک ایران اُتے حکومت کيتی۔ [۸۰][۸۱]
ہللاکوخان دی مہم
[سودھو]سلطان محمد خوارزم شاہ دی شکست تے فرار دے چالیس سال بعد ۶۵۳ھ وچ ۔ ہجری (۱۲۵۵ء) منگول اک بار فیر ہیلاکوخان دی قیادت وچ اک لشکر کے نال ایران آئے۔ لیکن اوہ پچھلی فوج یعنی چنگیز دی فوج توں بہت وکھ وکھ سن جو چھاپہ مارنے دی نیت توں آئی سی۔ اس دور وچ منگولاں دی ایہ نويں نسل ایران توں ودھ مانوس ہوئی تے چنگیز دے دور دی لُٹ مار تے بربریت توں کدرے ودھ اعتدال پسند تے تجربہ کار نظر آئی۔ چنگیز دے برعکس تباہی دی مہم پہلے توں طے شدہ منصوبے دے نال سی۔ پہلے توں طے شدہ سڑک تے فوج دے راستے دے درمیان گھر تیار ہو چکے سن تے پل تے کراسنگ وی دوبارہ تعمیر ہو چکے سن ۔ ایتکاں تجربے نے منگول حکمراناں نوں دکھا دتا سی کہ ایران وچ اک مستحکم طاقت پیدا کرنے دے لئی بغداد تے اسماعیلیہ دی خلافت نوں ختم کرنا ضروری اے تے بلاوجہ تے بغیر کسی منصوبے دے قتل و غارت گری دے بجائے انہاں نوں تباہ کرنا چاہیے۔ اسلامی دنیا دے دو متضاد قطبین جو کہ مذہبی پہلو دی وجہ توں خود ایران وچ اپنی حکمرانی دے قیام دی راہ وچ رکاوٹ سمجھے جاندے سن ۔ [۶۷]
ہلاکو دی والدہ، سرقوندی بیگی ، اک عیسائی سواݨی سی، تے انہاں دی بیوی، دقوز سواݨی ، وی نسطوری (عیسائی) مذہب اُتے یقین رکھدی سی۔ اس حملے وچ جنہاں لوکاں نے ہلاکو خان دی مدد کيتی انہاں وچوں اک منگول مسلمان سن جو اسماعیلیہ دا عروج چاہندے سن تے دوسرے آرمینیائی سن جو عباسی خلفاء دے ماتحت مسلماناں دے نال مذہبی اختلافات دی وجہ توں ہلاکو بغداد اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن ۔ مصر تے شام ، جو صلیبی عیسائیاں نے اسلام نوں شکست دینے تے اکھاڑ پھینکنے دے لئی لڑے۔ ايسے وجہ توں ایران اُتے حملے وچ ہلاکو فوج دا بوہتے حصہ منگول عیسائیاں اُتے مشتمل سی۔ [۸۲]
ہلاکوخان ۶۵۳ھ وچ ۔ اوہ سمرقند پہنچیا تے مقامی حکمراناں دی سرزمین نوں نقصان نہ پہنچانے دا وعدہ کرکے ہتھیار سُٹن نوں کہیا۔ اس موقع اُتے عراق، عجم ، فارس ، آذربائیجان ، ایران ، شیروان توں بوہت سارے امیر آپ دے دربار وچ آئے۔ اسماعیلی فرقے نوں وی ہتھیار سُٹن دی دعوت دتی گئی سی، لیکن اودوں ، الموت دے آخری خدا رکن الدین خورشاہ نے ہولاکو دے نال مذاکرات کرنے توں انکار کر دتا، جدوں کہ اسماعیلیاں دا اک ہور گروہ ہولاکو وچ شامل ہو گیا۔ [۸۳]
اسماعیلیہ قلعےآں دا زوال
[سودھو]اسماعیلی فرقے دی سرگرمی سامانیاں دے ظہور دے نال تقریباً اک ہی وقت وچ قائم ہوئی سی۔ انہاں دی سرگرمیاں دا عروج سلجوقی دور وچ سی جدوں انہاں نے حکومت تے خلافت دا تختہ الٹنے دی کوشش کيتی تے دہشت و دہشت تے عدم تحفظ نوں سیاسی افراتفری پھیلانے دے لئی استعمال کيتا۔ رودبار وچ الموت قلعہ اسماعیلی رہنماواں دی طاقت دا مرکز سی تے الموت دے کیاسنوں الموت دے خدا کہیا جاندا سی۔ حسن صباح اسماعیلیہ دی وفات دے بعد انہاں نے بوہت سارے دوسرے قلعےآں نوں فتح کر کے، خرید کر یا تعمیر کر کے اپنی طاقت وچ وادھا کيتا۔ اسماعیلیاں دی طرف توں بوہت سارے سیاسی قتل و غارت گری کيتی گئی، دو عباسی خلفاء مسترشاد (۵۲۹ ہجری) دا قتل۔ ہ) تے اس دا پُتر راشد (۵۳۲ھ)۔ س) تے ۵۲۱ ہجری وچ سلجوق وزیر معین الدین دا قتل بھی۔ A انہاں وچوں اک قتل سی۔ سلجوقیاں نے الموت دا محاصرہ کرنے یا اسماعیلیہ نوں تباہ کرنے دی کئی بار کوشش کيتی، تے اوہ تقریباً کامیاب نئيں ہوئے۔ چنگیز جلال الدین حسن دے حملے دے وقت اوہ موت دا خدا سی تے اس نے الموت نوں منگول حملے توں بچانے دے لئی چنگیز خان توں اپنی وفاداری ظاہر کرنے دی کوشش کيتی جو محمد خوارزم شاہ دے بعد خراسان وچ آ رہیا سی۔ بظاہر اوہ اپنی خواہش پوری کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی تے اودوں قلعہ نوں منگولاں دے حملے توں محفوظ رکھیا سی۔ [۸۴]
۶۵۴ھ وچ ۔ ایران پہنچنے دے بعد، کیو ہیلاکوخان نے اسماعیلیہ قلعےآں نوں فتح کرنا اپنا اولین مقصد سمجھیا۔ اودوں ، رکن الدین خورشاہ نوں اپنے مینار تے قلعہ وچ مددگاراں دے بغیر چھڈ دتا گیا سی، تے اس دے پاس ہتھیار سُٹن دے سوا کوئی چارہ نئيں سی کیونجے مزاحمت دی سوچ بے کار لگ رہی سی۔ رکن الدین دے اسماعیلی قلعےآں دے محاصرے دے دوران، اس نے انہاں قلعےآں نوں فتح کرنے وچ ہلاکو دی مدد وی کی، لیکن آخر کار انہاں قلعےآں دی فتح دے بعد، منگولاں نے، جنہاں نے اس دے وجود توں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا، اسنوں وی قتل کر دتا، اس طرح حکومت دا خاتمہ ہويا۔ موت دے خداواں کی.[۶۷][۸۵]
ایلخانی حکومت
