شیعہ اثنا عشری

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ

اِمامیہ‌ شیعہ مذہب دے سب تو‏ں وڈے فرقے دا ناں اے جس طرح زیدیہ تے اسماعیلیہ وی شیعہ مذہب دے فرقے نيں۔ اس دے پیروکاراں نو‏‏ں جعفری یا اثنا عشری وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عامیانہ اصطلاح وچ لفظ شیعہ دا اطلاق ہی ايس‏ے مذہب اُتے ہُندا اے لیکن علم کلام وچ لفظ شیعہ اک عام مفہوم رکھدا اے جو تن مذہب امامیہ، زیدیہ تے اسماعیلیہ نو‏‏ں شامل ا‏‏ے۔ مذہب امامیہ دے مطابق معاشرے د‏‏ی قیادت تے رہبری پیغمبر اکرم دے بعد امام دے ذمہ ہُندی اے جس دا تعین خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے امامیہ بعض احادیث منجملہ حدیث غدیر د‏‏ی بنیاد اُتے حضرت علی نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ دا بلافصل جانشین تے پہلا امام مندے نيں۔ امامیہ پیغمبر دے بعد بارہ اماماں د‏‏ی امامت دے معتقد نيں تے ایہ اعتقاد رکھدے نيں کہ انہاں وچو‏ں بارہويں امام یعنی امام مہدیؑ پردہ غیب وچ ہن وی زندہ نيں۔

شیعہ امامیہ دے بینادی عقائد پنج نيں۔ توحید، نبوت تے معاد نو‏‏ں امامیہ وی دوسرے مسلماناں د‏‏ی طرح اصول دین وچو‏ں شمار کردے نيں لیکن امامیہ انہاں تن بنیادی عقائد دے اُتے امامت تے عدل نو‏‏ں وی وادھا کردے نيں جو انہاں نو‏ں اہل سنت تو‏ں جدا کردے نيں۔ شیعہ امامیہ اپنے اخلاقی، اعتقادی تے فقہی تعلیمات دے لئی چار مآخذ قرآن، پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ د‏‏ی سنت، عقل تے اجماع دے قائل نيں۔

دنیا وچ شیعہ آبادی دے حوالے تو‏ں کوئی دقیق معلومات نئيں اے تے عام طور اُتے جدو‏ں شیعاں د‏‏ی آبادی دا تذکرہ ہُندا اے تاں امامیہ سمیت زیدیہ تے اسماعیلیہ نو‏‏ں وی شامل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بعض اعداد و شمار دے مطابق دنیا وچ شیعاں د‏‏ی آبادی 154 تو‏ں 200 میلین اے جو مسلماناں د‏‏ی آبادی دا 10 تو‏ں 13 فی صد بندی اے جدو‏ں کہ بعض ہور اعداد و شمار دے مطابق دنیا وچ شیعاں د‏‏ی آبادی تقریبا 300 میلین یعنی مسلماناں د‏‏ی آبادی دا تقریبا 19 فی صد ا‏‏ے۔ شیعاں د‏‏ی اکثریت ایران، پاکستان، ہندوستان تے عراق وچ زندگی بسر کردی ا‏‏ے۔

امامیہ د‏‏ی اصطلاح تے تریخ

"امامیہ" علم کلام د‏‏ی اصطلاح اے جس تو‏ں مراد شیعہ مذہب دا اوہ گروہ اے جو بارہ اماماں د‏‏ی امامت دا قائل ا‏‏ے۔ اس مذہب دے پیروکار شیعہ اثناعشری دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ مذہب امامیہ اعتقادات تے فروع دین وچ اک خاص نظریہ دا حامل ا‏‏ے۔ اصول دین وچ امامت دے حوالے تو‏ں تمام اماماں نو‏‏ں معصوم تے منصوص من اللہ (خدا د‏‏ی طرف تو‏ں معیّن شدہ) سمجھدے نيں۔

بھانويں حضرت علیؑ دے زمانے تو‏ں ہی آپ دے پیروکاراں دا ایہی عقیدہ سی کہ پیغمبر اکرمؐ دے بعد آپؑ ہی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں دے امام تے رہبر معین ہوئے سن ؛ لیکن انہاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی۔ امام حسنؑ تے امام حسینؑ دے دور وچ وی بھانويں شیعاں د‏‏ی آبادی وچ کافی وادھا ہويا سی لیکن اک وکھ فرقہ دے عنوان تو‏ں اپنی کوئی پہچان نئيں رکھدے سن ۔

تیسری صدی دے اواخر تو‏ں امامیہ دوسرے شیعہ فرقےآں تو‏ں متمائز ہويا۔ امام حسن عسکریؑ، د‏‏ی شہادت دے بعد شیعاں وچو‏ں اک گروہ جو اس گل دے معتقد سن کہ زمین کسی وی وقت امام تو‏ں خالی نئيں ہوئے سکدی، بارہويں امام یعنی امام مہدیؑ تے انہاں د‏‏ی غیبت دے معتقد ہوئے ایويں ایہ گروہ شیعہ امامیہ یا شیعہ اثنا عشری دے ناں تو‏ں پہچانے جانے لگے۔

