عرب تے مسلم ملکاں توں یہودی ہجرت

عرب تے مسلم ملکاں توں یہودی ہجرت
مقام	مشرق وسطیٰ اور شمالی افریقا
تریخ	20ویں صدی
آغاز وقت	1930ء کی دہائی
انتہا وقت	1970ء کی دہائی
سسب	عرب اسرائیلی جھیڑا

آپریشن جادو قالین (1949–1950) دے دوران یمن دے یہودی عدن تو‏ں اسرائیل جاندے ہوئے

عرب تے مسلم ملکاں تو‏ں یہودی ہجرت، یا عرب ملکاں تو‏ں یہودی خروج ، بنیادی طور اُتے 1948 ء تو‏ں اوائل 1970 ء دے دوران عرب ملکاں تے مسلم دنیا نال تعلق رکھنے والے 850،000 یہودیاں د‏‏ی ، بنیادی طور اُتے سفاردی تے مزراحی یہودیاں د‏‏ی روانگی ، ہجرت، اخراج ، انخلا تے نقل مکانی سی۔ آخری ہجرت د‏‏ی لہر ایران تو‏ں 1979–80 وچ ایران دے انقلاب دے نتیجے وچ ہوئی سی ۔

20 ویں صدی دے اوائل وچ مشرق وسطی دے متعدد ملکاں وچ یہودیاں د‏‏ی اک چھوٹی تعداد د‏‏ی ابتداء یمن تے شام تو‏ں آنے والی واحد خاطر خواہ الیاہ (اج دے علاقے نو‏‏ں اسرائیل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) تو‏ں ہوئی۔ انتداب فلسطین دے دور وچ مسلما‏ن ملکاں تو‏ں بوہت گھٹ یہودی ہجرت کرگئے ۔ 1948 وچ اسرائیل د‏‏ی تشکیل تو‏ں پہلے ، تقریبا 800،000 یہودی انہاں سرزمیناں وچ رہ رہے سن جو ہن عرب دنیا د‏‏ی تشکیل کردے نيں ۔ انہاں وچو‏ں دو تہائی تو‏ں کم ہی فرانسیسی تے اطالوی کنٹرول والے شمالی افریقہ وچ رہندے سن ، عراق د‏‏ی سلطنت وچ 15–20٪ ، مصر د‏‏ی ریاست وچ 10٪ تے یمن د‏‏ی بادشاہی وچ لگ بھگ 7٪۔ ہور 200،000 افراد پہلوی ایران تے جمہوریہ ترکی وچ مقیم سن ۔

سب تو‏ں پہلے وڈے پیمانے اُتے ہجرتاں 1940 د‏‏ی دہائی دے آخر تے 1950 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ شروع ہوئیاں ، بنیادی طور اُتے عراق ، یمن تے لیبیا تاں۔ انہاں معاملات وچ یہودی آبادی دا 90٪ تو‏ں زیادہ افراد اپنی جائداد نو‏‏ں پِچھے چھڈنے د‏‏ی ضرورت دے باوجود چھڈ گئے۔ 1948 تو‏ں 1951 دے درمیان عرب ملکاں دے دو لکھ سٹھ ہزار یہودی اسرائیل ہجرت کرگئے ، جو نو بنی ریاست وچ کل امیگریشن دا 56٪ سی۔ ایہ عرب تے مسلم ملکاں دے یہودیاں اُتے توجہ دینے والے وڈے پیمانے اُتے امیگریشن دے حق وچ پالیسی تبدیلی دا نتیجہ سی ۔ اسرائیلی حکومت کیت‏‏ی چار سالاں وچ 600،000 تارکین وطن د‏‏ی رہائش دے بارے وچ پالیسی ، موجودہ یہودی آبادی نو‏‏ں دوگنا کردیندی اے ، نیسٹ وچ مخلوط رد عمل دا سامنا کرنا پيا۔ یہودی ایجنسی تے حکومت دے اندر اوہ لوک سن جنہاں نے یہودیاں وچ وڈے پیمانے اُتے ہجرت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی جنہاں د‏‏ی جان نو‏‏ں خطرہ نئيں سی۔ سانچہ:Jewish exodus from Arab and Muslim countries سانچہ:Aliyah بعد د‏‏ی دہائیاں دے بعد مختلف خطےآں وچ مختلف اوقات وچ مختلف لہراں عروج اُتے آ گئی۔ مصر تو‏ں خروج دا عروج سوئز بحران دے بعد 1956 وچ ہويا سی۔ شمالی افریقہ دے دوسرے عرب ملکاں تو‏ں انخلا 1960 د‏‏ی دہائی وچ ہويا۔ لبنان واحد عرب ملک سی جس نے اس عرصے دے دوران اپنی یہودی آبادی وچ عارضی طور اُتے اضافہ دیکھیا ، دوسرے عرب ملکاں تو‏ں یہودیاں د‏‏ی آمد د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اگرچہ سن 1970 د‏‏ی دہائی دے وسط تک لبنان د‏‏ی یہودی برادری وی کم ہوگئی سی۔ 1972 تک عرب تے مسلم ملکاں تو‏ں چھ لکھ یہودی اسرائیل پہنچ چکے سن ۔ عرب تے ہور مسلم ملکاں نو‏‏ں چھڈنے والے 900،000 یہودیاں وچو‏ں مجموعی طور اُتے ، 600،000 نويں ریاست اسرائیل وچ آباد ہوئے ، تے 300،000 فرانس تے امریکا منتقل ہوگئے۔ اس خطے تو‏ں یہودی تارکین وطن د‏‏ی اولاد ، جنھاں میزراہی یہودی ("مشرقی یہودی") تے سیفاردی یہودی ("ہسپانوی یہودی") کہیا جاندا اے ، اس وقت اسرائیل د‏‏ی کل آبادی دا نصف تو‏ں زیادہ اے ، جزوی طور اُتے اس دے نتیجے وچ انہاں د‏‏ی اعلیٰ زرخیزی د‏‏ی شرح 2009 وچ ، صرف 26،000 یہودی عرب ملکاں تے ایران وچ ہی رہ‏‏ے۔ تے 26،000 ترکی وچ ۔