[سودھو]۶۵۴ ہجری توں ایران وچ الخانات دی حکومت اے۔ ہجری شروع ہوئی۔ ہلاکو نے فتح شدہ سلطنتاں نوں اپنے بیٹےآں تے فرمانبردار شہزادےآں وچ تقسیم کر دتا۔ دوسری چیزاں دے علاوہ، اس نے خراسان تے جبل اپنے بیٹے اباقا خان نوں، اران تے آذربائیجان اپنے دوسرے بیٹے یشموت نوں دیے، تے اینکیانو نوں فارس وچ منگول گورنر بنایا ۔ انہاں دی وزارت جو اس نے امیر سیف الدین خوارزمی نوں ایران آمد دے آغاز توں ہی دتی سی، بعد وچ ۶۶۱ ہجری وچ انہاں دے قتل دے بعد انہاں نوں دے دتی گئی۔ اس نے عطامالک جوینی دے بھائی شمس الدین محمد جوینی نوں سونپ دتا جسنوں اس نے بغداد دی حکومت سونپی سی۔ اوہ خود کچھ دیر بعد ۶۶۳ھ وچ ۔ ۴۸ سال دی عمر وچ اوہ بیمار ہو گئے تے جھیل ارمیا دے نیڑے انتقال کر گئے۔ [۸۶]
ناکامی دے عوامل
[سودھو]مختصراً، منگولاں دے خلاف شکست دی وجوہات تھلے لکھے نيں۔
منگول جنگجوواں دی طاقت
[سودھو]منگول جنگی مشین دے اثر و رسوخ نوں کئی وجوہات توں منسوب کيتا جا سکدا اے۔ بھانويں ہر بالغ منگول جنگجو سی، لیکن منگول جنگجوواں دی تعداد بلاشبہ بوہتے تاریخی ذرائع وچ مبالغہ آرائی کيتی گئی اے۔ انہاں وچ سب توں اعتدال پسند، چنگیز خان دی منگول فوج دے لئی ۱۲۹٬۰۰۰ افراد دا تذکرہ اے، جس دا تذکرہ رشید الدین نے جامع التوارخ وچ کیہ اے۔ ایہ تعداد ہور اعداد و شمار توں ودھ حقیقت توں میݪ کھاندی اے۔ [۸۷]
حکومت توں وابستہ ایجنٹس
[سودھو]- خوارزم شاہ دی فوج وچ اکثریت ترکاں دی سی، تے ایہ لوک، جو قباچگ تے قنگولی قبیلےآں توں سن، بادشاہ توں ودھ خوارزم شاہ دی ماں دے حکم دی تعمیݪ کردے سن ۔ سواݨی دے ترکاں دا اثر و رسوخ تے اس دے تے اس دے بیٹے دے درمیان معاہدہ نہ ہونا اس حد تک سی کہ سلطان محمد نے ملک دے ولی عہد دا انتخاب وی نئيں کيتا تے اسنوں اپنی والدہ دے حکم اُتے عمل کرنا پيا۔ [۸۸]
- چنگیز خان دے پیغامات تے اس دے تاجراں تے ایلچیاں دے قتل تے انہاں دی جائیداد دی فروخت اُتے سلطان محمد دا شدید ردعمل اس دی بے عقلی تے سیاست دے اصولاں توں ناواقفیت دی علامت اے۔ کرختائی حکومت دا خاتمہ سلطان محمد دے بہترین مفاد وچ نئيں سی۔ دین اسلام نہ ہوݨ دے باوجود دریا پار دے مسلمان لوکاں دے نال عدل و انصاف دے نال سلوک کرنے والے انہاں دی برطرفی تے کاشغر تے ختن اُتے کچلاک خان نعمانی دی رعایا دی انتظامیہ تے انہاں جگہاں دے مسلماناں اُتے اس دے ظلم و بربریت نے انہاں دی برطرفی کيتی۔ تاتاری تے منگول قبیلے دے گھراں تے اسلامی ملکاں دے درمیان جو رکاوٹ موجود سی اس نے اس ڈیم دے راکھےآں نوں تباہ کر دتا جو گرختائی سن ۔ ہور سلطان محمد تے اس دی والدہ نے مفتوحہ ملکاں وچوں کسی اک وی خودمختار بادشاہ نوں آزاد نئيں چھڈیا سی تے اوہ حملے دے وقت اس توں بھج گئے سن، ایہی وجہ اے کہ پوری دنیا وچ منگولاں دے سامنے کوئی وی قیادت سنبھالنے والا نئيں اے۔ ملک، کھڑے ہوݨ دے لئی کچھ نئيں بچا سی۔ [۸۹]
- سلطان محمد دی بغداد دی مہم تے خلیفہ نوں معزول کرنے تے خطبےآں تے سکےآں توں اس دا ناں ہٹانے دا مسلماناں وچ برا اثر ہويا، خاص طور اُتے اس مہم دے ادھے راستے وچ اسد آباد (ہمدان) وچ سردی دی وجہ توں اس دی فوج دے زخمی ہوݨ دے نتیجے وچ ۔ علاقہ، مہم پچھتائے تے ادھے راستے توں واپس ہو گئی۔ [۹۰]
- جنگ دے بعد تقریباً ۶۱۶ ہجری وچ سلطان محمد A. چنگیز کرد دے بیٹے جوجی دی فوجاں دے نال منگولاں نوں دیکھ کے اس قدر خوفزدہ ہويا کہ اوہ کدرے وی انہاں دے سامنے کھڑا نہ ہو سکیا تے جدوں لوک بھج رہے سن تاں اس نے دوسرے علاقےآں نوں منگولاں توں خوفزدہ کر دتا۔ سب نوں ہتھیار سُٹن تے انہاں دی اطاعت کرنے نوں بلايا اس دے فرار نے سپاہیاں تے عوام دے حوصلے اُتے بہت برا اثر ڈالیا تے فوج دے نظم و ضبط تے عوام دے دفاع نوں مکمل طور اُتے توڑ دتا۔ [۹۱]
- مشہور صوفی موجد الدین بغدادی (۶۱۲-۵۵۴ھ) دا قتل۔ س) سلطان محمد دے ہتھوں اس نے لوکاں وچ خاص طور اُتے علما دے طبقے وچ بوہت سارے دشمن پیدا کيتے تے سلطان محمد دی حکومت دی کمزوری دا سبب بنے۔ [۹۲]
- خوارزم شاہ دی حکومت دے وسیع جغرافیہ نوں دیکھدے ہوئے سرحدی شہر گرگنج نوں راجگڑھ تے طاقت دا واحد مرکز منتخب کرنا غلط انتخاب سی۔ [۹۳]
- خوارزمشاہ تے اس دی والدہ دونے ہی لوکاں دے نال بہت برا سلوک کردے سن، قراقطیاں نوں شکست دینے تے عبور نہر نوں فتح کرنے دے بعد خوارزمشاہ دی فوج نے اس ملک دے لوکاں نوں اس حد تک تنگ کيتا کہ بخارا تے سمرقند دے مسلمان باشندے اس دی ادائیگی توں ودھ مطمئن ہوگئے۔ خوارزمشاہ دے حکم نوں تسلیم کرنے تے ملک چھڈݨ دے بجائے غیر مسلم قرختاں نوں خراج تحسین پیش کیتا، انہاں نے خوارزمشاہ دی مخالفت کيتی۔ [۹۴]
- اسلامی سرزمیناں وچ اقتصادی کمزوری تے سیاسی بدعنوانی نے عوام دی حکومت توں علیحدگی تے غیراں دے حملےآں دے خلاف مزاحمت تے کھڑے ہوݨ دی حوصلہ افزائی نوں کم کر دتا سی تے عرباں دے حملے توں پہلے ساسانی دور ورگی صورتحال پیدا ہو گئی سی۔ [۹۵]
