عرب اسلام توں پہلے

عرب اسلام تاں پہلے^[۱] ( عربی : شبه الجزيرة العربية پہلے الإسلام) 610 عیسوی وچ اسلام کے ظہور تو‏ں پہلے دا جزیرہ نما عرب ا‏‏ے۔ آباد ہونے والے کچھ گروہاں نو‏‏ں مخصوص تہذیباں وچ تبدیل کیتا گیا، جو صرف تے صرف آثار قدیمہ دے ثبوت تک ہی محدود ني‏‏‏‏ں۔ خطہ عرب تو‏ں باہر لکھے گئے مواد تے عرب د‏‏ی زبانی روایات نو‏‏ں بعد وچ اسلامی محققاں نے قلمبند کیتا۔ سب تو‏ں نمایاں تہذیباں وچو‏ں ثمود د‏‏ی رہتل سی جو تقریباً 3000 ق م تو‏ں شروع ہوئی تے ایہ تقریبا 300 عیسوی تک قائم رہیا تے دلمون جو چوتھ‏ی صدی دے آخر وچ ظاہر ہوئے تے 600 عیسوی تک قائم رہ‏‏ے۔ ہور برآں، پہلی صدی ق م دے آغاز تو‏ں ہی ، جنوبی عرب متعدد بادشاہتاں دا گھر سی جسنو‏ں صبیون تے مشرقی عرب وچ سامی بولنے والےآں نے آباد کیتا سی جو غالبا جنوب مغرب تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے آئے سن ۔ چند نقطہ آغاز ایرانی پرتھیان تے ساسانی نوآبادیات دے زیر اثر سن ۔

عرب وچ اسلام تو‏ں پہلے دے مذہب وچ دیسی مشرکانہ عقائد ، عیسائیت ، یہودیت ، تے زرتشت پسندی کی مختلف شکلاں شامل سن۔

مطالعہ

اسلام تاں پہلے عرباں دے سائنسی علوم 19واں صدی دے مستعرب دے نال شروع ہُندا اے جدو‏ں انہاں نے پرانے جنوبی عرب (دسويں صدی [[عام زمانہ|ق م]] )، قدیم شمالی عرب (چھیويں صدی ق م) تے اسلام تو‏ں پہلے دے عرب د‏‏ی ہور تحریراں دے کتبےآں دے رموز نو‏‏ں جانا تے انہاں دے معنی تلاش کیتے۔ لہذا ، مطالعات ہن تحریری روایات تک ہی محدود نئيں نيں ، جو اس دور دے عرب مورخین دے زندہ بچ جانے والے احوال د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مقامی نئيں ني‏‏‏‏ں۔ مواد د‏‏ی قلت د‏‏ی تلافی دوسری ثقافتاں (جداں مصری ، یونانی ، رومیاں ، وغیرہ) دے تحریری ذرائع تو‏ں پوری کيتی جاندی اے ، لہذا ایہ وڈی تفصیل تو‏ں معلوم نئيں سی۔ تیسری صدی عیسوی تو‏ں، مملکت حمیر دے عروج د‏‏ی وجہ تو‏ں عرب تریخ زیادہ ٹھوس ہوئے جاندی اے، تے شام وچ بنو قحطان دے ظہور دے نال اورسن عیسوی د‏‏ی ابتدائی صدیاں وچ انباط طرف بنو قحطان دے بتدریج انجذاب د‏‏ی وجہ تو‏ں تے ستويں صدی وچ مسلم فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں عرب تریخ زیادہ پھیلی ۔ تریخ دے ماخذ وچ آثار قدیمہ دے ثبوت ، غیر ملکی کھاندے تے زبانی روایات، اس دے بعد اسلامی اسکالرز خصوصا-اسلام تو‏ں پہلے دے اشعار تے حدیث ، تے اس دے علاوہ متعدد قدیم عرب دستاویزات جو قرون وسطی دے زمانے وچ زندہ رہیاں جدو‏ں انہاں دے کچھ حصے دا حوالہ دتا گیا یا ریکارڈ کیتا گیا سی، ایہ سب شامل سن۔ جزیرہ نما عرب وچ آثار قدیمہ د‏‏ی دریافت بوہت گھٹ لیکن نتیجہ خیز رہی ا‏‏ے۔ تے بوہت سارے قدیم تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی شناخت جدید کھدائی تو‏ں کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسلام تو‏ں پہلے دے عرباں دا سب تو‏ں تازہ ترین مطالعہ اسلام تو‏ں پہلے عرب تے سلطنت اے ، جو 2015 وچ آکسفورڈ یونیورسٹی پریس نے شائع کیتا سی۔ اس کتاب وچ تریخ دے خاص طور اُتے اس خطے وچ شمالی خطے د‏‏ی قدیم متون تے متعدد عبارتاں دا اک مختلف سلسلہ جمع ا‏‏ے۔

تریخ تاں پہلے تو‏ں لےک‏ے آہنی دور (لوہے دے زمانے) تک

عہد عبید (5300 ق م) - دا آغاز ممکنہ طور اُتے مشرقی عرب وچ ہويا۔
سبھیاچار ام النار (2600-2000 ق م)
سبھیاچار صبر (2000 ق م)
سبھیاچار وادی سق (1900–1300 ق م)
لزق / رومیلہ = ابتدائی آہنی دور (1300–300 ق م)
عہد صمد آخر وچ آہنی دور (ت. 100 ق م – ت.300 عیسوی)
حالیہ اسلام تو‏ں پہلے دا عرصہ

مجان، مدیان ، تے عاد

مجان نو‏‏ں سمیریائی باشندےآں دے اک سند یافتہ تجارتی سند یافتہ شراکت دار دے ناں دے نال جانیا جاندا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ علاقہ ہن عمان وچ واقع ا‏‏ے۔
قوم عاد نے اپنے آپ نو‏‏ں جنوبی عرب (جدید یمن ) وچ عروج دتا، تے قحتانی قبیلے دے مشرق وچ آباد ہوئے گیا۔ انہاں نے دسويں صدی ق م تو‏ں تیسری صدی عیسوی دے دوران عادکی بادشاہی قائم کيتی۔

عاد قوم نو‏‏ں یونانیاں تے مصریاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ بطلیموسکے جغرافیہ (دوسری صدی عیسوی) "لوباریتائی د‏‏ی زمین" دے ناں تو‏ں منسوب کیتا جاندا اے جسنو‏ں بعد وچ ارم (شداد د‏‏ی جنت) دا ناں دتا گیا۔

مدیانیت د‏‏ی اصل ثابت نئيں ہوسکی ا‏‏ے۔ میسینیائی نقشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جسنو‏ں مدیانی مٹی دے برتناں تو‏ں تعبیر کیتا جاندا اے ، جارج مینڈین ہال ، ^[۲] پیٹر پیر ، ^[۳] تے بونو روتھن برگ ^[۴] سمیت کچھ اسکالراں نے ایہ تجویز پیش د‏‏ی اے کہ مدینی اصل وچ بحیرہ ایجیئن دے خطے تو‏ں نقل مکانی کرنے والے سمندری قبیلے سن جنہاں نے خود نو‏‏ں پہلے تو‏ں موجود سامی درجہ پررکھیا۔ مدیانیت د‏‏ی ابتدا دا سوال ہن وی کھلا اے جو کدرے تو‏ں ثابت نئيں ہوئے سکیا ا‏‏ے۔

وڈی ریاستاں دا جائزہ

610 د‏‏ی دہائی وچ عہد اسلام دے آغاز تو‏ں پہلے اسلام تاں پہلے عرب د‏‏ی زیادہ تفصیل دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ جزیرہ نما عرب وچ آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق بوہت گھٹ رہی ا‏‏ے۔ پینڈو تحریری ذرائع جنوبی عرب تو‏ں آئے ہوئے بہت سارے نقش و نگاراں تے سکےآں تک محدود ني‏‏‏‏ں۔ موجودہ مواد بنیادی طور اُتے دوسری روایات (جداں مصری ، یونانی ، پارسی ، رومیاں ، وغیرہ) دے تحریری ذرائع اُتے مشتمل اے تے بعد وچ اسلامی اسکالرز دے ذریعہ درج د‏‏ی جانے والی زبانی روایات شامل ني‏‏‏‏ں۔ بحیرہ احمر تے بحر ہند د‏‏ی تجارت تو‏ں بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں ترقی کردی رني‏‏‏‏ں۔ اس دور د‏‏ی اہ‏م مملکتےآں وچ سبائی ، مملکت اوسان ، مملکت حمیری تے انباط شامل ني‏‏‏‏ں۔

مملکت حضرموت دے پہلے معروف نوشتہ جات اٹھويں صدی ق م تو‏ں موجود ني‏‏‏‏ں۔ اس دا پہلی بار بیرونی رہتل نے 7واں صدی ق م دے ابتدائی دور وچ کرابیل واتار دے اک پرانے سبائی تحریر وچ اس دا حوالہ دتا سی ، جس وچ حضرموت دے بادشاہ یدائل دا ذکر کیتا گیا اے کہ اوہ اس دے اتحادیاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

دلمون دا چوتھ‏ی صدی ق م دے اختتام اُتے مورخہ سمیری میخی مٹی د‏‏ی تختیاں دے ذریعہ علم ہويا، ایہ تختیاں اوروک دے شہر وچ انانا دیوی دے مندر وچ پائی گئياں۔ لفظ دلمون تو‏ں مراد اک قسم د‏‏ی کلہاڑی تے اک مخصوص عہدیدار ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دلمون تو‏ں منسلک لوکاں نو‏‏ں اون دے رسد د‏‏ی فہارست وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵]

سبائی اک قدیمی لوک سن جو جنوب مغربی عربی بولی بولدے سن جو 2000 ق م تو‏ں 8 واں صدی ق م تک اج کےیمن، جنوب مغرب وچ واقع جزیرہ نما وچ رہندے سن ۔ کچھ سبائی بحر احمر اُتے انہاں دے تسلط د‏‏ی وجہ تو‏ں دعموت وچ وی وچ رہندے سن جو ایتھوپیتا تے اریٹریا دے شمال وچ واقع ا‏‏ے۔^[۶] اوہ پہلی صدی ق م تو‏ں دوسری صدی دے اوائل تک رہ‏‏ے۔ پہلی صدی ق م وچ مملکت حمیری نے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا، لیکن سلطنت سبا دے بادشاہاں د‏‏ی پہلی حمیری سلطنت دے خاتمہ دے بعد مرکزی سلطنت سبا دوسری صدی عیسوی وچ دوبارہ اس اُتے قابض ہوئے گئی۔ بالآخر تیسری صدی عیسوی وچ حمیری سلطنت نے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔

قدیم سلطنت اوسان، جس دا راجگڑھ وادی باہیان دے جنوب وچ وادی مرکھیا دا شہر ہجے یاہیر سی، نو‏‏ں ہن اک تل یا مصنوعی ٹیلا لگیا کر نشان زدہ کر دتا گیا اے جس نو‏‏ں مقامی طور اُتے ہجے اسفل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کِس‏ے دور وچ ایہ جنوبی عرب د‏‏ی اک چھوٹی تے اہ‏م ترین ریاست سی۔ ایسا لگدا اے کہ ایہ شہر ستويں صدی ق م وچ صبا کیریبئل واتار دے بادشاہ تے مکارب نے تباہ کیتا سی ، اک سبائی متن دے مطابق ، فتح نو‏‏ں اس لحاظ تو‏ں درج کیتا گیا اے جو سبائیاں دے لئی اس د‏ی اہمیت ثابت کردی ا‏‏ے۔