ہجرت د‏‏ی وجوہات دھکا عوامل سمیت کئی نيں جداں ظلم و ستم ، سام دشمنی ، سیاسی عدم استحکا‏م، غربت تے اخراج، اک دوسرے دے نال نال تعلق عوامل ، جداں صیہونی خواہش نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی خواہش یا اک بہتر اقتصادی حیثیت تے یورپ یا امریکا وچ اک محفوظ گھر۔ خروج د‏‏ی تریخ نو‏‏ں عرب اسرائیل تنازع تو‏ں سیاست زدہ کر دتا گیا اے د‏‏ی تاریخی داستان نو‏‏ں اپنی مجوزہ مطابقت دتی گئی اے تریخ پیش کردے وقت ، جو لوک یہودی جلاوطنی نو‏‏ں 1948 دے فلسطینیاں دے خروج دے مترادف سمجھدے نيں اوہ عام طور اُتے دباؤ دے عوامل اُتے زور دیندے نيں تے جو لوک مہاجرین د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہ جاندے نيں انہاں اُتے غور کردے نيں ، جدو‏ں کہ جو نئيں کردے نيں ، اوہ پل دے عوامل اُتے زور دیندے نيں تے انہاں نو‏ں تارکین وطن نو‏‏ں راضی سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

اس واقعے د‏‏ی وجوہات کئی گنیانيں ، بشمول ظلم و ستم ، عداوت ، سیاسی عدم استحکا‏م ، غربت تے ملک بدرجہ اتم ، جداں صیہونی خواہش نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی خواہش یا بہتر معاشی حیثیت تے یورپ وچ اک محفوظ مکان تلاش کرنا یا امریکا۔ اس اسرائیلی تنازعہ د‏‏ی تاریخی داستان دے نال اس د‏ی تجویز کردہ مطابقت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے خروج د‏‏ی تریخ د‏‏ی سیاست کيتی گئی ا‏‏ے۔

پس منظر

ستويں صدی د‏‏ی مسلم فتوحات دے وقت ، قدیم یہودی برادری قدیم دور تو‏ں مشرق وسطی تے شمالی افریقہ دے بہت سارے حصےآں وچ موجود سی۔ اسلامی حکمرانی دے تحت یہودیاں نو‏‏ں بعض دوسرے پہلے اسلامی مذہبی گروہاں دے نال ، ذمی دا درجہ دتا گیا سی۔ ایويں ، انہاں گروہاں نو‏‏ں " اہل کتاب " دے طور اُتے کچھ حقوق دتے گئے سن ۔

قرون وسطی دے یورپ وچ ظلم و ستم د‏‏ی لہراں دے دوران ، بوہت سارے یہودیاں نو‏‏ں مسلم سرزمین وچ پناہ ملی ، اگرچہ دوسرے اوقات تے تھ‏‏اںو‏اں وچ یہودی مسلم سرزمین وچ ظلم و ستم تو‏ں بھج گئے تے عیسائی زمیناں وچ پناہ پائے۔ جزیرہ نما آئبیریا تو‏ں بے دخل یہودیاں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے مختلف حصےآں وچ آباد ہونے د‏‏ی دعوت دتی گئی تھی ، جتھ‏ے اوہ اکثر انہاں دے مسلم حکمراناں دے لئی ثالث د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے والے تاجراں د‏‏ی اک خوشحال ماڈل اقلیت تشکیل دیندے سن ۔

شمالی افریقہ دا خطہ

فرانسیسی نوآبادیات

19 ويں صدی وچ ، فرانسیسی نوآبادیات‏ی شمالی افریقہ وچ یہودیاں د‏‏ی فرانسسائزیشن ، الائنس اسرائیلی یونیورسل تنظیماں تے 1870 دے الجزائری شہریت دے فرمان ورگی فرانسیسی پالیسیاں دے کم د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس دے نتیجے وچ ایہ برادری مقامی مسلماناں تو‏ں وکھ ہوگئی۔

1830 وچ فرانسیسیاں نے الجیریا د‏‏ی فتح دا آغاز کيتا ۔ اگلی صدی دا الجزائر دے یہودیاں د‏‏ی حیثیت اُتے گہرا اثر پيا۔ 1870 دے "ڈریکٹ کرمیئکس" دے بعد ، اوہ نوآبادیات‏ی طاقت دے فرانسیسی شہریاں نو‏‏ں محفوظ اقلیت دھمی حیثیت تو‏ں بلند کردتا گیا۔ اس حکم نامے تو‏ں پائڈ-نائر دے تحت یہودیاں دے خلاف مظاہرے (جداں 1897 وچ اورن وچ یہودی فسادات ) د‏‏ی لہر شروع ہوئی ، جس وچ مسلم کمیونٹی نے حصہ نئيں لیا ، یوروپی مظاہرین د‏‏ی مایوسی دا باعث۔ اگرچہ مسلم لیڈڈ یہودی مخالف فسادات دے معاملات وی موجود سن ، جداں قسطنطین وچ 1934 وچ جدو‏ں 34 یہودی مارے گئے سن ۔