- چنگیز دی تمام فوجاں اک ہی نسل دی سی تے انہاں دی زبان، اخلاق، آداب تے مقصد اک ہی سن تے ایہ معاملہ خوارزم شاہ دا دفاع کرنے والی فوجاں دے درمیان دیکھݨ دے بالکل برعکس سی۔ ایران دے بعض علاقےآں دے لوک خوارزم شاہاں دی حکومت نئيں چاہندے سن تے ایہی اک اہم وجہ سی کہ خراسان تے افغانستان وچ منگولاں دے خلاف برسرپیکار مسلماناں وچ اتحاد نہ پایا جاندا سی تے اکثر آپس وچ اختلاف رہندا سی۔ ایرانی عناصر تے قنگلی تے خوارزمی ترک ۔
- والد دی وفات دے بعد سلطان محمد دے وڈے بیٹے جلال الدین، رکن الدین تے غیاث الدین نے متحد ہوݨ تے دشمن نوں شکست دینے دے بجائے اک دوسرے توں جھگڑا کيتا۔
- ناصر خلیفہ، جو ۴۶ سال تک عباسی خلافت دے انچارج رہے، نے جلال الدین نوں عرب عراق تے الجزائر، شام تے روم دے حکمراناں نوں منگولاں نوں پسپا کرنے وچ مدد کرنے توں روکیا۔ [۹۱]
لوکاں دے مذہبی تے ثقافتی عوامل دا کردار
[سودھو]سلجوقی دور دے تصوف نوں لوکاں اُتے اثر و رسوخ حاصل کرنے دے علاوہ حکمراناں وچ وی حامی ملے جنہاں وچ خواجہ نظام الملک (۴۸۵-۴۰۸ھ) وی شامل سن ۔ س) اک بااثر سلجوقی وزیر، اوہ صوفیہ دا حامی سی۔ خوارزمشاہ دے زمانے توں لے کے منگولاں دے حملے تک ایران دے اکثر شہراں وچ شیخ صوفیہ تے خانقاہاں پائی جاندی سی۔ [۹۶] تصوف دے کچھ رہنما جداں عبدالقادر گیلانی (۵۶۱-۴۷۱ھ) س) تصوف دے بانی قادریہ نے اپنی زندگی بغیر کسی سوچ دے مکمل تنہائی وچ گزاری تے دوسرےآں نوں اپنی جسمانی خواہشات نوں مارنے تے دنیا توں جانے دی ترغیب دتی۔ صوفیاء دا خیال سی کہ کسی وی صورت حال وچ تقدیر تے تقدیر دے سامنے سرتسلیم خم کر دينا چاہیے تے ہر کسی دے نال صلح تے صلح کرنی چاہیے، خواہ اوہ سجݨ ہو یا دشمن۔ اوہ برائی تے تباہی نوں مستقل تے مستحکم سمجھدے سن، تے انہاں نے اپنی طرف پرتن تے زندگی دے مکمل انکار نوں آفتاں و مسائل توں نجات دا واحد راستہ تسلیم کيتا سی، تے اوہ سمجھدے سن کہ جو وی مسئلہ پیدا ہُندا اے اس دی وجہ اپنے اندر تلاش کرنی چاہیے۔ صوفیہ دے نقطہ نظر توں، منگول دے حملے دی وجہ تاریخی حقائق نئيں سن، لیکن انہاں وچوں اک گروہ دا خیال سی کہ حملے دی وجہ لوکاں دا قصور تے انہاں دا دنیا توں لگاؤ اے، تے بعض نے اس دی وجہ قتل نوں دیکھیا۔ ماجد الدین بغدادی از خوارزمشاہ [۹۷]
اس دور دی تاریخی کتاباں وچ ، جس وچ جہانگاشا جووینی دی تریخ وی شامل اے، منگول حملے نوں عذاب الٰہی تے غضب الٰہی دی علامت سمجھیا جاندا اے، تے اس دور وچ بوہت سارے لوکاں دا مننا سی کہ ایہ خدائی تقدیر اے جو اس دی وجہ بنی۔ منگول فوج دی طاقت .. اس دور دی تاریخی کتاباں وچ منگول حملہ آوراں دے خلاف دفاع کرنے والے لوکاں دی مزاحمت نوں غیر دانشمندانہ سمجھیا جاندا اے۔ [۹۸]
منگولاں دا عالمگیر بھَو
[سودھو]حملے دے پہلے دور تے منگول تباہی دیاں خبراں پھیلانے دے بعد لوکاں وچ شدید بھَو و ہراس پھیل گیا۔ سنہ ۱۲۳۸ عیسوی (۶۳۸-۶۳۷ ہجری) وچ ۔ الف) مغربی یورپ دے لوکاں وچ منگولاں دا بھَو اِنّا ودھ سی کہ ولندیزی ساحل دے ماہی گیر شمالی سمندر تے انگلستان دے اردگرد مچھلیاں پھڑنے دی ہمت نئيں کردے سن تے ايسے وجہ توں انگلستان وچ مچھلیاں بہت ودھ ہو گئياں تے انہاں دی فروخت بوہت گھٹ قیمت جا رہی سی۔ [۹۹] ایران وچ ، بعض ذرائع دے مطابق، لوکاں نے کچھ کرنے دی ہمت نئيں کيتی، ایتھے تک کہ فرار وی نئيں ہويا۔ ابن اثیر نے لکھیا اے:
مردی برای من نقل کرد که من با هفده نفر در راهی میرفتیم، سواری از مغولان به ما رسید و امر داد که کتهای یکہور را ببندیم، همراهان من به اطاعت امر او قیام کردند، با ایشان گفتم او یک نفر است و ما هفده نفر علت توقف ما در کشتن او و گریختن چیست، گفتند میترسیم گفتم او الساعه شما را میکشد جے ما او را بکشیم خبرے خداوند ما را خلاص بخشد، خدا میداند کسی بر این اقدام جرأت نکرد عاقبت من با کاردی او را کشتم و پا به فرار گذاشته نجات یافتیم.[۹۹]
نتائج
[سودھو]ایسا لگدا اے کہ منگول حملے دے ذہنی تے ثقافتی نقصانات جسمانی تباہی تے معاشی نقصانات توں ودھ سن ۔ منگولاں نے اپنے نال کوئی نواں نظریہ لیائے بغیر ایران اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ [۱۰۰] اس حملے وچ کئی لائبریریاں سمیت سائنسی تے ثقافتی مراکز نوں جلیا کے تباہ کر دتا گیا۔ بوہت سارے وڈے شہر تباہ ہو گئے تے اس دے بعد ترقی تے فکری ترقی دے مراکز کم توں کم ہو گئے۔ سائنسی تے ثقافتی مراکز دی تباہی دے بعد معاشرے دی حرکیات زوال پذیر ہوݨ لگياں تے تصوف تے غیر منطقی رجحانات پہلے توں ودھ پھیل گئے تے عملی طور اُتے لوکاں نوں انہاں دی قسمت توں لاتعلق کر دتا۔ [۱۰۱] منگول حملے نے تصوف دی خوشحالی وچ وادھا کیتا، کیونجے تصوف تباہی تے آفتاں دے زمانے وچ لوکاں دی سب توں اہم روحانی تے فکری پناہ گاہ بن گیا، تے بوہت سارے لوک اس وچ تبدیل ہو گئے۔ [۱۰۲]
آبادی وچ کمی