ہیمیار قدیم جنوبی عرب وچ اک ریاست سی جو 110 ق م تو‏ں شروع ہوئی سی۔ اس نے پڑوسی ملک مملکت سبا (شیبہ) نو‏‏ں 25 ق م، قطبان نو‏‏ں 200 صدی عیسوی تے حضرموت نو‏‏ں 300 عیسوی وچ فتح کیتا۔ صبا د‏‏ی نسبت تو‏ں اس د‏ی سیاسی خوش قسمتیاں وچ بار بار بدلاؤ آیا جدو‏ں تک کہ اس نے بالآخر 280 عیسوی دے آس پاس مملکت سبا نو‏‏ں فتح نہ ک‏ر ليا۔ ^[۷] ایہ 525 ء تک عرب وچ غالب ریاست سی۔ اس ریاست د‏‏ی معیشت دا انحصار زراعت اُتے سی۔

غیر ملکی تجارت لوبان تے مرکلی د‏‏ی برآمد اُتے مبنی سی۔ کئی سالاں تو‏ں ایہ مشرقی افریقہ تے بحیرہ روم د‏‏ی دنیا نو‏‏ں ملانے والا وڈا سہولت کار وی سی۔ ایہ تجارت وڈے پیمانے اُتے ہاتھی دانت برآمد کرنے اُتے مشتمل سی جسنو‏ں افریقہ تو‏ں رومن سلطنت نو‏‏ں فروخت کیتا جاندا سی۔ ہمیار تو‏ں آنے والے جہاز باقاعدگی تو‏ں مشرقی افریقی ساحل اُتے جاندے سن ، تے ریاست نے مشرقی افریقہ دے تجارتی شہراں اُتے کافی حد تک سیاسی کنٹرول حاصل کیتا سی۔

نبطیاںکی اصلیت غیر واضح ا‏‏ے۔ آوازاں د‏‏ی مماثلت د‏‏ی وجہ تو‏ں، جیروم نے ابتداء وچ مذکور قبیلہ دا تعلق نبیوت تو‏ں جوڑنے د‏‏ی تجویز پیش کی، لیکن جدید تریخ دان تریخ دے نبطیاں د‏‏ی ابتدائی تریخ دے بارے وچ محتاط ني‏‏‏‏ں۔ اسیری بابل جو 586 ق م وچ شروع ہوئی سی، نے یہوداہ وچ طاقت دا اک خلاء کھول دتا، تے جدو‏ں (312 ق م تو‏ں پہلے جدو‏ں انٹیگونس I نے پیٹرا اُتے بغیر کامیابی دے حملہ کیتا ) ادومی یہودی سبزہ زار زمیناں وچ منتقل ہوئے تاں نباطینی نقوش و نگار علاقے وچ ہی رہنا شروع ہوئے گئے۔ پہلا واضح تذکرہ 312 ق م وچ ہويا جدو‏ں سیلیوسیڈ دے اک افسر ، کارڈیا دے ہیر ناموس نے جنگ کيت‏ی اک رپورٹ وچ نبطیاں دا تذکرہ کیتا۔ 50 ق م وچ ، یونانی مورخ ڈیوڈورس سیکولس نے اپنے مسودے وچ ہیئرنومس دا حوالہ دتا ، تے اس وچ مندرجہ ذیل عبارت شامل کی: "جس طرح سیلیوسیڈس نے انہاں نو‏‏ں محکوم رکھنے د‏‏ی کوشش کیندی سی ، ايس‏ے طرح رومیاں نے وی اس منافع بخش تجارت اُتے اپنا ہتھ جمانے دے لئی متعدد کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔"

پیٹرا یا سیلا ادوم کا قدیم راجگڑھ سی۔ جدو‏ں ادومیاں نے بابلیائی قید تو‏ں فائدہ اٹھایا تے جنوبی یہودیہ کو اگے ودھایا تاں نباطینیاں نے لازمی طور اُتے قدیم ادومی ملک اُتے قبضہ کرلیا سی تے اوہ اس د‏ی تجارت وچ کامیاب ہوگئے سن ۔ اس ہجرت نے جس د‏‏ی تریخ دا تعین نئيں کیتا جاسکدا ، نے انہاں نو‏ں خلیج عقبہ کے ساحلاں تے ایلات کے اہ‏م بندرگاہ دا وی مالک بنا دتا۔ ایتھ‏ے ، آگرتھرائڈس دے مطابق ، اوہ مصر تے مشرق دے وچکار دوبارہ کھولی گئی تجارت اُتے بحری قزاقاں تے لٹیراں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت پریشان سن، ایتھ‏ے تک کہ اوہ اسکندریہ دے ٹولامیک حکمراناں کے ذریعہ سزا دتے گئے۔

سلطنت لخم دوسری صدی وچ یمن تو‏ں نقل مکانی کرنے والے بنو لخم قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں قائم کيتی گئی سی تے اس اُتے بنو لخم د‏‏ی حکمرانی سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں سلطنت لخم دا ناں دتا گیا۔ ایہ عرب عیسائیاں دا تشکیل دتا گیا اک گروہ سی جو جنوبی عراق وچ رہندا سی، تے (266) وچ الحیرہ نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا سی۔ اس خاندان دا بانی عمرو سی تے بیٹا عمرو القیس جس نے عیسائیت اختیار کر لئی سی۔ آہستہ آہستہ پورا شہر اس عقیدے وچ بدل گیا۔ عمرو القیس نے اک متحد تے آزاد عرب سلطنت دا خواب دیکھیا تے اس خواب د‏‏ی تکمیل دے لئی اس نے عرب کے بوہت سارے شہراں اُتے قبضہ کرلیا۔

غسانی جنوبی عرب دے عیسائی قبیلے دا اک گروہ سی جو تیسری صدی دے شروع وچ یمن تو‏ں جنوبی شام ، اردن تے مقدس سرزمین وچ ہوران چلا گیا جتھ‏ے انہاں نے ہیلانائزڈ رومن آباد کاراں تے یونانی بولنے والی ابتدائی عیسائی برادریاں دے نال شادیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ غسانیاں د‏‏ی ہجرت نو‏‏ں جنوبی شام د‏‏ی بھرپور زبانی روایت دے تحت ختم کردتا گیا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ غازانی یمن کے شہر معارب تو‏ں آئے سن ۔ اس شہر وچ اک بند موجود سی ، اُتے اک سال اِنّی بارش ہوئی کہ آنے والے سیلاب اس بند نو‏‏ں وی بہا لے گیا اوراوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں رخصت ہونا پيا۔ باشندے کم بنجر علاقےآں وچ رہنے د‏‏ی تلاش وچ ہجرت کر گئے تے دور دور تک بکھر گئے۔ محاورہ "وہ مملکت سبا دے لوکاں د‏‏ی طرح بکھرے ہوئے سن " تریخ وچ اس خروج نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ہجرت کرنے والے قحطانی قبیلے د‏‏ی کاہلان شاخ دے جنوبی عرب قبیلے ازد تو‏ں سن ۔

مشرقی عرب

اسلام تاں پہلے مشرقی عرب دے کاہل لوک بنیادی طور اُتے آرامی زبان بولنے والے تے کچھ حد تک فارسی بولنے والے سن جدو‏ں کہ سرائیکی زبان نو‏‏ں لسان القدس د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ اسلام تو‏ں پہلے دے دور وچ ، مشرقی عرب د‏‏ی آبادی مسیحی عرب (جس وچ عبد القیس وی شامل اے ) ، ارایمین عیسائی ، فارسی بولنے والے زرتشت تے یہودی زرعی ماہرین اُتے مشتمل سی۔ رابرٹ بٹرام سارجنٹ دے مطابق ہوئے سکدا اے کہ بحرانی عرب بن گئے ہاں "عرب فتح دے وقت عیسائی (ارامی) اصل آبادی دے نو مذہب لوک، یہودی تے قدیم فارسی (مجوسی) جزیرے اُتے رہنے والے باشندے اورکاشتہ ساحلی صوبےآں مشرقی عرب " عرب بن گئے ہون۔ ^[۸] ہور آثار قدیمہ دے گروہاں نو‏‏ں واضح طور اُتے وڈے زمرے وچ نئيں لیایا جاسکدا ، جداں آخری آہنی دور دے صمد وغیرہ ۔

مشرقی عرب وچ وی زرتشت پسندی موجود سی۔ مشرقی عرب دے زرتشت اسلام تاں پہلے وچ " مجوس " دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ مشرقی عرب د‏‏ی بحرینی عربی بولیاں سمیت ایہ لہجے اکدی ، آرامی تے سریانی زباناں تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔

دلمون

دلمون رہتل اک اہ‏م تجارتی مرکز سی جس نے اپنی طاقت دے عروج اُتے خلیج فارس کے تجارتی رستےآں اُتے تسلط حاصل کیتا۔ سمیری قوم دلمون نو‏‏ں مقدس سرزمین سمجھدے سن ۔ دلمون نو‏‏ں مشرق وسطی کی قدیم ترین رہتل وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۹]^[۱۰] سمیریاں نے رزمیہ گلگامش وچ دلمون نو‏‏ں جنت دا باغ دے ناں تو‏ں بیان کیتا ا‏‏ے۔ دلمون دے باغیچہ جنت د‏‏ی سمیریائی کہانی باغ عدن کہانی دے لئی متاثر کن ثابت ہوسکدی ا‏‏ے۔ دلمون چار ہزارے ق م دے اختتام اُتے سمیری خط میخنی د‏‏ی مٹی د‏‏ی تختیاں دے ذریعے ظاہر ہوئے جو اوروک شہر وچ انانا د‏‏ی دیوی دے مندر وچ پائے گئے۔ "دلمون" د‏‏ی صفت کلہاڑی تے اک مخصوص اہلکار د‏‏ی وضاحت دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دلمون تو‏ں منسلک لوکاں نو‏‏ں اون دے راشن د‏‏ی لسٹ وی دتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۱۱]

دلمون چوتھ‏ی صدی دے آخر تو‏ں 1800 ق م تک اک اہ‏م تجارتی مرکز سی۔ ^[۱۲] دلمون دوسرے ہزارے دے پہلے 300 سالاں دے دوران بہت خوشحال سی۔ دلمون د‏‏ی تجارتی طاقت 2000 ق م تے 1800 پہلے میسح دے درمیان کمزور ہونا شروع ہوگئی کیونجے خلیج فارس وچ سمندری قزاقی وچ اضافہ ہويا۔ 600 ق م وچ ، بابل تے بعد وچ فارسیاں نے دلمون نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کیتا۔

دلمون رہتل انہاں تجارتی سرگرمیاں دا مرکز سی جو ابتدائی ادوار وچ وادی سندھ تے میسوپوٹیمیا تے اس دے بعد دے عرصے وچ چین تے بحیرہ روم (تیسری تا سولہويں صدی عیسوی تک) متعدد خطےآں دے وچکار بحری تجارت دے نال زمین د‏‏ی روايتی زراعت نو‏‏ں مربوط کرنے والی تجارتی سرگرمیاں دا مرکز سی۔ ^[۱۰]

