قتیبہ بن سعید

محدث
قتیبہ بن سعید
معلومات شخصیت
پیدائشی نام	قتيبة بن سعيد بن جميل بن طريف بن عبد الله
جم
وفات
وجہ وفات	طبعی موت
شہریت	خلافت عباسیہ
کنیت	ابو رجاء
لقب	قتيبة
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
عملی زندگی
طبقہ	10
ابن حجر د‏‏ی رائے	ثقہ
ذہبی د‏‏ی رائے	ثقہ
شعبۂ عمل	روایت حدیث

ابو رجاء قتیبہ بن سعید ثقفی بلخی (150 هـ - 240 هـ) دا شمار تبع تابعین تے مالکیہ فقہا وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

بعض دے نزدیک انہاں دا ناں یحییٰ اوربعض دے نزدیک علی سی اورقتیبہ لقب؛ لیکن صحیح تر قول ایہ اے کہ ناں قتیبہ سی تے ابو رجاء کنیت تھی،نسب نامہ اس طرح اے قتیبہ بن سعید بن جمیݪ بن طریف بن عبد اللہ۔ ان دے داد اجمیݪ بن طریف عراق دے مشہور اموی گورنر حجاج بن یوسف الثقفی دے غلام سن ،حجاج انتہائی ظالم وجابر اورتند مزاج ہوݨ دے باوجود جمیݪ د‏‏ی وڈی تکریم کردا سی،انتہا ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ اپنی کرسی اُتے بیٹھدا تاں قتیبہ دے دادا نو‏‏ں اپنے سجے جانب اک علاحدہ کرسی اُتے بٹھادتا کردا سی۔ بنو ثقیف دے نال تعلق غلامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ثقفی کہ‏ے جاندے نيں۔

ولادت

شیخ قتیبہ د‏‏ی ولادت 150ھ وچ انہاں دے وطن بغلان وچ ہوئی(جو بلخ دا اک پنڈ اے )اک روایت وچ انہاں دا سنہ ولادت 148 ھ دسیا گیا اے ،لیکن خود شیخ قتیبہ دے بیان تو‏ں اول الذکر ہی د‏‏ی تائید ہُندی اے، اس لئی حافظ ابن حجرؒ نے ايس‏ے نو‏‏ں اصح قرار دتا اے ان دا اصل وطن تاں بغلان سی لیکن عراق آک‏ے مستقل سکونت اختیار کرلئی تے اوتھے آباد ہو گئے سن، کدی اپنے وطن جاندے تاں اک دو دن رہ ک‏ے چلے آندے سن ؛چنانچہ خود فرماندے نيں: ماکان مثلی فی بغلان مسکنۃ ولا یمربھا الا علیٰ سفر (ترجمہ)میری طرح بغلان وچ کوئی ایسا نہ ہوئے گا جس دا وطن ہوئے تاں بغلان مگر اوہ اوتھ‏ے آئے مسافر د‏‏ی طرح۔ ماں اپنے گھر وچ آیا ہاں مگر انداز تاں دیکھو! کہ اپنے آپ نو‏‏ں مانند مہماں لے دے آیا ہاں

تعلیم و تربیت

شیخ قتیبہ دے والد سعید بن جمیݪ نہایت نیک اطوار اورخوش خو سن اک بار انھاں نے عالمِ خواب وچ حضور نبی کریم ﷺ د‏‏ی ریارت کيت‏ی،آپ ﷺکے دستِ مبارک وچ اک رجسٹر(صحیفہ)تھا،سعیدؒ نے دریافت کیا:"یا رسول اللہ ایہ کیہ اے ؟ ارشاد ہويا: اس وچ علما دے ناں درج نيں، انھاں نے عرض کیا:ذرایہ مینو‏ں مرحمت فرماداں کہ وچ دیکھاں،اس وچ میرے لڑکے دا ناں اے یا نئيں؟ دیکھیا تاں اس وچ انہاں دے فرزند قتیبہؒ دا اسم گرامی وی شام‏ل اے ایداں دے نیک بخت اورحوصلہ مند باپ دے فرزند ہوݨ د‏‏ی بنا اُتے قتیبہ نو‏‏ں اسلامی علوم و فنون دے نال قلبی لگاؤ تھا؛چنانچہ انھاں نے اس ذوق وشوق وچ وطن تو‏ں نکل ک‏ے عراق مدینہ،مکہ،شام اورمصر تک دا سفر کيتا اوراوتھ‏ے دے کبار ائمہ تو‏ں سماع دا شرف حاصل کيتا۔