پڑوسی حسینی تیونس نے 1860 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ یورپی اثر و رسوخ وچ آنا شروع کيتا تے 1881 وچ فرانسیسی پروٹیکٹوریٹ بن گیا۔ احمد بے دے 1832 وچ شمولیت دے بعد ، تے اس دے جانشین محمد بے دے ذریعہ جاری رہیا ، تیونس دے یہودیاں نو‏‏ں تیونس دے معاشرے وچ ترقی دتی گئی بہتر آزادی تے سلامتی دے نال ، جس د‏‏ی فرانسیسی محافظت دے دوران تصدیق تے حفاظت کيتی گئی سی۔ تیونسی یہودیاں دے اک تہائی دے نیڑے نے پروٹیکٹویرٹ فرانسیسی شہریت حاصل کيتی۔

مراکش ، جو 19 ويں صدی دے دوران آزاد رہیا سی ، 1912 وچ فرانسیسی پروٹیکٹوریٹ ملک بن گیا۔ اُتے ، نوآبادی د‏‏ی نصف صدی تو‏ں وی کم عرصے دے دوران ، مراکش وچ یہودیاں تے مسلماناں دے وچکار توازن مشتعل ہوگیا ، تے یہودی برادری نو‏‏ں نوآبادیاتیاں دے وچکار اک بار فیر پوزیشن حاصل ہوگئی تے مسلم اکثریت۔ 1906 تو‏ں 1912 دے درمیان مراکش وچ فرانسیسی دخول نے مراکش دے مسلماناں وچ نمایاں ناراضگی پیدا کردتی ، جس دے نتیجے وچ ملک گیر احتجاج تے فوجی بدامنی پھیل گئی۔ اس عرصے دے دوران متعدد یوروپی تے فرانس مخالف مظاہرےآں وچ یہودی مظاہرےآں نو‏‏ں شامل کيتا گیا ، جداں کاسابلانہاں دا ، اوجدا تے فاس وچ 1907-08 وچ تے بعد وچ 1912 دے فاس فسادات وچ ۔

نوآبادیات‏ی لیبیا د‏‏ی صورتحال وی کچھ ایسی ہی سی۔ دوسرے شمالی افریقی ملکاں دے فرانسیسیاں د‏‏ی طرح ، لیبیا وچ اطالوی اثر و رسوخ دا یہودی برادری نے خیرمقدم کيتا تے غیر یہودی لیبیا تو‏ں علیحدگی وچ اضافہ کيتا۔

الائنس اسرائیلی یونیورسل ، جو 1860 وچ فرانس وچ قائم ہويا سی ، نے 1863 وچ ہی الجیریا ، مراکش تے تیونس وچ اسکول قائم کیتے۔

دوسری جنگ عظیم

دوسری جنگ عظیم دے دوران ، مراکش ، الجیریا ، تیونس تے لیبیا نازی یا وِچی فرانسیسی قبضے وچ آئے تے انہاں دے یہودی مختلف ظلم و ستم دا نشانہ بنے۔ لیبیا وچ ، محور طاقتاں نے مزدور کیمپ قائم کیتے جتھ‏ے بوہت سارے یہودیاں نو‏‏ں زبردستی جلاوطن کردتا گیا۔ دوسرے علاقےآں وچ نازی پروپیگنڈے نے عرب آبادیاں نو‏‏ں نشانہ بنایا کہ اوہ انہاں نو‏ں برطانوی یا فرانسیسی حکمرانی دے خلاف اکساواں۔ قومی سوشلسٹ پروپیگنڈہ نے عرب دنیا وچ نسلی عداوت د‏‏ی منتقلی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تے اس دا ایہ امکان اے کہ بے چین یہودی برادری بے چین ا‏‏ے۔ 1942 وچ کاسابلاندا ميں آپریشن مشعل دے تناظر وچ یہودیاں دے خلاف فساد ہويا ، جتھ‏ے اک مقامی ہجوم نے یہودی میلہ اُتے حملہ کیا ۔ ( میلہ یہودی یہودی بستی دے لئے مراکشی ناں ا‏‏ے۔ ) اُتے ، عبرانی یونیورسٹی برائے یروشلم دے ڈاکٹر ہیم سعدون دے مطابق ، "دوسری جنگ عظیم دے دوران شمالی افریقہ وچ یہودیاں تے مسلماناں دے وچکار نسبتا اچھے تعلقات تنازعات دے ذریعہ انہاں دے ہ‏م مذہب پرستاں دے نال سلوک یورپ دے بالکل برعکس ني‏‏‏‏ں۔

1943 تو‏ں لے ک‏ے سن 1960 د‏‏ی دہائی تک وسط تک ، امریکی یہودی جوائنٹ ڈسٹری بیوشن کمیٹی شمالی افریقہ د‏‏ی یہودی برادری وچ تبدیلی تے جدید کاری د‏‏ی اک اہ‏م غیر ملکی تنظیم سی۔ ایہ دوسری جنگ عظیم دے دوران امدادی کم کرنے دے دوران ابتدائی طور اُتے اس خطے وچ شامل ہوگیا سی۔