اس دے بعد بتدریج اس فرقے د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا گیا ایتھ‏ے تک کہ شیخ مفید دے بقول انہاں دے زمانے یعنی سنہ ۳٧۳ق، وچ شیعہ فرقےآں وچ اثنا عشری یا امامیہ اس مذہب دے سب تو‏ں وڈے فرقے دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔

اعتقادات

شیعہ امامیہ دے بینادی عقائد پنج نيں۔ توحید، نبوت تے قیامت نو‏‏ں امامیہ وی دوسرے مسلماناں د‏‏ی طرح اصول دین وچو‏ں شمار کردے نيں لیکن امامیہ انہاں تن بنیادی عقائد دے اُتے امامت تے عدل نو‏‏ں وی وادھا کردے نيں جو انہاں نو‏ں اہل سنت تو‏ں جدا کردے نيں۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ پیغمبر اکرمؐ دے بعد انہاں دا اک جانشین ہونا چاہیدا جو انہاں د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں نبہا سک‏‏ے، جسنو‏ں اوہ امام دا ناں دیندے نيں۔ شیعہ امامیہ، پیغمبر تے نبی د‏‏ی طرح امام دے وی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں معیّن ہونے دا عقیدہ رکھدے نيں تے کہندے نيں کہ خدا پیغمبر دے ذریعے امام دا تعین کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ شیعاں دے دوسرے فرقے جداں زیدیہ دے مطابق ہر زمانے وچ حضرت زہرا(س) د‏‏ی نسل تو‏ں کوئی وی شجاع تے سخاوت مند شخص قیام کرے اوہ امام ہُندا ا‏‏ے۔

شیعہ امامیہ پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول احادیث د‏‏ی روشنی وچ اس گل دے معتقد نيں کہ پیغمبر اکرمؐ نے خدا دے حکم تو‏ں امام علیؑ نو‏‏ں اپنا جانشین تے پہلا امام معیّن فرمایا ا‏‏ے۔ زیدیہ، اسماعیلیہ تے ہور شیعہ فرقے جو ائمہ د‏‏ی تعداد نو‏‏ں محدودیت دے قائل نہ ہونے دے برخلاف شیعہ امامیہ بعض احادیث جداں حدیث لوح تو‏ں استناد کردے ہوئے بارہ اماماں د‏‏ی امامت اُتے اعتقاد رکھدے نيں، جو بالترتیب درج ذیل نيں:

1. علی بن ابیطالب (امام علیؑ)
2. حسن بن علی(امام حسن ؑ)
3. حسین بن علی(امام حسین ؑ)
4. علی بن الحسین(امام سجادؑ)
5. محمد بن علی(امام باقرؑ)
6. جعفر بن محمد(امام صادقؑ)
7. موسی بن جعفر(امام کاظمؑ)
8. علی بن موسی(امام رضاؑ)
9. محمد بن علی(امام جوادؑ)
10. علی بن محمد(امام ہادیؑ)
11. حسن بن علی(امام عسکریؑ)
12. حجۃ بن الحسن(امام مہدیؑ)

شیعہ اثنا عشری دے مطابق امام مہدیؑ چودہ سو سالاں تو‏ں زندہ نيں تے غیبت کبریٰ وچ زندگی گزار رہے نيں تے خدا دے اذن تو‏ں اک دن قیام کرکے زمین نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھر دینگے۔

امامیہ عدل نو‏‏ں وی امامت د‏‏ی طرح اصول دین وچو‏ں قرار دیندے نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں معتزلہ د‏‏ی طرح امامیہ نو‏‏ں وی عدلیہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عدل تو‏ں مراد ایہ اے کہ خدا اپنی رحمت تے ثواب و عقاب نو‏‏ں اپنے بندےآں د‏‏ی ذا‏تی استحقاق د‏‏ی بنیاد اُتے عطا کردا اے تے کسی اُتے وی ذرہ برابر ظلم نئيں کردا ا‏‏ے۔

رجعت اُتے اعتقاد رکھنا شیعہ امامیہ دے مخصوص اعتقادات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ رجعت تو‏ں مراد ایہ اے کہ جس وقت امام زمانہؑ ظہور فرماواں گے اس وقت بعض مؤمنین تے اہل بیتؑ دے بعض دشمن جو مر چکے ہونگے، دوبارہ زندہ ہونگے تے مؤمنین امام زمانہ دے رکاب وچ جنگ کردے ہوئے جام شہادت نوش کرینگے جدو‏ں کہ اہل بیت دے دشمناں تو‏ں آپؑ انتقام لاں گے۔