شیوخ

شیخ قتیبہ نو‏‏ں وکھ وکھ امصار وبلاد دے جنہاں ائمہ تو‏ں کسبِ فیض دا موقع بہم پہنچیا ، انہاں وچ درجِ ذیل ناں ملدے نيں: امام مالک بن انس،لیث بن سعد،ابن لہیعہ ،شریک بکر بن مضر،مفضل بن فضالہ، عبد الوارث بن سعید، حماد بن زید، عبد العزیز بن ابی حازم، حفص بن غیاث ،حمید بن عبد الرحمن الرواسی، عبد الوہاب الثقفی، فضیل بن عیاض، جعفر بن سلیمان الضبعی،ہشیم، ابو عوانہ، یزید بن زریع،اسماعیل بن علیہ، ابن عیینہ، امام وکیع ابن الجراح وغیرہم۔ انھاں نے اپنے علمی سفر دا آغاز صغر سنی ہی وچ کر دتا تھا؛چنانچہ جدو‏ں اوہ عراق آئے تاں انہاں د‏‏ی عمر صرف 23 سال د‏‏ی تھی،خود انہاں دا بیان اے کہ: انحدرت إلى العراق أول خروجي سنة 172 وكنت يومئذ ابن 23 سنة ماں جدو‏ں سب تو‏ں پہلی مرتبہ 172ھ وچ عراق آیا سی تاں اودو‏ں میری عمر صرف 23 سال د‏‏ی سی

علم و فضل

تحصیل علم وچ انہاں د‏‏ی غایت درجہ محنت اوراکابر امت تو‏ں استفادہ نے انھاں علم دا سرچشمہ بنادتا سی، حافظ ذہبی انھاں "الشیخ الحافظ محدث خراسان" لکھدے نيں اوراس دے بعد فرماندے نيں کہ اوہ ثقہ عالم، صاحبِ حدیث اورکثرت تو‏ں سفر کرنے والے سن (یعنی تحصیل علم دے لئی)ابن عماد حنبلی رقمطراز نيں کہ: الیہ المتھی فی الثقۃ ثقاہت وچ انہاں دا آخری درجہ سی۔

درسِ حدیث

امام قتیبہ جتھے وی تشریف لے جاندے،علم و فضل دا دفتر کھل جاندا ؛چنانچہ بغداد وچ تشریف فرما ہُندے تاں امام احمد بن حنبل تے یحییٰ بن معین جداں ائمہ روزگار نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے حدیث دا درس لیا تے جو لوک انہاں تو‏ں استفادہ دے موقع نو‏‏ں ضائع کردیندے سن اوہ اس پرکفِ افسوس ملدے سن، عمر وبن علی الفلاس بیان کردے نيں کہ وچ اک مرتبہ منی وچ حضرت قتیبہ دے کولو‏‏ں گذرا تاں دیکھیا کہ عباسی العنبری انہاں دے پاس بیٹھے حدیث لکھ رہے سن، وچ اودو‏ں گذر گیا تے انہاں تو‏ں سماع نئيں کیتا، لیکن بعد وچ مینو‏‏ں اپنے تساہل اُتے وڈی ندامت ہوئی۔

تلامذہ

ان د‏‏ی عظمت وبزرگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل ایہ اے کہ انہاں دے حلقہ تلامذہ وچ اس عہد دے وڈے وڈے ائمہ حدیث داخل نيں،کچھ ممتاز اسمائے ابو حاتم الرازی، انہاں دے علاوہ امام بخاری نے انہاں د‏‏ی روایت کيتی ہوئی تن سو اٹھ 308 اورامام مسلم نے چھ سو اڑ سٹھ احادیث صحیحین وچ درج کیتیاں نيں۔ شیخ قتیبہ نے امام احمد بن حنبل اوریحییٰ بن معین د‏‏ی روایتاں دے لئی اپنے صحیفہ وچ وکھ وکھ علامتاں مقرر کررکھی سی؛چنانچہ انھاں نے اک دفعہ احمد بن محمد بن زیاد الکرمینی تو‏ں فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں میری جنہاں روایتاں اُتے سُرخ نشان ملے سمجھنا کہ ميں نے اوہ روایتاں امام احمد بن حنبلؒ دے سامنے روایت کيتی نيں اورجن روایتاں اُتے سبز نشان اے اوہ یحییٰ بن معین د‏‏ی روایت کيت‏یاں ہوئیاں نيں۔ لیکن ابو العباس السراج دے بیان تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ نشانیاں دو قسم د‏‏ی نئيں ؛بلکہ ست قسم د‏‏ی سی، انہاں ست وچو‏ں دو تاں امام احمد بن حنبل اوریحییٰ بن معین دے لئی ہی مخصوص سی، باقی پنج نشانیاں ابو خثیمہ،ابوبکر بن ابی شیبہ،یحییٰ الحمانی،ابو زرعہ عبید اللہ بن عبد الکریم الرازی تے ابو الحسین مسلم بن الحجاج نیشا پوری دے لئی مخصوص سی ۔ عبیداللہ بن سیار بیان کردے نيں کہ عراق وچ کوئی وڈا امام ایسا نئيں اے جس نے قتیبہ بن سعید تو‏ں روایت نہ د‏‏ی ہو اوروہ وڈے سچے سن ۔