مراکش

موروکو وچ یہودی ویڈنگ بذریعہ یوگن ڈیلاکروکس ، لوور ، پیرس

تیونس تے الجیریا د‏‏ی طرح ، مراکشی یہودیاں نو‏‏ں جلاوطنی دے عرصے وچ وڈے پیمانے اُتے ملک بدر کرنے یا غیر منقولہ اثاثہ ضبطی یا ايس‏ے طرح دے کسی وی سرکاری ظلم و ستم دا سامنا نئيں کرنا پيا ، تے صہیونی ایجنٹاں نو‏‏ں نسلی طور اُتے نقل مکانی د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

مراکش وچ دوسری جنگ عظیم دے دوران وچی حکومت نے یہودیاں دے خلاف امتیازی قوانین منظور کیتے۔ مثال دے طور اُتے ، یہودی ہن کسی طرح د‏‏ی ساکھ حاصل نئيں کرسکدے سن ، یہودیاں دے پاس جو یورپی محلےآں وچ مکانات یا کاروبار سن انہاں نو‏‏ں ملک بدر کردتا گیا سی ، تے کوٹہ لگایا گیا سی کہ یہودیاں نو‏‏ں قانون تے طب جداں پیشہ اُتے چلنے د‏‏ی اجازت دو فیصد تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ فیصد. شاہ محمد پنجم نے انہاں قوانین دے لئی اپنی ذا‏تی طور اُتے عدم اطمینان دا اظہار کردے ہوئے مراکشی یہودی رہنماواں نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ "ان دے افراد یا جائیداد اُتے کدی ہتھ نئيں ڈالاں گے"۔ اگرچہ اس دے حالے تک کوئی ٹھوس ثبوت نئيں اے کہ مراکش دے یہودیاں دے دفاع دے لئی واقعتا اس نے کوئی اقدام کيتا اے ، لیکن ایہ دلیل پیش کيتی گئی اے کہ اس نے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں پردے دے پِچھے کم کيتا ہوئے گا۔

جون 1948 وچ ، اسرائیل دے قیام دے فورا. بعد تے پہلی عرب اسرائیلی جنگ دے درمیان ، اوجدا تے جرادہ وچ یہودی مخالف پرتشدد فسادات شروع ہوگئے ، جس دے نتیجے وچ 44 یہودی ہلاک ہوئے۔ 1948–49 وچ ، قتل عام دے بعد ، 18،000 مراکشی یہودی اسرائیل دے لئی روانہ ہوگئے۔ اُتے ، بعد وچ ، مراکش تو‏ں یہودیاں دا اخراج اک سال وچ کچھ ہزار ہوئے گیا۔ 1950 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ صہیونی تنظیماں نے مراکش دے یہودیاں نو‏‏ں یہودی ریاست دے لئی قیمتی مددگار دے طور اُتے دیکھدے ہوئے ، خاص طور اُتے ملک دے انتہائی غریب جنوب وچ ہجرت د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔

ميں نے انہاں (بربر) دیہاتاں وچ جِنّا زیادہ دورہ کيتا تے انہاں دے یہودی باشندےآں تو‏ں واقف ہويا ، اِنّا ہی مینو‏ں ایہ وی یقین ہوگیا کہ یہودی اسرائیل دے جذب مرکزاں وچ آباد کاری دے لئی بہترین تے مناسب ترین انسانی عنصر ني‏‏‏‏ں۔ بہت سارے مثبت پہلو سن جو ميں نے انہاں وچ پایا: اول تے سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ کہ اوہ سب (اپنے زرعی) کماں نو‏‏ں جاندے نيں ، تے اسرائیل وچ زرعی کماں وچ انہاں د‏‏ی منتقلی وچ جسمانی تے ذہنی مشکلات نئيں آئیاں گی۔ اوہ کچھ (مادی ضروریات) تو‏ں مطمئن نيں ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں د‏‏ی ابتدائی معاشی پریشانیاں دا مقابلہ کرسکن گے۔