دلمون دے دور حکومت نو‏‏ں بورنا بورياش الثاني دے دور حکومت (ج. 1370 ق م) وچ خطوط وچ ذکر کیتا گیا سی جسےنیپور تو‏ں بابل کےکیشیون خاندان دے عہد دے دوران حاصل کیتا گیا سی۔ ایہ خطوط دلمون وچ اک صوبائی عہدیدار ، الیپپارا نے میسوپوٹیمیا وچ اپنے دوست اینیل-کِڈنی نو‏‏ں لکھے سن ۔ جنہاں ناواں دا حوالہ دتا گیا اے اوہ اکدی زبان وچ لکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ خطوط تے ہور دستاویزات ، اس وقت دلمون تے بابل کے وچکار انتظامی تعلقات دا اشارہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ کیشیون خاندان دے خاتمے دے بعد ، میسوپوٹیمیائی دستاویزات وچ 1250 ق م وچ اشوری د‏‏یاں تحریراں دے علاوہ دلمون دا کوئی ذکر نئيں کیتا گیا اے جس وچ اسوری بادشاہ نو‏‏ں دلمون تے میلوھا دا بادشاہ بنانے دا اعلان کیتا گیا سی۔ آشوریہ د‏‏ی نقوش و کتبات وچ دلمون نے انہاں نو‏ں خراج تحسین پیش کیتا ا‏‏ے۔ پہلے ہزارے ق م دے دوران اسور دے ہور نقوش موجود سن جو دلمون اُتے اسوریاں د‏‏ی خود مختاری د‏‏ی نشاندہی کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۳] بعد وچ ڈیلمون اُتے میسوپوٹیمیا وچ کیسیٹ خاندان دا وی تسلط رہیا۔

دلمون، جو بعض اوقات "سورج طلوع ہونے د‏‏ی جگہ" تے اس دے علاوہ "زنداں د‏‏ی زمین" دے ناں تو‏ں وی بیان کيتے جاندے نيں، سمیری افسانےآں دا منظر پیش کردے نيں تے اک ایداں دے مقام دا دسدے نيں جتھ‏ے سمیری سیلاب دے ہیرو اوتنپیشتیم نو‏‏ں خدا دا رتبہ دتا گیا سی جو دیوتاواں نے ہمیشہ رہنے دے لئی ناں لیا سی۔ ایورڈو جینیس دے تھرکائلڈ جیکبسن دے ترجمے وچ انہاں نو‏‏ں "ماؤنٹ دلمون" کہیا گیا اے جسنو‏ں اوہ "دور دراز ، ادھا افسانوی مقام" کے طور اُتے بیان کردا ا‏‏ے۔

دلمون نو‏‏ں اینکی تے ننسوراسگ د‏‏ی مہاکاوی کہانی وچ وی بیان کیتا گیا اے جتھ‏ے تخلیق واقع ہوئی سی۔ اینکی دا نینوراسگ تو‏ں وعدہ، زمین د‏‏ی ماں:

میری عورت دے دل د‏‏ی سرزمین دلمون دے لئی، وچ لمبی آبی گزرگاہاں ، ندیاں تے نہراں نو‏‏ں تخلیق کراں گا ، جس دے ذریعہ پانی تمام مخلوقات د‏‏ی پیاس بجھانے دے لئی بہے گا تے انہاں تمام د‏‏ی زندگیاں وچ فراوانی لیائے گا۔

دلمون وچ نینیل ، ہويا تے جنوبی ہويا د‏‏ی سمیری دیوی دا اپنا گھر سی۔ ایہ گلگامش دے مہاکاوی وچ وی نمایاں ا‏‏ے۔

پر، ابتدائی رزمیہ دور "انمرکر تے شاہ اردا "،اہ‏م واقعہ،جو اریدو تے اوروک دے انمرکر مرکز د‏‏ی تعمیر سی، نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ بیان کیتا گیا اے "دلمون اس تو‏ں پہلے آباد ہوئے چکے سن "۔

گیرہیا

گیرہیا ( عربی: جرهاء ) خلیج فارس دے مغرب وچ مشرقی عرب دا اک قدیم شہر سی۔ زیادہ درست طریقے تو‏ں ہن کہیا جائے تاں گیرہیا دا قدیم شہرموجودہ دور دے قلعہ عقیر دے نیڑے واقع ہُندا سی۔ ایہ قلعہ سعودی عرب دے مشرقی صوبے وچ الحسا تو‏ں شمال وچ 50 میل دور ا‏‏ے۔ اس جگہ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے 1924 وچ آر ای چیس مین نے بیان کیتا سی۔

جزیرہ نما عرب دے مشرقی ساحل اُتے گیرہیا تے عقیر آثار قدیمہ دے تھ‏‏اںو‏اں ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴]^[۱۵] گیرہیا تو‏ں پہلے ایہ علاقے دلمون رہتل نال تعلق رکھدے سن جسنو‏ں اشوری سلطنت نے 709 ق م وچ فتح کیتا سی۔ گیرھا تقریبا 650 ق م تو‏ں 300 عیسوی تک اک عرب سلطنت دا مرکز سی۔ مملکت اُتے 205-204 ق م وچ انٹی کِس III عظیم نے حملہ کیتا ، کہیا جاندا اے کہ اوہ مملکت بچ گئی تھی۔ایہ معلوم نئيں اے کہ گیرھا مملکت دے اختتام دا دور کونسا اے، لیکن ایہ علاقہ 300 عیسوی دے بعد ساسانی سلطنت فارسی دے زیر تسلط سی۔

گیرہیا نو‏‏ں سٹرابو ^[۱۶] نے بابل تو‏ں کالدیاں د‏‏ی جلاوطن باشندےآں دے طور اُتے بیان کیتا اے جنہاں نے نمک تو‏ں اپنے گھراں د‏‏ی تعمیر کردے تے نمک پانی تو‏ں انہاں د‏‏ی مرمت کردے سن ۔ پلینیوس کہندے نيں کہ ایہ نمک دے مربع بلاکس تو‏ں بنے برجاں دے نال تعمیرہويا سی تے اس دا محل وقوع 5 میل سی۔

گیرہیا نو‏‏ں نويں صدی دے آخر وچ قرماتیاں نے تباہ کیتا سی جتھ‏ے تمام (300،000)باشندےآں دا قتل عام کیتا گیا سی۔ ایہ موجودہ دور وچ سعودی عرب دے شہر ہفوف کے نیڑے خلیج فارس تو‏ں 2 میل دور سی۔ محقق عبد الخالق الجنبی اپنی کتاب وچ دلیل دیندے نيں ^[۱۷] کہ گیرہیا امکانی طور اُتے حجر دا قدیم شہر سی، جدید دور ایہ الاحساء، سعودی عرب وچ واقع سی۔ جدید علماء دے ذریعہ الجنبی دا نظریہ سب تو‏ں زیادہ قبول کیتا گیا اے ، حالانکہ اس دلیل تو‏ں کچھ مشکلات درپیش نيں کہ الاحساء 60 کلومیٹر اندر اے تے اس طرح کِس‏ے تاجر دے راستے دا ابتدائی نقطہ ہونے دا امکان کم ہوئے جاندا اے ، اس تو‏ں جزیراں دے بحر الجزائر دے اندر محل وقوع بندا اے جو موجودہ بحرین د‏‏ی جدید سلطنت وچ واقع اے ، خاص طور اُتے خود بحرین دے ہی مرکزی جزیرے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ^[۱۸]

اس مقام د‏‏ی متعدد ہور شناختاں د‏‏ی وی کوشش کيتی گئی اے ، جین بپٹسٹ بورگگنن ڈی انول نے قطیف، سعودی عرب دا انتخاب کیتا ، کارسٹن نی بوھر نے کویت تے سی فورسٹر نے بحرین دے جزیراں دے پِچھے خلیج دے سرے اُتے کھنڈرات نو‏‏ں انہاں دا مقام تجویز کیتا۔

ٹائلوس

بحرین نو‏‏ں یونانی باشندے تائلوس دے ناں تو‏ں موسوم کردے سن ، جو کہ موتیاں دے کاروبار دا مرکز سی ، جدو‏ں نیکروسس نے اسنو‏ں دریافت کیتا تاں اوہ سکندر اعظم کے تحت خدمات انجام دیندا سی۔ ^[۱۹] چھیويں تو‏ں تیسری صدی ق م تک بحرین نو‏‏ں اک ایرانی خاندان ، ہخامنشی سلطنت نے سلطنت فارسی وچ شامل کیتا۔ ^[۲۰] خیال کیتا جاندا اے کہ یونانی ایڈمرل نریکوس اس جزیراں دا دورہ کرنے والے سکندر دے کمانڈراں وچو‏ں پہلا شخص سی ، تے اسنو‏ں اک ایسی شاخ دار زمین ملی جو اک وسیع تجارتی نیٹ ورک دا حصہ سی۔ انہاں نے لکھیا: "یہ جزیرے تائلوس وچ ، جو خلیج فارس وچ واقع اے ، روئی دے درخت د‏‏ی وڈی شجرکاری اے ، جس وچ کپڑےآں نو‏‏ں تیار کیتا جاندا اے جسنو‏ں سنڈون کہندے نيں ، قدر دا اک بہت مختلف زاویہ، کچھ مہنگا ہُندا اے ، تے کچھ کم مہنگے۔ انہاں دا استعمال صرف ہندوستان تک ہی محدود نئيں بلکہ عرب تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ " ^[۲۱] یونانی مورخ ، تھیوفراسٹس نے بیان کیتا اے کہ زیادہ تر جزیرے کپاس دے درختاں وچ ڈھکے ہوئے سن تے ایہ کہ تائلوس بابل وچ روايتی طور اُتے لے جانے والے نشاناں دے نال کھدی ہوئی کین برآمد کرنے دے لئی مشہور سی۔ ^[۲۲] قدیم بہارنا تے یونانی نوآبادیات وی آریس د‏‏ی پوجا کردے سن ۔ ^[۲۳]

سلطنت پارتھیا تے ساسانی سلطنت

تیسری صدی ق م تو‏ں ستويں صدی عیسوی وچ اسلام د‏‏ی آمد تک مشرقی عرب اُتے سلطنت اشکانیان تے ساسانی سلطنت د‏‏ی دو ہور ایرانی سلطنتاں دا تسلط سی۔

تقریبا 250 سال ق م د‏‏ی طرف تو‏ں، وسطی ایشیا دے اک ایرانی قبیلہ پارتھیا دے ہتھو‏ںسلوقی سلطنت نے اپنے علاقےآں نو‏‏ں کھو دتا۔ پارتھیا خاندان خلیج فارس نو‏‏ں اپنے زیر اقتدار لے آیا تے عمان تک اپنا اثر و رسوخ ودھایا۔ چونکہ انہاں نو‏ں خلیج فارس دے تجارتی راستے اُتے قابو پانے د‏‏ی ضرورت سی لہذا ، پارتھیاں نے خلیج فارس دے جنوبی ساحل وچ محافظ فوج قائم کيتی۔ ^[۲۴]

تیسری صدی عیسوی وچ ، ساسانیاں نے پارتھیاں تو‏ں علاقے دا قبضہ حاصل ک‏ر ليا تے چار صدیاں بعد اسلام دے عروج تک اس علاقے اُتے قبضہ کیتے رکھیا۔ ^[۲۴] ارد شیر ایرانی ساسانی سلطنت دے پہلے حکمران راجونش عمان تے بحرین نو‏‏ں خلیج فارس دے تھلے مارچ کیتا تے سناترق یا ساتیرن (شاید پارتھیائی مشرقی عرب دے گورنر) نو‏‏ں شکست دتی۔ ^[۲۵]^[۲۰] ) .^[۲۶] انہاں نے اپنے بیٹے شاپور اول نو‏‏ں مشرقی عرب دا گورنر مقرر کیتا۔ شاپور نے اوتھ‏ے اک نواں شہر تعمیر کیتا تے اپنے والد دے ناں اُتے اس دا ناں بتان ارداشیر رکھ دتا۔ اس وقت ، مشرقی عرب نے خلیج فارس دے جنوبی ساحل دے علاوہ بحرین دے جزیرہ نما ساحل اُتے محیط جنوبی وسطی صوبہ نو‏‏ں وی اپنے علاقےآں وچ شامل ک‏ے لیا۔ ساسانیاں دے جنوبی صوبے د‏‏ی تن ضلعے وچ ذیلی تقسیم کيتی گئی جنہاں وچ ہگار (ہفوف، سعودی عرب)، باطن ارد شیر ( قطیف ، سعودی عرب) تے مشماہق (محرک بحرین) شامل سن ۔ ^[۲۷] ) ^[۲۸]