[سودھو]منگول حملے دے بعد ایران دے معاشی جمود دا سبب بننے والے اہم عوامل وچ شہراں دی آبادی وچ کمی تے مستقل آبادیاں سی۔ ذرائع نے اس حملے توں پہلے تے بعد وچ ایران دی آبادی دے بارے وچ کوئی جامع اعداد و شمار فراہم نئيں کيتے نيں۔ بھانويں اس حملے دے لئی منگول دے حامی تے مخالف ذرائع وچ قتل و غارت گری دی تعداد اِنّی ودھ اے کہ اودوں اِنّی وڈی آبادی والے شہراں دے وجود اُتے یقین کرنا وی مشکل اے، لیکن ایہ اعداد و شمار اس گل دا ثبوت نيں۔ لوک منگول حملےآں نوں کس طرح دیکھدے نيں۔ [۱۰۳] جووینی، جنہاں نوں منگول نواز مورخین وچ شمار کيتا جاندا اے، لکھدے نيں، "جہاں اک لکھ لوک سن، اوتھے ۱۰۰ لوک نئيں ٹھہرے۔ قتل و غارت دے علاوہ ایہ گل وی ذہن وچ رہے کہ بوہت سارے لوک پکڑے گئے تے بوہت سارے لوک ہر غیر ملکی حملے دے بعد متعدی بیماریاں یا فاقہ کشی دی وجہ توں مر گئے۔اس دے علاوہ منگولاں دا جنگی طریقہ کار ایسا سی کہ ہزاراں قیدی بنا لئی گئے۔ سویلین فورسز)، اوہ اپنی فوجاں دے سامنے چلے گئے تے انہاں نوں نويں شہراں تے تھانواں نوں فتح کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ اسیران درحقیقت انسانی ڈھال تے نیزےآں تے دوسرے ہتھیاراں دے طور اُتے استعمال ہُندے سن جو شہر دے راکھےآں دی طرف توں منگول جارحانہ قوتاں دی طرف پھینکے جاندے سن جو انہاں اسیراں نوں نشانہ بناتے سن ۔ [۱۰۴]
زرعی کساد بازاری۔
[سودھو]تریخ وچ نیشابور تے ایران دے کئی دوسرے علاقےآں وچ زراعت دی خوشحالی دا ذکر کيتا گیا اے۔ جے قدیم ایران وچ نسبتاً مضبوط معیشت سی تاں قدرتی حالات تے سہولیات دی دستیابی دی وجہ توں مناسب نئيں سی۔ ماضی وچ ، ایران دے بوہت سارے خوشحال تے پیداواری علاقے پانی توں بھرے ہوئے دریاواں دے راستے وچ نئيں سن یا کافی بارشاں توں دوچار نئيں سن، بلکہ صدیاں دی طویل تے منظم کوششاں دے سائے وچ تے مصنوعی نالیاں کھینچنے، ندیاں دی کھدائی تے سب توں اہم گل ایہ سی۔ تے سب توں پیچیدہ، ایکویڈکٹ دا استعمال کردے ہوئے، انہاں نے کاشت کرنے دی صلاحیت حاصل کيتی سی۔ نتیجتاً، زراعت دی بقا دا انحصار اس انسان دے بنائے ہوئے نظام نوں برقرار رکھنے اُتے سی۔ قبیلے دے ایران اُتے حملے دے المناک نتائج وچوں اک آبپاشی دے نیٹ ورک دی تباہی سی۔ جرمن مؤرخ لڈو ہارٹوگ منگول تریخ دی کتاب "تعمیر دی صدیاں دی تباہی" دے اک حصے وچ لکھدے نيں کہ ایرانیاں نے خورزم دے علاقے وچ آبپاشی دے وسیع نیٹ ورک بنائے سن، جس توں زراعت دے لئی جیہون دے پانی نوں متعدد رستےآں دے ذریعے ہمسایہ علاقےآں تک پہنچایا جاندا سی۔ بلاشبہ اس طرح دے ڈھانچے نے خوارزم نوں ایران دے سب توں ترقی یافتہ خطےآں وچوں اک وچ تبدیل کر دتا سی تے اس دے راجگڑھ گرگنج نے اسنوں سب توں اہم تجارتی مراکز وچ تبدیل کر دتا سی۔ لیکن ایہ سب لفظ دے سخت معنےآں وچ منگول حملے وچ تباہ ہو گئے۔ [۱۰۵]
اک ہور عنصر جس نے ایران دے زرعی علاقےآں نوں تباہی توں دوچار کیہ اوہ سی زرعی زمین نوں چراگاہاں تے منگول مویشیاں دے لئی چراگاہاں وچ تبدیل کرنا۔ [۱۰۶] زرعی جمود دا اک ہور سبب ایہ سی کہ کچھ باشندےآں نے شہر یا پنڈ وچ سیکورٹی دے فقدان تے افراتفری دی وجہ توں اپنی مستقل بستیاں چھڈ داں تے صحرائی باشندےآں دی تلاش شروع کر دتی۔ کیونجے زراعت دے لئی مستقل آباد کاری تے زمین دی دیکھ بھال دی لوڑ ہُندی اے۔ انہاں آبادیاتی تبدیلیاں دا ایران دی زراعت اُتے تباہ کن اثر پيا۔ [۱۰۷]
کاریگراں نوں پھڑنا
[سودھو]منگولاں نوں کاریگراں دی قدر دا علم سی تے اوہ لوک جو پیشہ ورانہ تے تکنیکی علم رکھدے سن تے کسی نہ کسی طرح پیداوار وچ شامل سن ۔ کچھ قتل عام وچ ، جداں نیشابور، سمرقند، گرگنج تے مرو دے لوکاں دا قتل عام، تاریخی ذرائع وچ واضح طور اُتے مذکور اے کہ منگولاں نے کاریگر اسیراں نوں باقی لوکاں توں وکھ کيتا تے قتل عام توں پہلے انہاں نوں منگولیا بھیج دتا۔ اس حملے وچ پکڑے جانے والے ہزاراں ایرانی کاریگراں دی منتقلی تے نقصان اک ہور نقصان سی جو ایران دے اقتصادی ڈھانچے نوں پہنچایا گیا۔ [۱۰۴]
برین ڈرین
[سودھو]منگول حملے دے بعد، بوہت سارے سائنسدان جو حملے وچ بچ گئے سن، حملے توں بچ جانے والے محفوظ علاقےآں دی طرف ہجرت کر گئے۔ ایشیا مائنر انہاں چند محفوظ علاقےآں وچوں اک سی جس نے متعدد سائنسداناں تے کچھ سائنسی کماں نوں تباہی دے خطرے توں بچایا۔ روم دے سلجوک خاندان، جو ہن وی ایشیا مائنر دے وڈے حصےآں اُتے حکومت کردا سی، نے اس علاقے نوں منگولاں توں محفوظ رکھیا۔ موصل تے اس دے علاقےآں پر، بدر الدین لولو نے پہلے ایوبیاں توں حکومت کيتی تے فیر آزادی تک، تے موصل شہر ۷ويں صدی دے پہلے نصف وچ اسلامی سائنس تے تعلیم دے خوشحال مراکز وچوں اک سی۔ فارس اتابکان ، جنہاں دے پاس خوارزمشاہ تے الی چنگیز دے تحفظ نوں قبول کرنے دی دور اندیشی سی، اوہ فارس دے علاقے تے جنوبی ساحل وچ نسبتاً پرامن علاقہ بنانے وچ کامیاب ہوئے، جو مفروراں، خاص طور اُتے سائنسداناں دے لئی پناہ گاہ بن گئے جو منگولاں توں بھج رہے سن ۔ .[۱۰۸]