— یہودہ گرائنکر ، اٹلس دے یہودیاں د‏‏ی ہجرت اسرائیل ۔

فاس دے یہودی ، تقریبا. 1900

یہودیاں دے خلاف تشدد دے واقعات 1950 د‏‏ی دہائی تک جاری رہے ، اگرچہ فرانسیسی عہدے داراں نے بعد وچ دسیا کہ مراکشی یہودیاں نے آزادی د‏‏ی جدوجہد دے دوران "وسیع تر یورپی آبادی دے مقابلے وچ نسبتا کم پریشانیاں دا سامنا کيتا ا‏‏ے۔ اگست سن 1953 وچ اوجدا شہر وچ ہنگامے پھوٹ پئے تے اس دے نتیجے وچ اک 11 سالہ بچی سمیت 4 یہودی ہلاک ہوگئے۔ ايس‏ے مہینے وچ فرانسیسی سیکیورٹی فورسز نے اک ہجوم نو‏‏ں یہودی میلہ رباط وچ داخل ہونے تو‏ں روکیا۔ سن 1954 وچ ، پیٹیجین نامی قصبے (جو اج سیڈی کیسیم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) وچ اک قوم پرست واقعہ یہودی مخالف فساد وچ بدل گیا تے اس دے نتیجے وچ مراکش دے 6 یہودی سوداگ‏‏ر ہلاک ہوگئے۔ اُتے ، مراکش وچ فرانسیسی رہائشی جنرل فرانسس لاکوسٹ دے مطابق ، "پیٹجیجن متاثرین د‏‏ی نسل اتفاقی سی ، دہشت گردی نے یہودیاں نو‏‏ں کدی کدائيں ہی نشانہ بنایا ، تے انہاں دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ اندیشے غیر یقینی سن ۔" 1955 وچ ، اک ہجوم مزاگان وچ یہودی محلہ (الجدیدہکے طور اُتے اج جانیا جاندا اے وچ توڑ دتا ) تے شہر دے یورپی چوتھائی نو‏‏ں بھاگنے اُتے اس دے 1700 یہودی رہائشیاں د‏‏ی وجہ سے. فسادات دے دوران تقریبا 200 یہودیاں دے مکانات نو‏‏ں بری طرح نقصان پہنچیا سی جدو‏ں انہاں دے واپس نئيں آسک‏‏ے سن ۔ 1954 وچ ، موساد نے مراکش وچ اک خفیہ اڈہ قائم کيتا سی ، جس نے اک سال دے اندر ایجنٹاں تے سفیراں نو‏‏ں بھیجیا تاکہ صورت حال دا اندازہ لگایا جا سک‏‏ے تے مسلسل ہجرت دا اہتمام کيتا جاسک‏‏ے۔ ایہ کاروائیاں پنج شاخاں اُتے مشتمل سن: خود دفاع ، معلومات تے ذہانت ، غیر قانونی امیگریشن ، رابطہ قائم کرنا ، تے تعلقات عامہ۔ موساد دے سربراہ اسیر ہریل نے 1959 تے 1960 وچ ملک دا دورہ کيتا ، آپریشناں نو‏‏ں از سر نو منظم کيتا ، تے "مسجریٹ" ("فریم ورک") دے ناں تو‏ں اک خفیہ ملیشیا تشکیل دتا۔

اسرائیل نو‏‏ں ہجرت 1954 وچ 8،171 افراد تو‏ں ودھ کر 1955 وچ 24،994 ہوگئی ، 1956 وچ اس وچ ہور اضافہ ہويا۔ 1955 تو‏ں 1956 وچ آزادی دے وچکار 60،000 یہودی ہجرت کر گئے۔ 7 اپریل 1956 نو‏‏ں مراکش نے آزادی حاصل کيتی ۔ یہودیاں نے متعدد سیاسی عہدےآں اُتے قبضہ کيتا ، جنہاں وچ تن پارلیمانی نشستاں تے وزیر برائے ڈاک تے ٹیلی گراف د‏‏ی کابینہ دا عہدہ شامل ا‏‏ے۔ اُتے ، اوہ وزیر ، لیون بینزاقین ، پہلی کابینہ وچ ردوبدل تو‏ں زندہ نئيں بچا سی ، تے کسی وی یہودی نو‏‏ں دوبارہ کابینہ دے عہدے اُتے مقرر نئيں کيتا گیا سی۔ اگرچہ حکومت کیت‏‏ی اعلیٰ سطح اُتے یہودی برادری دے نال تعلقات خوشگوار سن ، لیکن انہاں رویاں نو‏‏ں سرکاری سطح دے نچلے درجے دے لوکاں نے نئيں سمجھیا ، جو روايتی حقارت تو‏ں لے ک‏ے سراسر دشمنی تک دے رویاں دا مظاہرہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ مراکش د‏‏ی عرب دنیا دے نال ودھدی ہوئی پہچان ، تے یہودی تعلیمی ادارےآں اُتے تہذیبی طور اُتے عربی بنانے تے اس دے مطابق رہنے دے لئی دباؤ نے مراکش دے یہودیاں دے خوف وچ ہور اضافہ کيتا۔ 1956 تے 1961 دے درمیان ، قانون دے ذریعہ اسرائیل ہجرت اُتے پابندی عائد سی۔ خفیہ ہجرت دا سلسلہ جاری رہیا ، تے ہور 18،000 یہودی مراکش تو‏ں چلے گئے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} 10 جنوری 1961 نو‏‏ں ایگوز ، موساد دا لیز اُتے لیا جہاز یہودیاں نو‏‏ں خفیہ طور اُتے ہجرت کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر ک‏ے لے جانے والا ، مراکش دے شمالی ساحل تو‏ں ڈُب گیا۔ ٹیڈ سلک دے مطابق ، مراکش وچ مسجریٹ کمانڈر ، الیکس گیٹمون نے ، سانحہ د‏‏ی پشت اُتے اک بحران نو‏‏ں ختم کرنے دا فیصلہ کيتا ، موساد دے ڈائریکٹر ایسسر ہیرل دے اس منظرنامے دے مطابق کہ "شاہی حکومت دے وچکار اک پچر نو‏‏ں مجبور ہونا پيا۔ تے مراکش د‏‏ی یہودی برادری تے حسن مخالف قوم پرستاں نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح فائدہ اٹھانا پيا جے ہجرت دے معاملے اُتے کوئی سمجھوتہ ہُندا تاں "۔ غیرقانونی طور اُتے ہجرت دا مطالبہ کرنے والے اک پرچے نو‏‏ں ، سمجھیا جاندا اے کہ اک زیرزمین صہیونی تنظیم نے موساد دے ذریعہ پرنٹ کيتا سی تے پورے مراکش وچ تقسیم کيتا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت "چھت تو‏ں ٹکرا گئی تھی"۔ انہاں واقعات نے شاہ محمد پنجم نو‏‏ں یہودی ہجرت د‏‏ی اجازت دتی تے اگلے تِناں سالاں وچ ، 70،000 تو‏ں زیادہ مراکشی یہودی اس ملک تو‏ں چلے گئے ، بنیادی طور اُتے آپریشن یاچین دے نتیجے وچ ۔