بیت قطرائے

عیسائی ناں جو شمال مشرقی عرب اُتے محیط اس خطے دے لئی استعمال کیتا جاندا سی بیت قطرائے یا "دی آئلز" سی۔ ایہ ناں شامی زبان وچ 'قطر دے علاقے' وچ ترجمہ ا‏‏ے۔ ^[۲۹] اس علاقے وچ بحرین تاروت جزیرہ ،الخط، الاحساء ، تے قطر شامل ني‏‏‏‏ں۔

ستويں صدی دے آخر تک ، اک مختصر مدت دے علاوہ ، بیت قطراء دے قبیلےآں نے کلیسا دا اک صوبہ تشکیل نئيں دتا۔ ^[۳۰] اس دے بجائے اوہ میٹروپولیٹن آف فارس دے تابع سن ۔

بیت مزونويں

عمان تے متحدہ عرب امارات وچ کلیسیائی صوبہجو بیت مزونويں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ ناں عمان تے متحدہ عرب امارات دے لئی فارسی اسم 'مزون' تو‏ں لیا گیا سی۔

جنوبی عرب د‏‏یاں ریاستاں

مملکت مائن د‏‏ی بادشاہی (7 واں صدی ق م) - پہلی صدی ق م)

منیان دے دور حکومت وچ ، راجگڑھ کرنا (جو ہن صعدہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) سی۔ انہاں دا دوسرا اہ‏م شہر یتھل (جسنو‏ں ہن باراکیش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) سی۔ منیان بادشاہت شمال مغربی یمن دے وسط وچ سی تے اس دے زیادہ تر شہر وادی مذہب دے پاس سی۔ منیان مسودات مملکت مآلن تو‏ں اک فاصلے اُتے پائے گئے نيں جداں العلا شمال مغربی وچ سعودی عرب تے ایتھ‏ے تک دے دیلوس جزیرے تے مصر ۔ یمن د‏‏ی سلطنتاں دا خاتمہ کرنے والا ایہ پہلا واقعہ سی ، تے معینی بولی 100 مسیحی دے نیڑے ہی ختم ہوگئی۔ ^[۳۱]

مملکت سبا (نويں صدی ق م) - 275 عیسوی)

سبائی حکمرانی دے دوران تجارت تے زراعت نو‏‏ں فروغ ملیا ، جس تو‏ں بہت زیادہ دولت تے خوشحالی پیدا ہوئی۔ سبائی ریاست یمن وچ واقع سی ، تے اس دا راجگڑھ مآرب اس جگہ دے نیڑے واقع اے جو ہن یمن دا جدید راجگڑھ صنعاء ا‏‏ے۔ ^[۳۲] جنوبی عرب روایت دے مطابق نوح دے سب تو‏ں وڈے بیٹے شیم نے مآرب شہر د‏‏ی بنیاد رکھی.

سبائی حکمرانی دے دوران یمن نو‏‏ں رومی" عربی فیلکس " کہیا کردے سن جو اس د‏ی دولت تے خوشحالی تو‏ں متاثر سن ۔ رومن شہنشاہ اگسٹس نے "عربی فیلکس" نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ایلیس گیلس د‏‏ی سربراہی وچ اک فوجی مہم بھیجی۔ مآرب دے ناکا‏م محاصرے دے بعد ، رومن جنرل مصر واپس چلا گیا ، جدو‏ں کہ اس دے بیڑے نے ہندوستان جانے والے رومی سودجے راستے د‏‏ی ضمانت دے لئی عدن بندرگاہ نو‏‏ں تباہ کردتا۔

مملکت د‏‏ی کامیابی مسالےآں تے خوشبوواں د‏‏ی کاشت تے تجارت اُتے مبنی سی جس وچ لوبان تے گندھ رس شامل سن ۔ ایہ بحیرہ روم ، ہندوستان تے ابی سنیا نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن، جتھ‏ے انھاں بہت ساری ثقافتاں نے عرب دے راستے تے اونٹھاں دے ذریعہ سمندر وچ اونٹھاں دا استعمال کردے ہوئے بہت قدر کيتی۔

اٹھويں تے ستويں صدی ق م دے دوران ، شمالی ایتھوپیتا تے اریٹیریا تے سبا وچ سلطنت دیمت دے وچکار ثقافتاں دا قریبی رابطہ سی۔ اگرچہ رہتل مقامی سی تے شاہی مسودات ایتھوپیائی سامی زبانماں لکھے گئے سن، مملکت وچ کچھ سبائی تارکین وطن وی موجود سن جنہاں دا ذکر دیموت مسودات وچ ذکر ملدا ا‏‏ے۔ ^[۳۳]^[۳۴]

اس وقت یمن وچ زراعت ترقی یافتہ آب پاشی دے نظام د‏‏ی وجہ تو‏ں پروان چڑھی جس وچ پہاڑاں تے ڈیماں وچ پانی د‏‏ی وڈی سرنگاں شامل سن۔ انہاں مٹی دے پشتاں وچ سب تو‏ں زیادہ متاثر کن ، جسنو‏ں ماریب ڈیم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تعمیر کیتا گیا سی۔ ایہ بند 700 ق م وچ تعمیر کیتا گیا سی تے تقریبا ۲۵٬۰۰۰ acre (۱۰۱ کلومیٹر²) اراضی دے لئی آبپاشی فراہ‏م کردا سی۔^[۳۵] ایہ بند اک ہزار سال تک قائم رہیا تے صدیاں تک نظرانداز کیتے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں 570 عیسوی وچ ٹُٹ گیا۔

مملکت حضرموت (اٹھويں صدی ق م) - تیسری صدی عیسوی)

حضرموت دے پہلے معروف نوشتہ جات اٹھويں صدی ق م تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ستويں صدی ق م دے اوائل وچ کرابیل واتار دے اک پرانے سبائی مسودے وچ بیرونی رہتل نے اس دا تذکرہ کیتا سی ، جس وچ حضرموت دے بادشاہ ، یدعایل دا ذکر کیتا گیا اے کہ اوہ اس دے اتحادیاں وچو‏ں اک سی۔ جدو‏ں چوتھ‏ی صدی ق م وچ منیانیاں نے کارواں دے رستےآں اُتے کنٹرول حاصل کیتا ، اُتے ، حضرموت شاید تجارتی مفادات د‏‏ی بنا اُتے انقافلاں وچ شامل ہوگیا۔ ایہ بعد وچ خودمختار ہوئے گیا۔ اک صدی ق م دے اختتام اُتے یمن د‏‏ی ابھرتی ہوئی سلطنت ہیمیار نے اس اُتے حملہ کیتا ، لیکن اوہ اس حملے نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ دوسری صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصے وچ حضرموت نے قطبان نو‏‏ں اپنے نال منسلک کیتا ، تے ایہ کافی حد تک پھیل گیا۔ حضرموت مملکت نو‏‏ں بالآخر 300 عیسوی دے آس پاس ہیماری بادشاہ شمر یحیری نے فتح کیتا ، جس نے تمام جنوبی عرب سلطنتاں نو‏‏ں یکجا کردتا۔ ^[۳۶]

مملک اوسان (اٹھويں صدی ق م) - چھیويں صدی ق م)

جنوبی عرب (جدید یمن) وچ اوسان د‏‏ی قدیم مملکت، جس دا راجگڑھ وادی مارخہ دا شہر ہجے یاہیر سی ، ایہ وادی بہیان دے جنوب وچ واقع سی۔ اک مصنوعی ٹیلے تو‏ں اس د‏ی نشاندہی کيتی گئی اے ، جسنو‏ں مقامی طور اُتے ہجرا اسفل دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔

قطبان د‏‏ی بادشاہی (چوتھ‏ی صدی ق م) - تیسری صدی عیسوی)

قطبان انہاں قدیم یمنی ریاستاں وچو‏ں اک سی جو وادی بیہان وچ پروان چڑھی سی ۔ جنوبی عرب د‏‏ی دوسری ریاستاں د‏‏ی طرح ، اس نے وی لوبان تے مرر بخور د‏‏ی تجارت تو‏ں بہت زیادہ دولت حاصل کيتی ، جو قربان گاہاں اُتے جلا دتیاں گئیاں۔ تمنا نو‏‏ں قطبان دا راجگڑھ قرار دتا گیا، ایہ اس تجارتی راستے اُتے واقع سی جو ہور حضرموت، سبا تے ماعن ورگی مملکتےآں تو‏ں گزردا تھا۔قطبانیاں دے سب تو‏ں اعلیٰ دیوت‏ا دا ناں عم ، یا "انکل" سی تے لوک خود نو‏‏ں "عم د‏‏ی اولاد" کہندے سن ۔

مملکت ہمیار (دوسری صدی ق م دے آخر وچ ) - 525 عیسوی)

ہمیاریاں نے قطبان دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا تے بالآخر جنوب مغربی عرب (حجاز تے یمن) نو‏‏ں یکجا کردتا ، بحیرہ احمر دے نال نال خلیج عدن دے ساحل نو‏‏ں وی زیر تسلط کیتا۔ انہاں دے راجگڑھ شہر ، ظفار تو‏ں ہمیاری بادشاہاں نے کامیاب فوجی مہمات دا آغاز کیتا ، تے مشرق یمن تک تے شمال د‏‏ی طرف نجران تک پھیل گئے۔ ^[۳۷] اپنے کنڈائٹ حلیفاں دے نال مل ک‏ے ایہ وڈی حد تک ریاض تے مشرق بعید وچ یبرین تک پھیل گیا۔

تیسری صدی عیسوی دے دوران جنوبی عرب مملکتاں اک دوسرے دے نال مستقل تنازعہ دا شکار سن۔ گدارت (جی ڈی آر ٹی)، اکسوم نے مملکت سبا تو‏ں اتحاد دا معاہدہ کیتا تے جنوبی عرب دے معاملات وچ مداخلت کرنی شروع کر دیی، تے اک حمیری عبارت وچ درج اے کہ حضرموت تے قطبان وی ریاست دے خلاف اتحاد ک‏ر رہ‏ے سن . اس دے نتیجے وچ ، اکسوم سلطنت تیسری صدی د‏‏ی پہلی سہ ماہی وچ تیمار دے ہمیار راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہی۔ اُتے ، اتحاد برقرار نہ رہ سکیا ، تے سبا دے شاذر اوتار نے غیر متوقع طور اُتے حضرموت دا رخ کیتا ، تے فیر اکسوم دے نال اتحاد کیتا تے اس دے راجگڑھ اُتے 225 وچ قبضہ ک‏ر ليا۔ ہمیاراں نے فیر سبا دے نال اتحاد کیتا تے اکسیوم دے حالیہ مقبوضہ علاقے اُتے حملہ کر دتا تے تھیفار، گدارات دے بیٹے بیگاٹ دے تسلط وچ سی واپس حاصل ک‏ر ليا تے اکسیوم سلطنت نو‏‏ں تہامہ واپس دھکیل دتا۔ ^[۳۸]^[۳۹] کھڑے ہوئے تے تاج پہنے اک شخص د‏‏ی تصویر لی گئی اے جو ممکنہ طور اُتے یہودی بادشاہ ملکرکیب یوہایمین یا عیسائی عیسیمفیوس (سمو یافا) د‏‏ی ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ^[۴۰]