وادی سندھ تے برصغیر پاک و ہند دے وڈے حصےآں دا وی ایسا ہی حشر ہويا تے مملوک سلاطین جنہاں نے ۶۰۲ توں ۶۸۹ ہجری تک حکومت کيتی۔ انہاں نے اس ملک دے وسیع علاقےآں اُتے حکومت کیتی، اوہ ایرانی سبھیاچار تے ادب دے راکھا سن ۔ بھانويں فارسی بولنے والے ادیباں دی ہندوستان وچ ہجرت غزنوی دور وچ شروع ہوئی، لیکن انہاں دی ہجرت دی سب توں اہم وجہ فارسی بولنے والے علاقےآں اُتے منگول حملہ سی۔ اس حملے دے دوران شاعراں، ادیباں، فنکاراں، شہزادےآں وغیرہ نے اپنی جان بچانے دے لئی ٹرانس نہار تے ایران چھڈ کے برصغیر پاک و ہند دا رخ کيتا۔ اس دور وچ نہ صرف ادبی ہجرت کرنے والےآں دی تعداد وچ وادھا ہويا بلکہ سائنس، فضل تے فن دے لحاظ توں اس دور دے ہجرت کرنے والے سابقہ ادوار توں ودھ نمایاں سن، انہاں ہجرت کرنے والےآں وچ اسيں محمد عوفی تے منہاج سراج دا ذکر کر سکدے نيں۔ [۱۰۹]
کاروباری تعلقات عروج اُتے
[سودھو]حملے توں پہلے منگولاں نے تجارتی راستے بحال کرنے دی بھرپور کوشش کيتی تے وسطی تے مغربی ایشیا دے ملکاں نوں شکست دینے دے بعد اس دیرینہ پالیسی نوں ہور مضبوط کيتا۔ منگول حکمرانی دے تحت ایشیا دے اک وڈے حصے دا آنا تے اس دی انتظامیہ اک انتظامیہ تے حکومت دے تحت تے یاسائی چنگیز دے احترام نے وڈی رکاوٹاں نوں ہٹا دتا جو پہلے حکمرانی تے وجود وچ اختلافات دی وجہ توں قوماں دے براہ راست اختلاط نوں رکدی سی۔ سیاسی تے اخلاقی سرحداں منگول وحدانی حکومت دے قیام تے سڑکاں دی راکھی دے نتیجے وچ نہ صرف دو قدیم مہذب ملکاں چین تے ایران دے درمیان آمدورفت قائم ہوئی بلکہ ایرانی سرپرستاں دی بین الاقوامی پالیسی دی وجہ توں پوپ دے نال تعلقات تے یورپ دے عیسائی سلاطین دے نال نال شام تے مصر دے نال وی تعلقات قائم ہوئے۔ [۱۷]
ایران وچ خلافت دے سیاسی مذہبی اثر و رسوخ دا خاتمہ
[سودھو]اسماعیلیہ دی تباہی دے بعد، ہلاکو نے عباسی خلیفہ دی اطاعت دی ذمہ داری دا اعلان کرنے دے لئی ہمدان توں ایلچی بغداد بھیجے۔ خلیفہ نے اسنوں غیر ارادی طور اُتے تحائف بھیجے تے نال ہی اسنوں عباسیاں توں دستبردار ہوݨ دے سنگین نتائج توں ڈرانے دی کوشش کيتی۔ لیکن اوہ بغداد دی تباہی نوں نہ روک سکیا تے جلد ہی عباسی تخت دا محاصرہ کے لیا۔ ۲۲ محرم ۶۵۶ ہجری توں بغداد دا محاصرہ۔ ایہ شروع ہويا تے اس مہینے دے آخر تک جاری رہیا۔ اس وجہ توں خلیفہ مستعصم نوں ۴ صفر ۶۵۶ھ نوں ہونا پيا ۔ ہ وچ ہیلاکو کیمپ وچ آیا، اس توں بغداد دی لُٹ مار تے قتل و غارت نوں نئيں روکیا گیا۔ اوہ صفر دی ۹ تریخ نوں بغداد پہنچیا تے معتصم نے اسنوں اپنے آباؤ اجداد دے پنج سو سالہ خزانےآں دی چابیاں دتیاں صفر دی چوویہہ تریخ نوں خلیفہ تے اس دا وڈا پُتر وڈی تعداد وچ سرکاری اہلکاراں دے نال ماریا گیا۔ بغداد وچ اودوں ہلاک ہوݨ والےآں دی تعداد ۸۰۰٬۰۰۰ توں ودھ دسی گئی سی جو کہ صریحاً مبالغہ آرائی اے۔ خلافت دے زوال نے رائے عامہ تے ایتھے تک کہ اس دور دے شاعر سعدی اُتے وی دردناک اثر ڈالیا، لیکن چونکہ اس نے بغداد تے عراق دی حکومت اک مسلمان گورنر عطامالک جوینی نوں دے دتی سی، اس لئی ایہ اثر اک حد تک کم ہوگیا۔ [۱۱۰]
صدیاں دے بعد مغل الخاناندی حکومت دے قیام دے بعد ایران دی سطح مرتفع اُتے اک مربوط حکومت قائم ہوئی جس نے خلافت عباسیہ دا نظام ختم کیتا، تمام شہراں تے صوبےآں نوں اک جھنڈے دے تھلے لایا، تے مقامی حکومتاں تے قبائلی حکمراناں نوں لا کھڑا کيتا۔ مل کے ایران دے ٹکڑے ٹکڑے ہوݨ دا سبب بنے۔اسماعیلیاں ورگی تفرقہ انگیز مذہبی حکومتاں نوں ہٹا دتا گیا تے ایرانی سوچ رکھنے والے وزراء نوں اہمیت دے کے اس نے نہ صرف ایران دی سائنسی تے ثقافتی ترقی نوں زندہ کيتا بلکہ صفویاں دے لئی اک نیہہ وی فراہم کيتی۔ اس دے دل توں اٹھاں تے اس صورتحال نوں اس سرزمین دی تریخ توں اک نواں باب رقم کرنے دے لئی استعمال کرن۔ [۱۱۱]
عباسی خلفاء جو صدیاں بعد اسلام دا ناں لے کے اک مقدس بت دی مانند بن گئے تے پچھلی صدیاں وچ ایران تے اس دے آس پاس دی اقوام دی مستقل آزادی دے فقدان دی سب توں وڈی وجہ سن، مکمل طور اُتے تباہ ہو گئے تے انہاں اُتے عرباں دی بالادستی دے سائے چھا گئے۔ مغربی ایشیا دی زمیناں نوں ختم کر دتا گیا۔ بغداد وچ ہن کوئی ایسا خلیفہ نئيں رہیا جو اسلام تے شریعت دے ناں اُتے ایران دی آزادی اُتے سایہ ڈالتا، تے خفیہ قلعےآں وچ لوکاں دے مذہبی عقائد نوں ابھارنے دے لئی کوئی اسماعیلی نئيں سی۔ منگولاں دا وجود تے انہاں طبقاں دی تباہی ایران دے لئی اک نويں تے جدید تریخ دی طرف ودھنے دے لئی تیار ہوݨ دا اک بہانہ سی جس وچ اوہ گزشتہ صدیاں دی طرح غیراں دی مداخلت دے بغیر آزادی تے ترقی دی راہ اُتے گامزن ہوئے گا۔ . عرباں دے جوئے توں ایران دی رہائی دے نال ہی شاہ اسماعیل صفوی دے ذریعے اک نويں دور دا آغاز کرنے تے اک آزاد سیاسی تے مذہبی نظام اُتے مبنی اک نويں ایران دے قیام دے لئی بالآخر اک پلیٹ فارم فراہم کيتا گیا۔ [۱۱۱]