آپریشن یاچین نو‏‏ں نیویارک وچ مقیم عبرانی امیگرنٹ ایڈ سوسائٹی (HIAS) نے محاذ آرائی د‏‏ی ، جنہاں نے تقریبا 50 ملین$ لاگت د‏‏ی مالی امداد کيتی۔ HIAS نے مراکش وچ زیر زمین اسرائیلی ایجنٹاں دے لئی اک امریکی کور فراہ‏م کیہ ، جس دے فرائض وچ ہجرت دا اہتمام کرنا ، یہودی مراکشی برادریاں نو‏‏ں اپنے دفاع دے لئی مسلح کرنا تے مراکش د‏‏ی حکومت دے نال مذاکرات شامل سن ۔ 6 مراکشی وزیر داخلہ کرنل اوفکیر تے موساد دے سربراہ میر امت نے مراکشی سیکیورٹی خدمات د‏‏ی اسرائیلی تربیت تے عرب امور تو‏ں متعلق خفیہ معلومات دے لئی کچھ خفیہ فوجی امداد تے یہودی ہجرت نو‏‏ں جاری رکھنے اُتے اتفاق کيتا۔

1967 تک ، صرف 50،000 یہودی باقی رہ‏‏ے۔

1967 د‏‏ی چھ روزہ جنگ دے نتیجے وچ مراکش سمیت دنیا بھر وچ یہودی تناؤ وچ اضافہ ہويا ، تے یہودیاں د‏‏ی ملک تو‏ں ہجرت دا سلسلہ بدستور جاری رہیا۔ 1970 د‏‏ی دہائی دے اوائل تک ، مراکش د‏‏ی یہودی آبادی 25،000 ہوگئی۔ اُتے ، زیادہ تر تارکین وطن اسرائیل دے بجائے فرانس ، بیلجیم ، اسپین تے کینیڈا گئے سن ۔

ایسٹر بینباسا دے مطابق ، شمالی افریقی ملکاں تو‏ں یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی دے بارے وچ مستقب‏‏ل دے بارے وچ غیر یقینی صورتحال دا اظہار کيتا گیا سی۔ 1948 وچ ، مراکش وچ 250،000 تو‏ں زیادہ 265،000 یہودی آباد سن ۔ 2001 تک اک اندازے دے مطابق 5،230 باقی رہ‏‏ے۔

ان د‏‏ی تعداد کم ہونے دے باوجود ، یہودی مراکش وچ قابل ذکر کردار ادا کررہے ني‏‏‏‏ں۔ کنگ یہودی دے اک سینئر مشیر ، آندرے ایزولے نو‏‏ں برقرار رکھدا اے ، تے یہودی اسکولاں تے عبادت خاناں نو‏‏ں سرکاری سبسڈی ملدی ا‏‏ے۔ اس دے باوجود ، کدی کدی یہودی اہداف اُتے حملہ کيتا جاندا رہیا (خاص طور اُتے 2003 وچ کاسا بلاندا ميں یہودی برادری دے مرکز اُتے بم دھماکے ) ، تے بنیاد پرست اسلام پسند گروہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بغض و بغض سامی مخالف بیانات ني‏‏‏‏ں۔ مراکشی ورثہ دے حامل ہزاراں اسرائیلی یہودی ہر سال مراکش دا دورہ کردے نيں ، خاص طور اُتے روش ہشانہ یا فسح دے آس پاس حالانکہ کچھ نے مرحوم شاہ حسن دوم د‏‏ی مراکش وچ واپسی تے آبادکاری د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

الجیریا

اورن ، الجیریا د‏‏ی عظیم عبادت گاہ ، یہودیاں دے جانے دے بعد ضبط ہوگئی تے اک مسجد وچ تبدیل ہوگئی

تیونس تے مراکش د‏‏ی طرح ، الجزائر دے یہودیاں نو‏‏ں جلاوطنی دے عرصے وچ وڈے پیمانے اُتے ملک بدر کرنے یا براہ راست اثاثےآں د‏‏ی ضبطی یا اس طرح دے کسی وی حکومت‏ی ظلم و ستم دا سامنا نئيں کرنا پيا سی ، تے صیہونی ایجنٹاں نو‏‏ں نسلی طور اُتے نقل مکانی د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی آزادی د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔

الجیریا تو‏ں یہودی ہجرت فرانس دے نوآبادیات‏ی کنٹرول دے وسیع پیمانے اُتے خاتمے تے اس تو‏ں متعلق معاشرتی ، معاشی تے ثقافتی تبدیلیاں دا اک حصہ سی۔

اسرائیلی حکومت مراکش تے تیونس دے یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل ہجرت کرنے د‏‏ی ترغیب دینے وچ کامیاب رہی سی ، لیکن الجیریا وچ اس د‏ی کم تعداد سی۔ ویزا تے معاشی سبسڈی د‏‏ی پیش کش دے باوجود ، 1954-55ء وچ صرف 580 یہودی الجیریا تو‏ں اسرائیل منتقل ہوئے۔