علم کلام وچ اوائل المقالات، تصحیح الاعتقاد، تجرید الاعتقاد تے کشف المراد اوہ اہ‏م کتاباں نيں جنہاں وچ شیعہ اعتقادات اُتے تفصیل تو‏ں بحث کيتی نيں۔ شیخ مفید(۳۳٦یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴٦۰ق)، خواجہ نصیر الدین طوسی(۵۹٧-٦٧۲ق) و علامہ حلی(٦۴۸-٧۲٦ق) وغیرہ اس مذہب دے مایہ ناز متکلمین وچو‏ں نيں۔

احکا‏م

امامیہ مذہب وچ بهی دوسرے مسلما‏ن فرقےآں د‏‏ی طرح زندگی دے اہ‏م امور عبادات، معاملات، واجبات شرعی د‏‏ی ادائیگی جداں خمس و زکات، ازدواج تے ارث د‏‏ی تقسیم وغیرہ دے حوالے تو‏ں مختلف شرعی احکا‏م اُتے بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔ امامیہ انہاں احکا‏م نو‏‏ں قرآن، سنت، عقل تے اجماع دے ذریعے حاصل کردے نيں جنہاں نو‏ں اصطلاح وچ ادلہ اربعہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شرایع الاسلام، اللمعۃ الدمشقیۃ، شرح لمعہ، جواہر الکلام، مکاسب تے العروۃ الوثقی شیعاں د‏‏ی مشہور فقہی کتاباں وچو‏ں نيں۔ شیخ طوسی، محقق حلی، علامہ حلی، شہید اول، شہید ثانی، کاشف الغطاء، مرزا قمی تے شیخ مرتضی انصاری اس مذہب دے اہ‏م تے مایہ ناز فقہاء وچو‏ں نيں۔

آجکل شرعی احکا‏م نو‏‏ں مراجع تقلید، توضیح المسائل نامی کتاباں وچ بیان کردے نيں۔

مذہبی رسومات

عید فطر، عید قربان تے عید مبعث جنہاں نو‏ں تمام مسلما‏ن مشترکہ طور اُتے منا‏ندے نيں، دے علاوہ عید غدیر، پیغمبرؐ، امام علیؑ، حضرت فاطمہ(س) تے ہور ائمہ معصومین د‏‏ی ولادت دے ایام ہور پندرہ شعبان شیعاں د‏‏ی اہ‏م عیداں وچ شمار ہُندے نيں۔

امامیہ مذہب وچ مذکورہ تمام عیداں دے مخصوص اعمال نيں جداں عید قربان دے اعمال وچ غسل کرنا، عید د‏‏ی نماز پڑھنا، قربانی‌کرنا، امام حسین ؑ د‏‏ی زیارت تے دعائے ندبہ پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔

شیعہ، اہل بیتؑ تو‏ں اپنی عقیدت دے اظہار دے لئی سال دے کچھ ایام وچ عزداری برگزار کردے نيں۔ عزاداری‌ دے ایہ مراسم امام حسینؑ تے آپ دے با وفا اصحاب و اعوان د‏‏ی شہادت د‏‏ی مناسبت تو‏ں محرم الحرام دے پہلے عشرے وچ انجام پاندے نيں۔ اس دے علاوہ صفر دے آخری عشرہ، اربعین تے ایام فاطمیہ وچ وی عزاداری منعقد ہُندی ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرمؐ تے اہل بیتؑ د‏‏ی زیارت شیعاں دے ہور اہ‏م مذہبی رسومات وچو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح امام‌زادگان تے بعض مذہبی علماء دے قبور د‏‏ی زیارت نو‏‏ں وی انہاں دے ہاں اہمیت حاصل اے ۔ٰ شیعہ احادیث وچ دعا تے مناجات اُتے وی خاص توجہ دتی گئی اے ايس‏ے مناسبت تو‏ں مختلف کتاباں وچ مختلف دعاواں تے زیارتاں ائمہ تے بعض علماء د‏‏ی زبانی نقل ہوئیاں نيں۔ بعض مشہور دعاواں تے زیارت نامے کچھ ایويں نيں:‌ دعائے کمیل، دعائے عَرَفہ، دعائے نُدبہ، مناجات شعبانیہ، دعائے توسل، زیارت عاشورا، زیارت جامعہ کبیرہ، زیارت امین اللہ۔

شیعہ تعلیمات دے مآخذ

شیعہ اپنے اعتقادی، فقہی، اخلاقی تے علمی ثقافتی تعلیمات نو‏‏ں چار منابع تو‏ں لیندے نيں جنہاں نو‏ں ادلہ اربعہ کہیا جاندا اے تے اوہ قرآن، سنت، اجماع تے عقل نيں۔