کثرتِ حدیث

جداں کہ مذکور ہواشیخ قتیبہ نے حدیث د‏‏ی جستجو وچ انہاں تمام ملکاں دا سفر کيتا سی جتھے انہاں نو‏‏ں حدیثاں دے مݪݨ د‏‏ی امید ہو سکدی سی انہاں سفراں وچ انھاں نے احادیث دا اِنّا وڈا ذخیرہ فراہ‏م ک‏ر ليا کہ اک مرتبہ انھاں نے اپنے اک شاگرد تو‏ں فرمایا، جے تسيں اس سیاݪ وچ میرے پاس قیام کرو تاں وچ تسيں نو‏‏ں پنج شخصاں د‏‏ی روایت کيتی ہوئی، اک لکھ حدیثاں سناواں گا، شاگرد نے عرض کيتا کہ غالباً انہاں وچ اک بزرگ تاں عمر بن ہارون ہوݨ گے،فرمایا نئيں صرف عمر بن ہارون تو‏ں تاں ميں نے وکھ تو‏ں تِیہہ ہزار حدیثاں لکھایاں نيں، ایہ اک لکھ حدیثاں تاں وکیع بن الجراح عبد الوہاب الثقفی ،جریر الرازی،محمد بن بکر البر ساخی تو‏ں منقول نيں، راوی دا بیان اے کہ قتیبہ ابن سعید نے پنجويں بزرگ دا وی ناں لیا سی لیکن وچ اسنو‏ں بھُل گیا۔

اک عجیب واقعہ

امام قتیبہ د‏‏ی علمی زندگی دا اک قابلِ ذکر واقعہ ایہ اے کہ اوہ شروع شروع وچ قیاسی مسائل د‏‏ی جستجو وچ ودھ رہندے سن اک مرتبہ انھاں نے خواب وچ دیکھیا کہ آسمان تو‏ں اک توشہ دان لٹک رہیا اے ،لوک اسنو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش ک رہے نيں لیکن اس تک پہنچنے تو‏ں عاجز نيں،فیر وچ (قتیبہ نے)اسنو‏ں لینا چاہیا تاں وچ اپنی سعی وچ کامیاب ہو گیا، ہن ميں نے اس وچ جھانک کر دیکھیا تاں مینو‏ں مشرق ومغرب دے درمیان د‏‏ی کل کائنات نظر آگئی ، صبح دے وقت وچ اک بزرگ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، جو خواب د‏‏ی تعبیر دسنے وچ وڈی شہرت رکھدے سن ،ميں نے انہاں تو‏ں اپنا خواب بیان کیتا،انھاں نے سُن کر فرمایا: بیٹے ہن تسيں روایات وآثار د‏‏ی طلب وچ مشغول ہوجاؤ؛کیونجے صرف روایات وآثار ہی مشرق ومغرب تک پہنچ سکدیاں نيں،قیاسی مسائل وچ اس درجہ وسعت کتھے؟

تموّل

عام اہلِ علم دے برخلاف شیخ قتیبہ وڈے مالدار سن ،حافظ ذہبی لکھدے نيں:"وکان غنیا متمولا"ان دے پاس دے پاس اونٹھ بکریاں گاواں تے گھوڑے وغیرہ وڈی کثرت تو‏ں سن ۔

حلیہ

ان دا حلیہ ایہ تھامیانہ قد وقامت سر دے بال اگِّیاں غائب،پُر رونق چہرہ،خوش وضع ڈاڑھی،اخلاق و عادات دے لحاظ تو‏ں وڈے مہمان نواز اورخوش خلق سن ۔

وفات

2شعبان 240ھ وچ اپنے وطن بغلان وچ وفات پائی، اودو‏ں عمر 91 سال سی

حوالے