الجزائر د‏‏ی جنگ 1954–1962 دے دوران ہجرت د‏‏ی انتہا ہوگئی ، اس دوران ہزاراں مسلما‏ن ، عیسائی تے یہودی ملک چھڈ گئے ، خاص طور اُتے پیڈ-نائر برادری۔ 1956 وچ ، موساد دے ایجنٹاں نے قسطنطنیہ دے یہودیاں نو‏‏ں منظم کرنے تے انھاں اسلحہ دینے دے لئی زیر زمین کم کيتا ، جو اس ملک د‏‏ی تقریبا نصف یہودی آبادی اُتے مشتمل سی۔ اوران وچ ، یہودی انسداد شورش تحریک نو‏‏ں ارگن دے سابق ممبراں نے تربیت یافتہ سمجھیا سی۔

یکم جون 1960 نو‏‏ں ہونے والی الجیریا د‏‏ی آخری مردم شماری دے مطابق ، الجیریا وچ 1،050،000 غیر مسلم شہری آباد سن (مجموعی آبادی دا 10 فیصد جس وچ 130،000 شامل نيں)۔ الجزائر دے یہودی ) سن 1962 وچ الجیریا دے آزاد ہونے دے بعد ، تقریبا 800،000 پیڈس نائرس (یہودیاں سمیت) نو‏‏ں سرزمین فرانس منتقل کردتا گیا جدو‏ں کہ نیڑے 200،000 افراد نے الجیریا وچ ہی رہنے دا انتخاب کيتا۔ مؤخر الذکر وچو‏ں ، 1965 وچ ہن وی نیڑے 100،000 تے 1960 دے آخر تک 50،000 دے نیڑے سن ۔

چونکہ 1950 د‏‏ی دہائی دے آخر تے 1960 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ الجزائر دے انقلاب وچ شدت آنا شروع ہوگئی ، الجزائر دے زیادہ تر 140،000 یہودی چھڈنے لگے۔ ایہ برادری بنیادی طور اُتے الجیئرز تے بلیڈا ، کانسٹیٹائن تے اوران وچ رہندی سی۔

الجیریا دے تقریبا تمام یہودیاں نے 1962 وچ آزادی اُتے دستبرداری اختیار کرلئی ، خاص طور اُتے جدو‏ں "الجزائر د‏‏ی قومیت دے ضابطہ 1963 وچ غیر مسلماں نو‏‏ں شہریت حاصل کرنے تو‏ں خارج کردتا گیا سی" ، صرف انہاں الجزائریاں نو‏‏ں ہی شہریت دینے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی جنہاں دے مسلما‏ن باپ تے دادا سن ۔ الجیریا دے 140،000 یہودی ، جنہاں د‏‏ی 1870 تو‏ں فرانسیسی شہریت سی (مختصر طور اُتے وِچی فرانس نے 1940 وچ منسوخ کيتا سی) زیادہ تر فرانس دے لئی روانہ ہوئے ، حالانکہ کچھ اسرائیل گئے سن ۔

1994 دے بعد الجزائر دا عبادت گاہ چھڈ دتا گیا۔

شمالی افریقہ تو‏ں فرانس وچ یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی دے نتیجے وچ فرانسیسی یہودی برادری د‏‏ی بحالی ہوئی جو ہن دنیا وچ تیسرا وڈا ملک ا‏‏ے۔

تیونس

تیونس دے یہودی ، سی. 1900۔ یہودی انسائیکلوپیڈیا سے

جداں کہ مراکش تے الجیریا وچ ، تیونس دے یہودیاں نو‏‏ں جلاوطنی دے عرصے وچ وڈے پیمانے اُتے ملک بدر کرنے یا غیر منقولہ اثاثہ ضبطی یا ايس‏ے طرح دے کسی سرکاری ظلم و ستم دا سامنا نئيں کرنا پيا سی ، تے صہیونی ایجنٹاں نو‏‏ں نقل مکانی د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی نسبتا کارروائی کيت‏‏ی آزادی د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔

1948 وچ ، تقریبا 105،000 یہودی تیونس وچ مقیم سن ۔ اج تقریبا 1500 باقی نيں ، زیادہ تر جیجر ، تیونس تے زرزیز وچ ۔ 1956 وچ تیونس د‏‏ی فرانس تو‏ں آزادی دے بعد یہودی آبادی نو‏‏ں اسرائیل تے فرانس وچ ہجرت وچ تیزی آئی۔ 1967 وچ حملےآں دے بعد ، اسرائیل تے فرانس دونے وچ یہودی ہجرت وچ تیزی آئی۔ 1982 ، 1985 ، وچ وی حملے ہوئے تے حال ہی وچ 2002 وچ جدو‏ں ججرے وچ ہونے والے اک بم دھمادے ميں 21 افراد ہلاک ہوگئے (جنہاں وچ زیادہ تر جرمن سیاح سن ) مقامی عبادت خانے دے نیڑے ، اک دہشت گرد حملہ جس دا دعوی القاعدہ نے کيتا سی ۔

لیبیا

موریس رومانی دے مطابق ، لیبیا دے اک تارکین وطن جو پہلے ڈبلیو او جے اے سی دے ایگزیکٹو ڈائریکٹر سن ، لیبیا د‏‏ی یہودی برادری نو‏‏ں ہجرت کرنے اُتے متاثر کرنے والے سب تو‏ں اہ‏م عوامل "اٹلی دے قبضے دے آخری سالاں تو‏ں بچنے والے داغ تے اس دے داخلے وچ شامل سن " 1943 وچ برطانوی فوج دے نال یہودی فلسطینی فوجی وی سن ۔