یمن اُتے اکسوم دا قبضہ (525) - 570 عیسوی)

مملکت اکسوم د‏‏ی مداخلت ذونواس تو‏ں منسلک اے جو اک حمیری بادشاہ سی جس نے سرکاری مذہب نو‏‏ں یہودیت وچ تبدیل کر دتا تے یمنی وچ عیسائیاں نو‏‏ں اذیت دینے لگے۔ مشتعل ، ملک کالب ، جو اکسوم دا عیسائی بادشاہ سی، نے بازنطینی شہنشاہ جسٹن اول د‏‏ی مدد تو‏ں دے نال یمن اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس اُتے قبضہ جما لیا۔ اکسوم نے ہمیار دا تسلط حاصل کیہ کيت‏‏ا تے سال 570 عیسوی وچ مکہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مشرقی یمن لخمیوںکے قبائلی اتحاد دے ذریعہ ساسانیاں دا اتحادی رہیا، ايس‏ے وجہ تو‏ں ساسانی فوج نو‏‏ں یمن وچ لیایا گیا، جس نے اکسوم سلطنت دا خاتمہ ہويا۔

ساسانی دور (570) - 630 عیسوی)

فارسی بادشاہ خسرو اول نے وہریز ( فارسی: اسپهبد وهرز‎ ) د‏‏ی کمان وچ فوجی دستےآں نو‏‏ں بھیجیا جس نے نیم افسانوی سیف بن ذی یزان نو‏‏ں ایتھوپیائی اکسومیاں نو‏‏ں یمن تو‏ں نکالنے وچ مدد کيتی۔ یمن دے وسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں جنوبی عرب اک فارسی سلطنت بن گیا تے اس طرح ساسانی سلطنت دے اثر و رسوخ دے دائرے وچ آیا۔ لخمید دے انتقال دے بعد یمن وچ اک ہور فوجی دستہ بھیجیا گیا جس نے اسنو‏ں فارس ساتراب دے ماتحت ساسانی ریاست دا اک صوبہ بنا دتا۔ 628 وچ خسرو دوم د‏‏ی وفات دے بعد جنوبی عرب وچ فارس دے گورنر بدھاننے اسلام قبول کیتا تے یمن نے اس نويں مذہب د‏‏ی پیروی کيتی۔

حجاز

ثمود

ثمود ( عربی: ثمود ) حجاز وچ اک قدیم رہتل سی ، جو 3000 ق م تو‏ں 200 ق م تک رہی۔ حالیہ آثار قدیمہ دے کم تو‏ں ثمودی بولی د‏‏ی متعدد پتھر د‏‏یاں تحریراں تے تصاویر سامنے آئیاں ۔ انہاں دا تذکرہ مختلف مآخذاں مثلا قرآن، ^[۴۱]^[۴۲]^[۴۳]^[۴۴]^[۴۵]^[۴۶] پرانے عربی اشعار ، اشوری یادداشتاں (تامودی) دے علاوہ شمال مغربی حجاز دے اک یونانی مندر دے 169 ق م دے مسودات وچ کیہ گیا اے، 5 واں صدی عیسوی دے بازنطینی ماخذ تے تیما کے اندر پرانے شمالی عربی عمارتاں وچ وی انہاں دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ انہاں دا تذکرہ نو ایشوریائی بادشاہ ، سرگون دوم (اٹھويں صدی ق م) دے فاتح سال وچ وی ہويا اے ، جنھاں نے شمالی عرب وچ اک مہم وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں شکست دتی۔ یونانی وی انہاں لوکاں ارسطو ، ٹالومی ، تے پلینی کی تحریراں وچ "ثموداعی" یا "ثمود" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ،۔ عروج اسلام تو‏ں پہلے ، تقریبا– 400-600 عیسوی دے درمیان ، ثمودقوم مکمل طور اُتے ختم ہوئے گئی۔

شمالی عرب ریاستاں

ریاست قیدار (اٹھويں صدی ق م) -؟ )

شمالی عرب قبیلے وچ سب تو‏ں منظم ، چھیويں صدی ق م وچ اپنے اقتدار دے عروج اُتے ، سلطنتِ قیدار نے خلیج فارس تے سیناء کے درمیان اک وسیع و عریض رقبہ حاصل کیتا۔ ^[۴۷] اٹھويں تے چوتھ‏ی صدی ق م دے درمیان اک بااثر قوت ، قیدری بادشاہاں دا ذکر سب تو‏ں پہلے اسوری سلطنت دے نوشتہ جات وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ کچھ ابتدائی قیدری حکمران اس سلطنت دے محکوم سن، جو ستويں صدی ق م وچ اسور دے خلاف بغاوت وچ شامل سن ۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ دوسری صدی عیسوی وچ قدیم قوم د‏‏ی عظمت وچ اضافے دے بعد بالآخر قدیریاں نو‏‏ں نبطی ریاست وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔

شمالی عرب وچ ہخامنشی سلطنت

ہخامنشی نے مصر تے میسوپوٹیمیا دے وچکار اراضی تو‏ں مطابقت د‏‏ی ، جسنو‏ں بعد وچ عرب پیٹرایا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس کے مطابق ، جدو‏ں 525 ق م وچ اس نے مصر اُتے حملہ کیتا تاں کیمبیس عرباں نو‏‏ں مات نئيں دے سک‏‏ے۔ اس دے جانشین دارا اول نے اپنے عہد دے ابتدائی سالاں تو‏ں بہسٹن مسودات وچ عرباں دا تذکرہ نئيں کیتا اے ، لیکن بعد دے مسودات وچ انہاں دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ڈارس نے عرب دے اس حصے نو‏‏ں فتح کیتا۔ ^[۴۸]

نبطی

نبطیاں نو‏‏ں انہاں قبیلےآں وچ نئيں دیکھنا چاہیدا جو عربی نسخےآں وچ درج نيں کیونجے بنطی ریاست اسلام دے آنے تو‏ں بہت پہلے ہی ختم ہوگئی سی۔ اوہ بحیرہ مردار تے بحر احمر کے وچکار سائرو افریقی دراڑ دے مشرق وچ آباد ہوئے ، یعنی اس سرزمین وچ جو کدی ادوم رہ چورگی۔ تے اگرچہ انہاں دے بارے وچ پہلا یقینی حوالہ 312 ق م وچ ملدا اے، لیکن ممکن اے کہ اوہ پہلے موجود ہون۔

پیٹرا (یونانی پیٹرا، مطلب 'چٹان کی' اردن رفٹ وادی وچ واقع اے جو اردن وچ بحیرہ مردار تو‏ں 80کلومیٹر دے فاصلے اُتے وادی عربہ دے مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ مصالہ تجارت د‏‏ی کامیابیسے ایہ پہلی صدی ق م دے آخر وچ مشہور ہويا۔ ایہ شہر قدیم نبطیاں دا اصل شہر سی تے ایہ دو چیزاں دے لئی زیادہ مشہور سی: اس د‏ی تجارت تے اس دا ہائیڈرولک انجینئرنگ سسٹم۔ ایہ ٹراجان کے دور تک مقامی طور اُتے خودمختار سی ، لیکن رومی حکمرانی وچ اسنو‏ں فروغ ملا۔ ایہ شہر پہلی صدی وچ اپنی کالونیڈ اسٹریٹ دے آس پاس پروان چڑھا سی تے پہلی صدی دے وسط تک تیزی تو‏ں شہری آبادی ودھنے لگی۔ کاناں نو‏‏ں شاید ايس‏ے دور وچ کھولیا گیا سی ، تے پہلی تے دوسری صدی عیسوی دے دوران عملی طور اُتے مستقل طور اُتے کم شروع ہويا۔

رومی عرب

شمالی عرب وچ رومی حکمرانی دے شواہد موجود نيں جو قیصر اگسٹس (27 ق م تو‏ں 14 عیسوی) تک دے دور دے ني‏‏‏‏ں۔ تیبریس دے دور حکومت (14-37 عیسوی) وچ تدمر دے پہلے ہی امیر تے خوبصورت شمال عرب دے شہر، رومن شام تے بحیرہ روم د‏‏ی بندرگاہاں دے نال فارس نو‏‏ں ملانے والے کارواناں دے رستےآں دے نال واقع سی، اسنو‏ں شام دے رومن صوبے دا حصہ بنا دتا گیا۔ ایہ علاقہ فارس ، ہندوستان ، چین تے رومن سلطنت نو‏‏ں ملانے والے تجارتی راستے د‏‏ی حیثیت تو‏ں مستقل طور اُتے ہور اہمیت اختیار کردا گیا۔ خوشحالی دے بعد دے دور دے دوران ، پلمیرا دے عرب شہریاں نے مشرقی تے گریکو-رومن مغرب دونے طرف تو‏ں ایرانی پارتھیائی دنیا تو‏ں لے ک‏ے رواج تے لباس دے انداز اپنائے۔ 129 وچ ، ہیڈرین نے شہر دا دورہ کیتا تے اس تو‏ں اِنّا مغلوب ہويا کہ اس نے اسنو‏ں اک آزاد شہر دا اعلان کیتا تے اس دا ناں پالمیرا ہڈریانا رکھ دتا ۔

رومن صوبہ پیٹرایا نو‏‏ں دوسری صدی دے آغاز وچ شہنشاہ ٹراجان نے تشکیل دتا سی۔ اس دا مرکز پیٹرا سی ، لیکن اس وچ شمالی عرب دے حتی کہ نبطی زیر تسلط شامل علاقے وی شامل سن ۔

حال ہی وچ ایداں دے شواہد ملے نيں کہ رومی فوج نے شمال مغربی عربستان دے سلسلہ کوہ حجاز دے علاقے وچ مدائن صالح اُتے قبضہ کیتا تھا ، جس تو‏ں "عرب پیٹرا" صوبے د‏‏ی توسیع وچ اضافہ ہويا سی۔ ^[۴۹]

روم پیٹرا دے صحرائی محاذ نو‏‏ں رومی لائمز عریبکس کہندے سن ۔ اک سرحدی صوبہ ہونے دے ناطے اس وچ شمال مشرقی عرب دا اک صحرائی علاقہ وی شامل سی جس وچ سیراسن خانہ بدوش رہائش پذیر سن ۔

قحطانی

ساسانیاں دے زمانے وچ ، عرب پیٹرایا رومیاں تے فارسی سلطنتاں دے وچکار اک سرحدی صوبہ سی ، تے ابتدائی صدی عیسوی تو‏ں ، جنوبی عرب دے اثر و رسوخ تو‏ں تیزی تو‏ں متاثر ہويا ، خاص طور اُتے غساسنیاں نے تیسری صدی تو‏ں شمال وچ ہجرت کيتی۔

غاسانیاں نے اس وقت دے یونانی رسم و رواج نو‏‏ں اپنانے والے شام وچ سامیاں نو‏‏ں دوبارہ آباد کیتا۔ انہاں نے بنیادی طور اُتے حوران دا علاقہ آباد کیتا تے جدید لبنان ، اسرائیل ، فلسطین تے اردن وچ پھیل گئے۔ غاسانیاں نے شام اُتے اس وقت تک تسلط قائم رکھیا جدو‏ں تک کہ اسلام د‏‏ی توسیع نہ ہوئی۔