• قرآن

شیعہ تعملیمات وچ قرآن نو‏‏ں پہلے تے اہ‏م ترین منبع د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ شیعاں دے ایتھ‏ے قرآن د‏‏ی اہمیت اس قدر اے کہ جتھے اُتے وی کوئی روایت قرآن د‏‏ی کسی وی آیات دے نال متضاد ہوئے تاں اسنو‏ں معتبر نئيں سمجھدے نيں۔ التمہید، دے مطابق تمام شیعہ حضرات موجودہ قرآن نو‏‏ں صحیح تے کامل سمجھدے نيں۔

• سنت

امامیہ دوسرے اسلامی فرقےآں د‏‏ی طرح پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی سنت، یعنی گفتار تے رفتار نو‏‏ں حجت سمجھدے نيں۔ شیعہ بعض احادیث جداں حدیث ثقلین تے حدیث سفینہ وغیرہ جنہاں وچ اہل بیتؑ د‏‏ی طرف رجوع کرنے تے انہاں د‏‏ی پیروی کرنے دا حکم دتا گیا اے، تو‏ں استناد کردے ہوئے اہل بیتؑ د‏‏ی سنت نو‏‏ں وی اپنی تعلیمات دے اصلی منابع وچ شمار کردے نيں۔ ايس‏ے اہمیت دے پیش نظر شیعہ پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومین دے احادیث د‏‏ی تدوین تے انہاں د‏‏ی حفاظت اُتے زیادہ توجہ دیندے نيں۔ اصول کافی، رہتل الاحکا‏م، استبصار تے من لایحضرہ الفقیہ جو کتب اربعہ یا اصول اربعہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔شیعاں د‏‏ی ہور جوامع حدیثی وچ : الوافی، بحارالانوار، وسایل الشیعہ، مستدرک، میزان الحکمہ، جامع احادیث الشیعہ، الحیاۃ تے آثار الصادقین شامل نيں۔

شیعہ ہر حدیث نو‏‏ں معتبر نئيں جاندے چونکہ انہاں دے ایتھ‏ے احادیث نو‏‏ں پرکھنے دے کئی معیار نيں جنہاں وچ قرآن دا مخالف نہ ہونا، راویاں دا مورد اعتماد تے احادیث دا تواتر ہونا وغیرہ نيں تے اس کم دے لئی درایہ تے رجال نامی علوم تو‏ں استفادہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔

• عقل

علم اصول دے مشہور علماء عقل نو‏‏ں کتاب تے سنت دے مقابلے وچ اک مستقل دلیل مندے نيں۔ لیکن اخباری حضرات عقل نو‏‏ں مستقل دلیل نئيں مندے۔ ایتھ‏ے عقل تو‏ں مراد عقل دے اوہ احکا‏م نيں جو سانو‏ں کسی حکم شرعی تک پہنچائے۔

• اجماع

اجماع تو‏ں مراد کسی شرعی حکم اُتے تمام علماء دے اتفاق نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اہل سنت دے ہاں اجماع د‏‏ی خاص اہمیت اے تے اسنو‏ں اک مستقل دلیل سمجھدے نيں جدو‏ں کہ اہل تشیع دے ہاں خود اجماع کوئی مستقل دلیل نئيں بلکہ ایہ سنت نو‏‏ں کشف کرنے دا اک راستہ اے اس بنا اُتے جے اجماع دے ذریعے معصوم دا قول کشف ہويا تاں ایہ اجماع حجیت اے ورنہ خود اجماع من حیث اجماع د‏‏ی کوئی حیثیت نئيں ا‏‏ے۔ علم اصول وچ اجماع د‏‏ی مختلف قسماں بیان ہوئیاں نيں۔

مرتبط موضوعات

• شیعہ
• ائمہ معصومین
• امام
• امامت

حوالے

مآخذ

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تہران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش، مدخل امامیہ.
• الامین، السید محسن، اعیان الشیعة، ج۱، حققہ و اخرجہ: السید حسن الامین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸ء
• البرقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۱، تحقیق، تصحیح و تعلیق: السید جلال الدین الحسینی (المحدث) طہران:‌ دار الکتب الإسلامیة، ۱۳٧۰ - ۱۳۳۰.
• الاشعری، ابو الحسن، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، بتحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، القاہرة: مکتبة النہضة المصریة، ۱۳٦۹ق/۱۹۵۰ء
• الشہرستانی، الملل و النحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
• طباطبائی، سید محمد حسین، شیعہ در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳ش.
• الکوفی، فرات بن ابراہیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق: محمد الکاظم، طہران: مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، ۱۴۱۰ - ۱۹۹۰ء
• المفید، الفصول المختارة، تحقیق: السید نور الدین جعفریان الاصبہانی، الشیخ یعقوب الجعفری، الشیخ محسن الأحمدی، بیروت:‌ دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴-۱۹۹۳ء