سورسنگ
[سودھو]- یاقوت حموی (۶۲۶-۵۷۵ھ) س) زمان و مکان دے لحاظ توں اوہ منگولاں دے ٹرانس نہر تے خراسان اُتے حملے دی پہلی دہائی دے نیڑے ترین مصنفاں تے نامہ نگاراں وچوں اک نيں۔ اوہ منگول حملے توں اک سال پہلے تک مرو وچ مقیم رہیا۔ پہلے حملے دے بعد یاقوت شہر موصل تے فیر حلب گئے تے اپنی زندگی دے آخری وقت تک اوتھے رہے۔ اس نے تریخ تے ۶۱۸ وچ چنگیز دے دستےآں دے ہتھوں نیشابور دے لوکاں دے قتل عام دی تفصیل کتاب مجمع البلدان وچ دتی اے۔
- ابن اثیر (۶۳۰-۵۵۵ھ) س) منگول دور دے آغاز دا مشہور مورخ جو بوہتے وقت موصل وچ رہیا۔ ابن اثیر دی تحریر کردہ الکمال فی التریخ دا اک حصہ اس دور دے واقعات توں متعلق اے۔
- شہاب الدین زیدری نیسوی (متوفی ۶۴۷ھ) الف) جلال الدین خوارزم شاہ دا سیکرٹری تے جلال الدین منکوبرنی دی سوانح کے مصنف۔ اس نے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ منگول حملے دے وقت تے جگہ دے تناظر وچ گزاریا اے تے انہاں وچوں بوہت سارے واقعات دیکھے نيں۔ جلال الدین دے قتل دے بعد، اوہ کچھ عرصے دے لئی بھاگتا رہیا ایتھے تک کہ اوہ میافارقین تے ایوبی سلاطین دے دربار وچ داخل ہويا، فیر اوہ حلب چلا گیا تے اپنی زندگی دے آخر تک اوتھے رہیا۔ [۱۱۲]
- ابن ابی الحدید (۶۵۶-۵۸۶ھ) الف) اک مشہور معتزلی مورخ اے۔ نہج البلاغہ دی تفصیل وچ ، اس نے منگول حملے دی نسبتاً تفصیلی تفصیل لکھی اے تے اس وچ اہم معلومات نيں، خاص طور اُتے اصفہان دی منگول فتح دے بارے وچ ۔
- منہاج سراج (۷ويں صدی دا دوسرا نصف-۵۸۹ ہجری) الف) فارسی بولی دے مصنفاں وچوں اک ہور ناصری طبقات دی تریخ دے مصنف نيں۔ منگول فتح دے بارے وچ ایہ کتاب معتبر ترین کتاباں وچوں اک اے۔
- عطامالک جوینی (۶۲۳-۶۸۱ھ) الف) بھانويں چنگیز دی اولاد تے اولاد دے دور وچ ، خاص طور اُتے ہلاکوخان دے دور وچ اوہ تے انہاں دے خاندان دے پاس وزارت تے امارت رہی، لیکن اس نے اپنی کتاب تریخ جہانگیری وچ تریخ لکھݨ دے مشن توں منہ نئيں موڑا تے اس دی تفصیل دتی اے۔ اودوں دے واقعات اپنی کتاب وچ
- رشید الدین فضل اللہ ہمدانی (۷۱۷-۶۴۸ھ)۔ س) مغل بزرگاں وچوں تن وزارت دے انچارج سن ۔ انہاں دی کتاب دی پہلی جلد جس دا ناں جامع التوارخ اے، منگول تے ترک قبیلےآں دی تریخ تے چنگیز خان تے اس دے جانشیناں دے دور حکومت دی تریخ دا خلاصہ اے۔ [۱۱۳]
- شرف الدین عبداللہ شیرازی (۷۳۰-۶۶۳ھ) س) اوہ فارس وچ الخاناندی حکومت دے عہدیداراں وچوں سن ۔ تریخ دی کتاب وچ واصف نے چنگیز خان دے اقتدار وچ آنے دا آغاز تے خراسان وچ اس دی فتوحات دا ذکر کيتا اے۔ واصف دے مطابق انہاں دی کتاب عطامالک جوینی دی تریخ جہانگاشا دا سیکوئل اے۔ [۱۱۴]
- حافظ ابڑو دا انتقال ۸۳۳ھ وچ ہويا۔ س) انہاں دی تصنیف نوں زیر جامہ التواریخ یا زیر تریخ راشدی کہیا جاندا اے، تے ایہ راشد الدین فضل اللہ ہمدانی دی کتاب جامع التوارخ دا نتیجہ اے۔ ایہ اک سادہ کتاب اے جس وچ بوہتے واقعات دے سیاسی پہلو اُتے توجہ دتی گئی اے تے قدر دے لحاظ توں رشید الدین توں اس دا موازنہ نئيں کيتا جا سکدا۔ [۱۱۵]
فوٹ نوٹ
[سودھو]- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۳۸ja
- ↑ John Man, "Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection", فروری 6, 2007. Page 180
- ↑ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۶۴ja
- ↑ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۶۵ja
- ↑ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۷۲ja
- ↑ لمبتون، آن (۱۳۷۲). تداوم و تحول در تریخ میانهٔ ایران. نشر نی. صص. 12–13. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ باستانی پاریزی، ar="گرفتاریهای قائم مقام در کرمان و یزد (۲۹)ar="، ۶۳۲ja
- ↑ زرینکوب، ۵۷۲ja
- ↑ اقبال آشتیانیja
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۲۵–۲۲ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceA" defined multiple times with different content - ↑ کسایی، ar="سرگذشت دانشمندان و مراکز دانش در حمله مغولar="، ۲۹۳ja
- ↑ ستوده، ۴۰۶ja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۵۲۲ja
- ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ غفوروف، تاجیکان، ۷۰۱ja
- ↑ غفوروف، تاجیکان، ۷۰۱ja
- ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 305ja
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۵۶۹ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceC" defined multiple times with different content - ↑ ایوری، ۴۵ و ۴۲ja
- ↑ ایوری، ar="بررسی عوامل حمله چنگیز خان به ماوراءالنهرar="، ۴۵ و ۴۲ja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۴۷۴ja
- ↑ اقبال آشتیانی، ۳۴۱ja
- ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ خلعتبری و شرفی، تریخ خوارزمشاهیان، 121ja
- ↑ خلعتبری و شرفیja
- ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ غفوروف، ۷۰۷ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceE" defined multiple times with different content - ↑ اقبال آشتیانی، ۳۹ja
- ↑ Boyle، 306ja
- ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ ۲۷.۲ غفوروف، تاجیکان، ۷۰۲ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceF" defined multiple times with different content - ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۴۱ و ۹۱ja
- ↑ Cook، Morgan و Reid، 133ja
- ↑ اقبال آشتیانی، ۴۴ja
- ↑ غفوروفja
- ↑ Boyle، 307ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۵۵ja
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ غفوروف، تاجیکان، ۷۰۶ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceG" defined multiple times with different content - ↑ اقبال آشتیانی، ۶۵ja
- ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ ۳۶.۲ ۳۶.۳ انصافی، ۶۶ja سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "ReferenceH" defined multiple times with different content - ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 320ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۷۲ و ۷۶ و ۸۱ja
- ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 306ja
- ↑ ستوده، ۴۰۷ja
- ↑ Boyle, The Cambridge History of Iran, 308ja
- ↑ ستوده، ۴۰۸ja
- ↑ Boyle، 309ja
- ↑ ستوده، ar="نقش مردم ایران در مدافعه از تهاجم مغولانar="، ۴۰۹ja
- ↑ ستوده، ar="نقش مردم ایران در مدافعه از تهاجم مغولانar="، ۴۰۷ja
- ↑ اقبال آشتیانی، ۵۳ja
- ↑ قدیانی، ۱۰۵ و ۱۰۴ja
- ↑ رضایی همدانی، سیمای همدان، ۸۹ja
- ↑ بابا صفری، اردبیل در گذرگاه تریخ، ۱۰۸ja
- ↑ ستوده، ۴۱۰ja
- ↑ جعفریان و کمالیja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۵۲۳ja
- ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 310ja
- ↑ ۵۴.۰ ۵۴.۱ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۵۵ja
- ↑ Boyleja
- ↑ Cook، Morgan و Reidja
- ↑ گرایلی، نیشابور شهر فیروزه، ۱۳۰ja
- ↑ گرایلی، نیشابور شهر فیروزه، ۱۳۱ja
- ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 314ja
- ↑ گرایلی، نیشابور شهر فیروزه، ۱۳۴ja
- ↑ موسوی، توس شهر خفته در تریخ، ۴۰ja
- ↑ اقبال آشتیانی، ۶۲ja
- ↑ Boyle, The Cambridge History of Iran, 324ja
- ↑ جعفریان و کمالی، مسئله مرکزیت و استمرار قدرت در حکومت خوارزمشاهیان، ۴۸ja
- ↑ ۶۵.۰ ۶۵.۱ ۶۵.۲ اشپولر، تریخ مغول در ایران، ۳۵ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۳۸–۱۲۸ja
- ↑ ۶۷.۰ ۶۷.۱ ۶۷.۲ زرینکوب، روزگاران، ۵۲۴ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۵۲ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۵۷ja
- ↑ Boyle، The Cambridge History of Iran، 335ja
- ↑ ستوده، ar="نقش مردم ایران در مدافعه از تهاجم مغولانar="، ۴۱۱ja
- ↑ اقبال آشتیانی، ۱۵۶ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۵۸ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۵۷ و ۱۶۰ja
- ↑ هنرفر، اصفهان، ۹۴–۹۳ja
- ↑ Kasheff، Encyclopaedia Iranicaja
- ↑ Madelung، Encyclopaedia Iranicaja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۸۱ja
- ↑ اشپولر، تریخ مغول در ایران، ۴۱ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۸۵–۱۸۱ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۸۵–۱۸۱ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۸۷ja
- ↑ اشپولرja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۵۰۸ توں ۵۱۵ja
- ↑ اشپولر، تریخ مغول در ایران، ۵۴ja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۵۲۶ja
- ↑ Jackson، MONGOLSja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۱۰ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۱۲ja
- ↑ جعفریان و کمالی، مسئله مرکزیت و استمرار قدرت در حکومت خوارزمشاهیان، ۴۲ja
- ↑ ۹۱.۰ ۹۱.۱ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۱۳ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۲۷ja
- ↑ جعفریان و کمالی، مسئله مرکزیت و استمرار قدرت در حکومت خوارزمشاهیان، ۳۴ja
- ↑ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۱۱ja
- ↑ علمداری، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، ۴۸۱ja
- ↑ میرعابدینیja
- ↑ یاحقی و محمودی، مولوی و مغولان، ۶ و ۷ja
- ↑ یاحقی و محمودی، مولوی و مغولان، ۵ja