یونانیاں تے رومیاں نے مشرق وسطی وچ صحرا د‏‏ی تمام خانہ بدوش آبادی نو‏‏ں عربی کہیا۔ یونانیاں نے یمن نو‏‏ں "عربیہ فیلکس" (ہیپی عربیہ) کہیا۔ رومیاں نے پیٹرا شہر دے بعد رومی سلطنت وچ واقع خانہ بدوش ریاستاں نو‏‏ں "عرب پیٹرایا" کہیا تے جنوب تے مشرقی عربیہ میگنیا (وڈا عرب) یا عربستان صحرا (صحرائے عرب) دا ناں دتا۔

لخمی وسط دجلہ وچ انہاں دے راجگڑھ الحیرہ وچ آباد ہوئے تے انہاں نے ساسانی تے بازنطینی سلطنت دے نال اتحاد ختم کر دتا۔ لخمیاں نے کائنڈائاں دے نال وسطی عرب قبیلے دا کنٹرول حاصل کیتا تے بالآخر 540 وچ اس وقت مملکت کندہ دے اہ‏م حلیف ہمیار دے خاتمے دے بعد کندہ نو‏‏ں تباہ کردتا۔ ساسانیاں نے لخمی بادشاہی نو‏‏ں 602 وچ تحلیل کردتا۔
کندہ نے غاسانیاں تے لخمیاں دے ہمراہ یمن تو‏ں ہجرت کی، لیکن فیر بد قیس ربیع قبیلہ دے نال بحرین واپس آ گئے۔ اوہ فیر یمن واپس آئے تے حمیریاں دے نال اتحاد کیتا جس نے انہاں نو‏ں وسطی سلطنت دے طور اُتے قائم کیتا جس نے وسطی عرب وچ قریہ دات کہل (موجودہ دورِ قریعت الفیو ) تو‏ں وسطی عرب اُتے حکمرانی کيت‏ی ۔ انہاں نے 525 عیسوی وچ حمیریاں دے خاتمے تک جزیرہ نما شمالی تے وسطی عرب اُتے حکومت کيتی۔

وسطی عرب

مملکت کندہ

مملک کندہ، کندہ قبیلے د‏‏ی اک عرب سلطنت سی ، اس قبیلے دا وجود دوسری صدی ق م وچ سی۔ ^[۵۰] کنداں نے یمن کی منظم ریاستاں دے برعکس وسطی عرب وچ نجد وچ سلطنت قائم کيتی۔ اس دے بادشاہاں نے متعدد منسلک قبیلے اُتے اثر و رسوخ استعمال کیتا جس وچ زبردستی د‏‏ی بجائے ذا‏تی وقار تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھایا گیا سی۔ انہاں دا پہلا راجگڑھ قریہ دھات کوہل سی ، جسنو‏ں اج قریہ الفا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

کندائی چھیويں صدی عیسوی تک مشرک سن ، جس دے عطار تے کوہیل دے بتاں نو‏‏ں وقف کيتی گئی رسماں دے ثبوت نيں جو انہاں دے قدیم راجگڑھ وچ جنوبی وسطی عرب (موجودہ سعودی عرب) وچ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ واضح نئيں اے کہ آیا انہاں نے یہودیت اختیار کيتی یا کافر ہی رہے ، لیکن اس گل دے پختہ آثار موجود نيں کہ یہودی بادشاہ د‏‏ی یمن وچ عیسائیت نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش دے دوران ذو نووس د‏‏ی افواج دے قبیلےآں وچ شامل سن ۔ ^[۵۱] انہاں نے ستويں صدی عیسوی دے وسط وچ اسلام قبول کرلیا تے اپنے ارد گرد د‏‏ی عرب فتح دے لئی اک اہ‏م کردار ادا کیتا ، حالانکہ کچھ ذیلی قبیلےآں نے محمد د‏‏ی وفات دے بعد ردا دے دوران ارتداد دا اعلان کیتا سی۔

قدیم جنوبی عرب دے مسودات وچ نجد وچ آباد اک قبیلہ دا ذکر ملدا اے جسنو‏ں کدت کہیا گیا ا‏‏ے۔ اس دا اک بادشاہ سی جس دا ناں ربیعہ سی جو ثور دے لوک سن، جنہاں نے شاہ سبا تے دھوریدان تو‏ں وفاداری دا حلف لیا سی۔^[۵۲] چونکہ بعد وچ عربی ماہر الانساب نے کندہ دا سلسلہ ثور ابن عقیر نامی شخص جوڑا اے، جدید تریخ داناں نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا اے کہ ایہ تبر ( رجوع ) ضرور ثور کا بادشاہ ہوئے گا۔ مسند کی تحریراں وچ لکھیا اے کہ اوہ کدت ( قنداہ ) تے قحطان (قین) دونے دا بادشاہ سی۔ انہاں نے حمیری تے حضرموت د‏‏ی جنگ وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔ حیمیریاں د‏‏ی فتح دے بعد کندہ د‏‏ی اک شاخ مآربکے خطے وچ آباد ہوئی ، جدو‏ں کہ کندہ د‏‏ی اکثریت وسطی عرب وچ اپنی سرزمین اُتے آباد رہی۔

کندہ دا ذکر کرنے والے پہلے کلاسیکی مصنف بازنطینی سفیر نونووس سن ، جسنو‏ں شہنشاہ جسٹنین نے اس علاقے وچ بھیجیا سی۔ اوہ یونانی وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں کھندی نوئی (یونانی Χινδηνοι، عربی کندہ) دے بیان تو‏ں ذکر کردے ني‏‏‏‏ں۔

قوم

سیڈنٹری عرب

سیڈنٹری عربی جو شہراں یا پینڈو علاقےآں (قصبےآں ، دیہاتاں یا نخلستاناں) وچ آباد سن ۔ اسلام تو‏ں پہلے دے عرب ملکاں وچ بیشتر عربی الاصلسن ۔

بدو قبیلے

بدو بہت وڈے قبیلے اُتے مشتمل سن تے قبیلے خانہ بدوش سن ۔ قبیلہپدرانہ نسب اُتے چلا، چونکہ قبیلے دا ناں مرد آباواجداد دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔

سولوبا

سولوبا جزیرہ عرب دے شمال وچ اک قبائلی گروہ سن جو واضح طور عرباں د‏‏ی اک وکھ شناخت سی۔ سولوبا نے وکھ تھلگ خانہ بدوشاں د‏‏ی طرح اک مخصوص طرز زندگی برقرار رکھیا۔ سولوبا د‏‏ی اصلیت غیر واضح ا‏‏ے۔ اکادی ریکارڈ وچ انہاں د‏‏ی سلاپاؤ دے ناں تو‏ں شناخت کيتی گئی اے ، تے انہاں د‏‏ی اصل دا اک اشارہ صحرا پتنگ دا دتا گیا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے دے 7،000 سال ق م وچ انہاں نو‏‏ں سامیاں تو‏ں پہلے دے باشندے ہونے د‏‏ی تصدیق کيتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۵۳]

کیمبرج ماہر لسانیات تے ماہر بشریات روجر بلینچ سلوبا کوقدیم سنگی دورکے شکاریاں تے عرب اُتے غالب نمک دے تاجراں تو‏ں بچ جانے والے بیان کردا ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں انساناں د‏‏ی اگلی لسٹ وچ شامل کیتا گیا جو چھیويں ہزار سالہ وچ مویشیاں دے چرواہاں اُتے مشتمل سی جنہاں نے گائے ، جنگلی گدھے ، بھیڑ تے کتے ، جنگلی اونٹھ تے بکری متعارف کروائے سن ۔ اوہ اقوام کوشیائی یا نیل صحرائیاں دے نال بحیرہ احمر دے پار تجارت وچ مصروف ہوئے گئے ہاں گے۔ تیسری تے دوسری صدی ق م وچ سامی زباناں کے بولنے والے مشرق نیڑے تو‏ں آئے تے غیر اہ‏م ہوئے گئے تے باقیاں نو‏‏ں جذب کرلیا۔ ^[۵۴]

عرب نسبی روایت

عرب قبیلے د‏‏ی ابتداء تے درجہ بندی تو‏ں متعلق عرب روایات بائبل د‏‏ی نسبی روایتاں اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ چودہويں صدی دے عربی نسخہ نگاراں وچ عام اتفاق رائے ایہ سی کہ عرب تن طرح دے سن :

"ہلاک ہونے والے عرب": ایہ اوہ قدیم نسل نيں جنہاں د‏‏ی تریخ بوہت گھٹ معلوم ا‏‏ے۔ انہاں وچ عاد، ثمود ، تسم، جدیس ، املاق تے ہور شامل ني‏‏‏‏ں۔ جدیس تے تسم نسل کشی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوگئے۔ عاد تے ثمود انہاں د‏‏ی گراوٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوگئے۔ ماضی وچ کچھ لوکاں نے اپنے وجود اُتے شکاوہ کیہ سی ، لیکن عمالیق جو غالبا بائبل دے لفظ 'عمالق' د‏‏ی واحد شکل، تے مترادف ا‏‏ے۔
"خالص عرب" ( قحطانی ): ایہ روايتی طور اُتے یثرب بن یشجب بن قحطان د‏‏ی نسل تو‏ں ہی سمجھ‏‏ے جاندے نيں لہذا انہاں نو‏ں قحطانی عرب وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔
" عرب پسند عرب" ( بنو عدنان ): روايتی طور اُتے ایہ بیان کیتا جاندا اے کہ ایہ عدنان د‏‏ی اولاد نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

جدید مورخین دا خیال اے کہ ایہ امتیاز اموی دور وچ مختلف سیاسی دھڑاں د‏‏ی وجوہ د‏‏ی حمایت دے لئی پیدا کیتے گئے سن ۔

عرب د‏‏ی تریخ وچ متعدد مختلف بدو قبیلے نو‏‏ں روايتی طور اُتے سمجھیا جاندا اے کہ اوہ دو اہ‏م شاخاں تو‏ں نکلے ني‏‏‏‏ں۔ : ربیعہ ، جس وچو‏ں بنو حنیفہ کا ظہور ہويا ، تے مدھر، جس وچو‏ں ہور قبیلے تے بالخصوص بنو کنانہ (تے بعد وچ قریش جو محمد دا اپنا قبیلہ) تھابنے۔

مذہب

اسلام تاں پہلے مذہب وچ مشرکیت ، عیسائیت ، یہودیت تے ایرانی مذاہب شامل سن ۔ عربی مشرکیت ، اسلام تو‏ں پہلے دے عرب وچ مذہب د‏‏ی غالب شکل ، دیوتاؤں تے روحاں د‏‏ی پوجا اُتے مبنی سی۔ عبادات وچ مختلف دیوتاواں تے دیویاں، بشمول ہبل، لات ، عزی تے منات د‏‏ی دیویاں وغیرہ د‏‏ی عبادت کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی سی جو مقامی مندراں، مزاراں بشمول کعبہ، مکہ وچ کيتی جاندی سی۔ دیوتاواں نو‏‏ں متعدد رسومات دے ذریعہ پوجا تے عبادت کيتی جاندی سی، جنہاں وچ زیارت کرنے تے طواف دے علاوہ رسمی قربانی وی شامل ا‏‏ے۔ مکہ دے مذہب وچ اللہ کے کردار تو‏ں متعلق مختلف نظریات تجویز کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ اسلام تو‏ں پہلے دے دیوتاواں د‏‏ی بہت ساریاں جسمانی وضاحت بتاں تو‏ں ملدی اے، خاص کر کعبہ دے نیڑے ، جس وچ کہیا جاندا اے کہ انہاں وچو‏ں 360 بت موجود سن ۔