- ↑ ۹۹.۰ ۹۹.۱ اقبال آشتیانی، تریخ مغول، ۱۲۱ja
- ↑ علمداری، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، ۳۵۸ja
- ↑ علمداری، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، ۴۸۰ja
- ↑ میرعابدینی، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Morgan، Encyclopaedia of Islamja
- ↑ ۱۰۴.۰ ۱۰۴.۱ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۵۳ja
- ↑ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۴۱ja
- ↑ علمداری، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، ۱۶۷ja
- ↑ زیباکلام، ما چگونه ما شدیم؟، ۱۴۸ja
- ↑ کسایی، ۲۹۶ja
- ↑ مظهر، ar="فارسی سرایان مهاجر در دورهٔ سلاطین مملوکar="، ۱۰۵ja
- ↑ زرینکوب، روزگاران، ۵۲۵ja
- ↑ ۱۱۱.۰ ۱۱۱.۱ انصاری، بهمن، مغولان در ایران (تهران: نشر الکترونیک، ۱۳۹۳) مقدمه، صفحه 1 و 19
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۲۷۹ja
- ↑ کسایی، ۲۸۹–۳۲۲ja
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۴۶۱ja
- ↑ اشپولر، تریخ مغول در ایران، ۹ja
ذرائع
[سودھو]- تریخ مغول.">
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- {{{کتاب }}}.">
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- اردبیل در گذرگاه تریخ.">
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- زرینکوب، عبدالحسین (۱۳۹۰). روزگاران. تهران: انتشارات سخن.
- ستوده، حسینقلی (۱۳۵۳). مجموعه خطابههای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی. ج. 2. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. نامعلوم پیرامیٹر دا
|فصل=
نظر انداز کردا (کمک); نامعلوم پیرامیٹر دا|مکان=
نظر انداز کردا (کمک); نامعلوم پیرامیٹر دا|کوشش=
نظر انداز کردا (کمک) - خلعتبری، اللهیار؛ شرفی، محبوبه (۱۳۹۰). تریخ خوارزمشاهیان. انتشارات سمت. نامعلوم پیرامیٹر دا
|مکان=
نظر انداز کردا (کمک) - شریفی، محمد (۱۳۸۷). محمدرضا جعفری، ویراستار. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین.
- رضایی همدانی، عمادالدین (۱۳۷۹). سیمای همدان. تهران: انتشارات انوشه.
- زیباکلام، صادق (۱۳۸۲). ما چگونه ما شدیم؟. تهران: انتشارات روزنه.
- علمداری، کاظم (۱۳۸۲). چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟. تهران: نشر توسعه.
- غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- قدیانی، عباس (۱۳۷۹). جغرافیای تاریخی ری «رگا». تهران: انتشارات آرون.
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- گرایلی، فریدون (۱۳۵۷). نیشابور شهر فیروزه. مشهد: مؤسسهٔ چاپ و انتشارات و گرافیک دانشگاه فرودسی.
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- موسوی، سید محمود (۱۳۷۰). توس شهر خفته در تریخ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- هنرفر، لطفالله (۱۳۵۶). اصفهان. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین.
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- The New Cambridge History of Islam, Volume 3: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries.">
- The Cambridge History of Iran,Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods.">
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
بیرونی رواب
[سودھو]- خوارزمی یونیورسٹی وچ منگولاں، الخاناں تے تیموریاں دی تریخ ۔
- انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا وچ منگولاں نوں اسلامائز کرنا ۔
- کولمبیا یونیورسٹی وچ منگولاں دی تریخ ۔
- وسکونسن یونیورسٹی وچ منگولاں دا عروج ۔
- چغتائی خاندے ، یونیورسٹی آف کیلگری وچ ۔
- Pages using the EasyTimeline extension
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- صفحات مع خاصیت P361
- تصویر دا متروک پیرامیٹر استعمال کرنے والے صفحات
- صفحات مع خاصیت P276
- منگول اقوام
- خون ریزی
- ستويں صدی ہجری
- ۱۲۲۱ء دے تنازعات
- ۱۲۲۰ء دے تنازعات
- ۱۲۱۹ء دے تنازعات
- ۱۲۱۸ء دے تنازعات
- منگول دیاں جنگاں
- منگول سلطنت دے حملے
- ازبکستان دی عسکری تریخ
- منگولیا دی تریخ
- قازقستان دی تریخ
- تریخ خراسان
- ترکمانستان دی تریخ
- ایران دی تریخ
- اسلام دی تریخ
- ازبکستان دی تریخ
- تریخ وسطی ایشیا
- ایران وچ تیرہويں صدی
- تیرہويں صدی وچ اسلام
- ایشیا وچ ۱۲۲۰ء دی دہائی
- ایشیا وچ ۱۲۱۰ء دی دہائی
- ایشیا وچ ۱۲۲۱ء
- ایشیا وچ ۱۲۱۹ء
- ایشیا وچ ۱۲۱۸ء
- غیر نظر ثانی شدہ تراجم اُتے مشتمل صفحات
- 1221ء دے تنازعات
- 1220ء دے تنازعات
- 1219ء دے تنازعات
- 1218ء دے تنازعات
- خراسان دی تریخ
- ایشیا وچ 1220ء دی دہائی
- ایشیا وچ 1210ء دی دہائی
- ایشیا وچ 1221ء
- ایشیا وچ 1219ء
- ایشیا وچ 1218ء