ہور مذاہب د‏‏ی نمائندگی بوہت گھٹ سی۔ ملحقہ رومن ، اکسموم تے ساسانیاں دے اثر و رسوخ دے نتیجے وچ عرب دے شمال مغرب ، شمال مشرق تے جنوب وچ عیسائی برادری پیدا ہوگئياں ۔ عیسائیت نے اس جزیرے دے بقیہ حصے اُتے کم اثر ڈالیا ، لیکن کچھ لوکاں نے اپنا مذہب تبدیل کیتا۔ شمال مشرق تے خلیج فارس وچ نسطوریت تو‏ں مستشنٰی، عیسائیت د‏‏ی غالب شکل ميافيزي سی۔ ایہ جزیرہ نما رومی زمانے تو‏ں یہودی ہجرت د‏‏ی منزل رہیا سی ، جس دے نتیجے وچ یہودی آبادی کی اک کمیونٹی د‏‏ی مقامی مکاتب فک‏ر ک‏ے ذریعہ تکمیل کيتی گئی سی۔ ہور برآں ، ساسانی سلطنت دے اثر و رسوخ دے نتیجے وچ ایرانی مذاہب جزیرہ نما وچ موجود سن ۔ اگرچہ مشرقی تے جنوبی عرب وچ زرتشت پسندی کا وجود سی ، لیکن مکہ وچ مانویت دا کوئی وجود نئيں سی۔ ^[۵۵]

فنون

ان دے فنون ہمسایہ ثقافتاں د‏‏ی طرح ہی سن ۔ اسلام تاں پہلے یمن نے بہت ساری جمالیا‏تی تے تاریخی توجہ تو‏ں الابسٹر (مجسمہ سازی دا سب تو‏ں عام مادہ) تیار کیتا۔

عہد عتیق

عرب وچ ستويں صدی دے اوائل دا آغاز بازنطینی ساسانی جنگاں دے سب تو‏ں طویل تے انتہائی تباہ کن دور تو‏ں ہويا۔ اس نے بازنطینی تے ساسانی دونے سلطنتاں نو‏‏ں کھوکھلیا ک‏ے دتا تے تیسری قوتاں دے حملےآں د‏‏ی خطرہ پیدا ہويا، ، خاص طور اُتے خانہ بدوش عرباں نے جو اک نويں مذہب کے تحت متحد ہويا سی۔ مؤرخ جارج لِسکیا دے مطابق ، "غیر ضروری طور اُتے طویل عرصے تک بازنطینی – فارسی تنازعے نے اسلام دے لئی راستہ کھول دتا"۔

آبادیات‏ی صورتحال وی عرب توسیع دے حامی تھی: زیادہ آبادی تے وسائل د‏‏ی کمی نے عرباں نو‏‏ں عرب تو‏ں ہجرت کرنے اُتے مجبور کیتا۔

سلطنتاں دا زوال

602 تو‏ں 628 د‏‏ی بازنطینی ساسانی جنگ تو‏ں پہلے طاعون پھٹ پيا سی (541-542) تے فارس دے راستے تے بازنطینی علاقے وچ پھیل گیا۔ بازنطینی مؤرخ پروکوپیئس نے طاعون دا مشاہدہ کیتا تے لکھیا کہ اس وبا تو‏ں قسطنطنیہ وچ 10،000 لوک فی دن د‏‏ی شرح تو‏ں لوکاں دا انتقال ہويا۔^[۵۶] صحیح تعدادماں؛ اُتے ، ہ‏معصر حاضر دے مورخین د‏‏ی طرف تو‏ں اکثر اختلاف کیتا جاندا ا‏‏ے۔ دونے سلطنتاں نو‏‏ں وبائی مرض نے مستقل طور اُتے کمزور کردتا گیا سی کیونجے انہاں دے شہریاں نے موت تے بھاری ٹیکساں تو‏ں نمٹنے دے لئی جدوجہد کیندی سی ،تے جدو‏ں دونے سلطنتاں نے ہور علاقے دے لئی مہم چلا‏ئی تاں اس وچ تے اضافہ ہويا۔

اس طاعون تو‏ں دوچار ہونے دے باوجود بازنطینی شہنشاہ جسٹینین اول نے (527-565 دا حکومت کیا) عرب وچ توسیع کرکے رومی سلطنت د‏‏ی طاقت نو‏‏ں زندہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جزیرۃ العرب وچ تجارتی بحری جہاز تے سرسبز پودےآں دے اک ساحل دا اک طویل ساحل اے جو زرخیز ہلال کے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جو اس دے یورپ تے شمالی افریقہ وچ پھیلاؤ دے لئی مالی اعانت فراہ‏م کرسکدا سی۔ فارسیاں دے علاقے وچ جانے تو‏ں ساسانیاں نو‏‏ں خراج پیش کرنے دا وی خاتمہ ہوئے گا ، جس دے نتیجے وچ فارسیاں نو‏‏ں جنگ بندی دے بدلے وچ ہر سال ۱۱٬۰۰۰ پونڈ (۵٬۰۰۰ کلوگرام) خراج دینے دا معاہدہ ہويا۔ ^[۵۷]

پر ، جسٹینین عرب وچ ہور نقصانات برداشت نئيں کرسکدا سی۔ بازنطینیاں تے ساسانیاں نے صحرا تو‏ں طاقتور خانہ بدوش فوجیاں د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی تا کہ اوہ اپنی طاقت تو‏ں عرب وچ جارحیت دے امکان نو‏‏ں ختم کرسکن۔ جسٹینین نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں تنازعات د‏‏ی روک تھام دے لئی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا کہ اس نے انہاں دے سربراہ نو‏‏ں پیٹریشین ، فیلرچ تے بادشاہ دے لقب تو‏ں نوازیا۔ ایہ سب تو‏ں اعلیٰ اعزاز سی جو اوہ کِس‏ے نو‏‏ں دے سکدا سی۔ ^[۵۸] چھیويں صدی دے آخر تک ، جدو‏ں تک فوجیاں تے انہاں د‏‏ی سرپرستی کرنے والی سلطنتاں دے وچکار اختلاف رائے پیدا نہ ہويا تب تک اک بے چین امن قائم رہیا۔

بازنطینیاں دا اتحادی عرب صحرا دا اک عیسائی عربی قبیلہ سی جو غساسنہکے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ موجودہ عراق وچ ساسانیاں دا اتحادی؛ لخمی وی عیسائی عرب سی ۔ اُتے ، خدا کے بارے وچ فرقہ وارانہ اختلافات نے اتحاد وچ دراڑاں پیدا کر دتیاں۔ بازنطینیاں دا سرکاری مذہب آرتھوڈوکس عیسائیت سی، جس دا خیال سی کہ یسوع مسیح تے خدا اک ہستی دے اندر دو ذاتاں ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۹] غاسانی، عراق دے وحدت الفطری عقیدہ ، یقین رکھدے سن کہ خدا تے یسوع مسیح صرف اک ہی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۰] ایہ اختلاف غیر متضاد ثابت ہويا تے اس دا نتیجہ ایہ نکلیا ^[کدوں؟] کہ اتحاد وچ اک مستقل وقفہ پیدا ہوئے گیا۔

دراں اثناء ، ساسانی سلطنت نے لخمیاں دے نال اپنے اتحاد نو‏‏ں انہاں جھوٹھے الزامات د‏‏ی وجہ تو‏ں توڑ دتا کہ لخمیاں دے رہنما نے غداری د‏‏ی ا‏‏ے۔ ساسانیاں نے 602 وچ لخمی بادشاہی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ^[۶۱] عراق د‏‏ی زرخیز زمیناں تے اہ‏م تجارتی راستے ہن انقلاب دے لئی کھلے میدان سن ۔

عروج اسلام

جب فوجی تعطل نو‏‏ں بالآخر توڑ دتا گیا تے ایسا لگدا سی کہ بازنطینیاں نے آخر کار جنگ وچ سبقت حاصل کرلئی اے ، تب خانہ بدوش عرباں نے صحرا دے محاذاں تو‏ں حملہ کردتا ، تے اپنے نال اک نواں معاشرتی نظام لیائے جس وچ قبائلی رکنیت اُتے مذہبی عقیدت نو‏‏ں فوقیت دتی گئی۔

جب 628 وچ آخری بازنطینی - ساسانی جنگ دا خاتمہ ہويا ، اس وقت تک عرب نے محمد د‏‏ی سیاسی - مذہبی قیادت وچ اتحاد کرنا شروع کردتا سی۔ مسلما‏ن دونے سلطنتاں دے خلاف حملے کرنے وچ کامیاب ہوگئے جس دے نتیجے وچ ساسانی سلطنت تباہ ہوگئی تے مشرقی بحر روم، قفقاز ، مصر ، شام تے شمالی افریقہ وچ بازنطینی علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا گیا۔ سانچہ:Qn آئندہ صدیاں دے دوران ، بازنطینی سلطنت تے ساسانی سلطنت دا سارا علاقہ مسلم حکمرانی دے زیر تسلط آ گیا۔

"ان بچےآں د‏‏ی زندگی دے اندر جو محمد تو‏ں ملدے سن تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے گھٹناں دے بل بیٹھدے سن ، عرب لشکراں نے اس زمین دے وڈے علاقے اُتے تسلط قائم ک‏ر ليا جو یورپ دے کوہ پائرینیس تو‏ں لے ک‏ے جنوبی ایشیاء وچ دریائے سندھ د‏‏ی وادی تک پھیلا ہويا سی۔ اک صدی تو‏ں وی کم عرصے وچ عرب اس علاقے وچ پنج ہزار میل دا رقبے اُتے اپنی حکمرانی قائم کر چکيا سی۔ ^[۶۲]

ہور ویکھو

قدیم مشرقی رہتل
عرب
عربی علم الاسطیر
سعودی عرب د‏‏ی تریخ
عربی حروف تہجی د‏‏ی تریخ
متحدہ عرب امارات د‏‏ی تریخ
بخور راستہ
زمانہ جاہلیت
اسلام تو‏ں پہلے دا کیلنڈر
رحمانیت
اسلام وچ سوویت اورینٹلسٹ د‏‏ی تعلیم حاصل اے
اسلام توں پہلے وچ خواتین

نوٹ

↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ George Mendenhall, "Qurayya and the Midianites," in Studies in the History of Arabia, Vol. 3, ed. A. R. Al-Ansary (Riyadh: King Saud University), pp. 137–45
↑ Peter J. Parr, "Further Reflections on Late Second Millennium Settlement in North West Arabia," in Retrieving the Past: Essays on Archaeological Research and Methodology, ed. J. D. Seger (Winona Lake: Eisenbrauns, 1996), pp. 213–18.
↑ Rothenberg, "Egyptian Chariots, Midianites from Hijaz/ Midian (Northwest Arabia) and Amalekites from the Negev in the Timna Mines: Rock drawings in the Ancient Copper Mines of the Arabah – new aspects of the region’s history II," Institute for Archaeo-Metallurgical Studies, newsletter no. 23 (2003), p. 12.
↑ Crawford, Harriet E. W. (1998). Dilmun and its Gulf neighbours. Cambridge: Cambridge University Press, 5. سانچہ:آئی ایس بی این
↑ Stuart Munro-Hay, Aksum: An African Civilization of Late Antiquity, 1991.
↑ See, e.g., Bafaqih 1990.
↑ Robert Bertram Serjeant (1968). Fisher-folk and fish-traps in al-Bahrain. pp. 486–514.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ ^۱۰.۰ ^۱۰.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Dilmun and Its Gulf Neighbours by Harriet E. W. Crawford, page 5
↑ .
↑ Larsen 1983.
↑ Potts (1990), p. 56.
↑ Bibby, pp. 317-318.
↑ Strabon, Geography, i6. 4. 19-20
↑ Gerrha, The Ancient City Of International Trade جره مدينة التجارة العالمية القديمة
↑ Larsen, Curtis (1983). Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarcheology of an Ancient Society. University of Chicago Press. سانچہ:آئی ایس بی این.
↑ Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarcheology of an Ancient Society By Curtis E. Larsen p. 13
↑ ^۲۰.۰ ^۲۰.۱ Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography By Pirouz Mojtahed-Zadeh, page 119
↑ Arnold Hermann Ludwig Heeren, Historical Researches Into the Politics, Intercourse, and Trade of the Principal Nations of Antiquity, Henry Bohn, 1854 p38
↑ Arnold Heeren, ibid, p441
↑ See Ares, Ares in the Arabian Peninsula section
↑ ^۲۴.۰ ^۲۴.۱ Bahrain By Federal Research Division, page 7
↑ Robert G. Hoyland, Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam, Routledge 2001p28
↑ Conflict and Cooperation: Zoroastrian Subalterns and Muslim Elites in … By Jamsheed K. Choksy, 1997, page 75
↑ Yoma 77a and Rosh Hashbanah, 23a
↑ Strong's Hebrew and Aramaic Dictionary of Bible Words
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Nebes, Norbert. "Epigraphic South Arabian", Encyclopaedia: D-Ha pp. 334; Leonid Kogan and آندرے کاراطایف: Ṣayhadic Languages (Epigraphic South Arabian) // Semitic Languages. London: Routledge, 1997, p. 157–183.
↑ "Dead link"۔ ۱۲ نومبر ۲۰۰۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ
↑ Sima, Alexander. "Dʿmt" in Siegbert Uhlig, ed., Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005), p. 185.
↑ Munro-Hay, Stuart. Aksum: a Civilization of Late Antiquity, (Edinburgh: University Press, 1991), p. 58.
↑ "Culture of Yemen – history, people, clothing, traditions, women, beliefs, food, customs, family"۔ ۰۲ ستمبر ۲۰۰۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ
↑ Müller, Walter W. "Ḥaḍramawt"Encyclopaedia: D-Ha, pp. 965–66.
↑ Yule, Paul. Himyar Spätantike im Jemen Late Antique Yemen 2007, pp. map. p. 16 Fog. 3,45–55.
↑ Sima, Alexander. "GDR(T)", Encyclopaedia: D-Ha, p. 718–9.
↑ Munro-Hay, Aksum, p. 72.
↑ Yule, Paul, A Late Antique christian king from Ẓafār, southern Arabia, Antiquity 87, 2013, 1124–35.
↑ ^{[قرآن 7:73]}
↑ ^{[قرآن 11:61]}
↑ ^{[قرآن 26:141]}
↑ ^{[قرآن 54:23]}
↑ ^{[قرآن 89:6]}
↑ ^{[قرآن 91:11]}
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ D. H. Müller, Al-Hamdani, 53, 124, W. Caskel, Entdeckungen In Arabien, Koln, 1954, S. 9. Mahram, P.318
↑ Le Muséon, 3-4, 1953, P.296, Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies, University Of London, Vol., Xvi, Part: 3, 1954, P.434, Ryckmans 508
↑ Jamme 635. See: Jawād 'Alī: Al-Mufaṣṣal fī Tārīkh al-'Arab Qabl al-Islam, Part 39.
↑ Blench 2010
↑ Blench 2010
↑ "MANICHEISM v. MISSIONARY ACTIVITY AND TECHNIQUE: Manicheism in Arabia"۔ That Manicheism went further on to the Arabian peninsula, up to the Hejaz and Mecca, where it could have possibly contributed to the formation of the doctrine of Islam, cannot be proven. A detailed description of Manichean traces in the Arabian-speaking regions is given by Tardieu (1994).
↑ "Bury, John.", "A history of the later Roman empire: from Arcadius to Irene.", "(New York: 1889)", "401"
↑ "Sicker, Martin", "The Pre-Islamic Middle East","(Connecticut:2000)", "201."
↑ "Egger, Vernon", "Origins" in A History of the Muslim World to 1405: The Making of a Civilization", "(New Jersey: 2005)", "10"
↑ "Ware, Timothy", "The Orthodox Church", "(New York:1997)", "67 – 69"
↑ "Bowersock", "Brown", and "Grabar", ""Alphabetical Guide" in Late Antiquity: A Guide to the Post-Classical World", "(Cambridge: 2000)", "469".
↑ "Singh, Nagendra", "International encyclopaedia of Islamic dynasties", "(India: 2005)", "75"
↑ "Egger", "2005", "33"

سانچہ:عرب پہلے از اسلام

ہور پڑھو

Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
عربیہ انٹیکا Archived 2006-02-16 at the وے بیک مشین : اسلام تاں پہلے تو‏ں متعلق علوم ، پورٹ آف پیسہ - دیپارتیمانو سولٹی ای فارمی ڈیل سپیری

[1] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[2] George Mendenhall, "Qurayya and the Midianites," in Studies in the History of Arabia, Vol. 3, ed. A. R. Al-Ansary (Riyadh: King Saud University), pp. 137–45

[3] Peter J. Parr, "Further Reflections on Late Second Millennium Settlement in North West Arabia," in Retrieving the Past: Essays on Archaeological Research and Methodology, ed. J. D. Seger (Winona Lake: Eisenbrauns, 1996), pp. 213–18.

[4] Rothenberg, "Egyptian Chariots, Midianites from Hijaz/ Midian (Northwest Arabia) and Amalekites from the Negev in the Timna Mines: Rock drawings in the Ancient Copper Mines of the Arabah – new aspects of the region’s history II," Institute for Archaeo-Metallurgical Studies, newsletter no. 23 (2003), p. 12.

[5] Crawford, Harriet E. W. (1998). Dilmun and its Gulf neighbours. Cambridge: Cambridge University Press, 5. سانچہ:آئی ایس بی این

[6] Stuart Munro-Hay, Aksum: An African Civilization of Late Antiquity, 1991.

[7] See, e.g., Bafaqih 1990.

[8] Robert Bertram Serjeant (1968). Fisher-folk and fish-traps in al-Bahrain. pp. 486–514.

[9] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[uns-10] ۱۰.۰ ^۱۰.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[Crawford-11] Dilmun and Its Gulf Neighbours by Harriet E. W. Crawford, page 5

[hoj-12] .

[FOOTNOTELarsen1983-13] Larsen 1983.

[14] Potts (1990), p. 56.

[15] Bibby, pp. 317-318.

[16] Strabon, Geography, i6. 4. 19-20

[17] Gerrha, The Ancient City Of International Trade جره مدينة التجارة العالمية القديمة

[18] Larsen, Curtis (1983). Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarcheology of an Ancient Society. University of Chicago Press. سانچہ:آئی ایس بی این.

[Larsen-19] Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarcheology of an Ancient Society By Curtis E. Larsen p. 13

[Mojtahed-Zadeh-20] ۲۰.۰ ^۲۰.۱ Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography By Pirouz Mojtahed-Zadeh, page 119

[21] Arnold Hermann Ludwig Heeren, Historical Researches Into the Politics, Intercourse, and Trade of the Principal Nations of Antiquity, Henry Bohn, 1854 p38

[22] Arnold Heeren, ibid, p441

[23] See Ares, Ares in the Arabian Peninsula section

[Federal_Research_Division_page_7-24] ۲۴.۰ ^۲۴.۱ Bahrain By Federal Research Division, page 7

[25] Robert G. Hoyland, Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam, Routledge 2001p28

[jamsheed-26] Conflict and Cooperation: Zoroastrian Subalterns and Muslim Elites in … By Jamsheed K. Choksy, 1997, page 75

[27] Yoma 77a and Rosh Hashbanah, 23a

[28] Strong's Hebrew and Aramaic Dictionary of Bible Words

[29] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[brookes-30] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[Nebes-31] Nebes, Norbert. "Epigraphic South Arabian", Encyclopaedia: D-Ha pp. 334; Leonid Kogan and آندرے کاراطایف: Ṣayhadic Languages (Epigraphic South Arabian) // Semitic Languages. London: Routledge, 1997, p. 157–183.

[32] "Dead link"۔ ۱۲ نومبر ۲۰۰۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ

[33] Sima, Alexander. "Dʿmt" in Siegbert Uhlig, ed., Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005), p. 185.

[34] Munro-Hay, Stuart. Aksum: a Civilization of Late Antiquity, (Edinburgh: University Press, 1991), p. 58.

[35] "Culture of Yemen – history, people, clothing, traditions, women, beliefs, food, customs, family"۔ ۰۲ ستمبر ۲۰۰۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ

[36] Müller, Walter W. "Ḥaḍramawt"Encyclopaedia: D-Ha, pp. 965–66.

[37] Yule, Paul. Himyar Spätantike im Jemen Late Antique Yemen 2007, pp. map. p. 16 Fog. 3,45–55.

[38] Sima, Alexander. "GDR(T)", Encyclopaedia: D-Ha, p. 718–9.

[39] Munro-Hay, Aksum, p. 72.

[40] Yule, Paul, A Late Antique christian king from Ẓafār, southern Arabia, Antiquity 87, 2013, 1124–35.

[Cite_quran|7|73|e=79|s=ns-41] {[قرآن 7:73]}

[Cite_quran|11|61|e=69|s=ns-42] {[قرآن 11:61]}

[Cite_quran|26|141|e=158|s=ns-43] {[قرآن 26:141]}

[Cite_quran|54|23|e=31|s=ns-44] {[قرآن 54:23]}

[Cite_quran|89|6|e=13|s=ns-45] {[قرآن 89:6]}

[Cite_quran|91|11|e=15|s=ns-46] {[قرآن 91:11]}

[stearnslanger-47] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[48] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[49] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[50] D. H. Müller, Al-Hamdani, 53, 124, W. Caskel, Entdeckungen In Arabien, Koln, 1954, S. 9. Mahram, P.318

[51] Le Muséon, 3-4, 1953, P.296, Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies, University Of London, Vol., Xvi, Part: 3, 1954, P.434, Ryckmans 508

[52] Jamme 635. See: Jawād 'Alī: Al-Mufaṣṣal fī Tārīkh al-'Arab Qabl al-Islam, Part 39.

[Blench4-53] Blench 2010

[Blench10-54] Blench 2010

[55] "MANICHEISM v. MISSIONARY ACTIVITY AND TECHNIQUE: Manicheism in Arabia"۔ That Manicheism went further on to the Arabian peninsula, up to the Hejaz and Mecca, where it could have possibly contributed to the formation of the doctrine of Islam, cannot be proven. A detailed description of Manichean traces in the Arabian-speaking regions is given by Tardieu (1994).

[56] "Bury, John.", "A history of the later Roman empire: from Arcadius to Irene.", "(New York: 1889)", "401"

[57] "Sicker, Martin", "The Pre-Islamic Middle East","(Connecticut:2000)", "201."

[58] "Egger, Vernon", "Origins" in A History of the Muslim World to 1405: The Making of a Civilization", "(New Jersey: 2005)", "10"

[59] "Ware, Timothy", "The Orthodox Church", "(New York:1997)", "67 – 69"

[60] "Bowersock", "Brown", and "Grabar", ""Alphabetical Guide" in Late Antiquity: A Guide to the Post-Classical World", "(Cambridge: 2000)", "469".

[61] "Singh, Nagendra", "International encyclopaedia of Islamic dynasties", "(India: 2005)", "75"

[62] "Egger", "2005", "33"

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]