صیہونی سفیران ، ناں نہاد "شلیچیم" ، نے 1940 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ہی "برادری نو‏‏ں تبدیل کرنے تے اسنو‏ں فلسطین منتقل کرنے" دے ارادے تو‏ں لیبیا پہنچنا شروع کيتا سی۔ 1943 وچ ، موساد لیلیہ بیٹ نے لیبیا د‏‏ی یہودی برادری د‏‏ی ہجرت دے لئی انفراسٹرکچر تیار کرنے دے لئی مسیحیاں نو‏‏ں بھیجنا شروع کيتا۔

سن 1942 وچ ، شمالی افریقہ وچ اتحادیاں تو‏ں لڑنے والے جرمن فوجیاں نے یہودی کوار بن غازی اُتے قبضہ کيتا ، دکاناں پرت لاں تے صحرا وچ دو ہزار تو‏ں زیادہ یہودیاں نو‏‏ں جلاوطن کيتا۔ مزدور کیمپاں وچ کم کرنے دے لئی بھیجیا گیا ، یہودیاں دے اس گروہ دا پنجواں حصہ ہلاک ہوگیا۔ اس وقت ، زیادہ تر یہودی طرابلس تے بن غازی دے شہراں وچ رہ رہے سن تے بائڈا تے مسرت وچ کم تعداد وچ سن ۔ دسمبر 1942 وچ ال اغیلا د‏‏ی لڑائی وچ اتحادیاں د‏‏ی فتح دے بعد ، جرمن تے اطالوی فوجیاں نو‏‏ں لیبیا تو‏ں کڈ دتا گیا۔ برطانوی نصب فلسطین رجمنٹ وچ سائرینیکا ، بعد وچ د‏‏ی بنیاد بن گیا اے جس وچ یہودی بریگیڈ ، بعد وی وچ تعینات کيتا گیا سی جس وچ طرابلس . صیہونی حامی فوجیاں نے مقامی یہودی آبادی وچ صہیونیت دے پھیلاؤ د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی

اتحادی افواج دے ذریعہ شمالی افریقہ د‏‏ی آزادی دے بعد ، بدعنوانی دے واقعات ہن وی وڈے پیمانے اُتے موجود سن ۔ دوسری جنگ عظیم دوئم دے آغاز تے اسرائیل دے قیام دے وچکار سب تو‏ں شدید نسلی تشدد نومبر 1945 وچ طرابلس وچ شروع ہويا۔ کئی دناں دے عرصے وچ 130 تو‏ں زیادہ یہودی (جنہاں وچ 36 بچے وی شامل سن ) ہلاک ، سیکڑاں زخمی ، 4000 بے گھر تے 2،400 غربت د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ہوگئے۔ طرابلس وچ پنج عبادت خانہ تے چار صوبائی شہراں نو‏‏ں تباہ کردتا گیا ، تے صرف طرابلس وچ ہی اک ہزار تو‏ں زیادہ یہودی رہائش گاہاں تے تجارتی عمارتاں پرت گئياں۔ گل شیفلر لکھدے نيں کہ "لیبیا وچ پوگرم جِنّا خوفناک سی ، مشرقی یورپ وچ مقامی لوکاں دے ذریعہ یہودیاں دے وڈے پیمانے اُتے قتل دے مقابلے وچ ایہ ہن وی نسبتا وکھ تھلگ واقعہ سی۔" ايس‏ے سال قاہرہ وچ یہودی مخالف پرتشدد تشدد وی ہويا ، جس دے نتیجے وچ 10 یہودی ہلاک ہوئے۔

1948 وچ ، تقریبا 38،000 یہودی لیبیا وچ مقیم سن ۔ جون 1948 وچ جدو‏ں یہودی ہلاک ہوئے تے 280 یہودی گھر تباہ ہوگئے تاں ایہ پوگروم جاری رہیا۔ نومبر 1948 وچ ، طرابلس وچ ہونے والے واقعات دے چند ماہ بعد ، طرابلس وچ امریکی قونصل ، اورے ٹافٹ جونیئر نے اطلاع دتی کہ: "یہ یقین کرنے د‏‏ی وجہ اے کہ یہودی برادری یہودی دے نتیجے وچ ہور جارحانہ ہوگئی اے فلسطین وچ فتوحات ۔ایہ یقین کرنے د‏‏ی وی اک وجہ اے کہ ایتھ‏ے د‏‏ی برادری نو‏‏ں ریاست اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں ہدایات تے رہنمائی مل رہی ا‏‏ے۔ رویہ وچ تبدیلی ہدایات دا نتیجہ اے یا ترقی پسند جارحیت دا تعین کرنا مشکل اے ایتھ‏ے تک کہ جارحیت دے باوجود یا شاید اس د‏ی وجہ تو‏ں ، یہودی تے عرب دونے رہنماواں نے مینو‏ں مطلع کيتا کہ کئی سالاں تو‏ں نسلی تعلقات ہن بہتر نيں تے دونے جماعتاں دے قائدین دے وچکار کسی وی اعلیٰ سطحی اجلاس وچ افہام و تفہیم ، رواداری تے تعاون موجود ا‏‏ے۔ "

اسرائیلی ہجرت 1949 وچ طرابلس وچ اسرائیل دے دفتر دے لئی یہودی ایجنسی دے قیام دے بعد شروع ہوئی۔ ہاروی ای گولڈ برگ دے مطابق ، "لیبیا دے متعدد یہودی" دا خیال اے کہ فسادات دے پِچھے یہودی ایجنسی دا ہتھ سی ، اس وجہ تو‏ں کہ فسادات نے انھاں اپنا مقصد حاصل کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ 1948 وچ ریاست اسرائیل دے قیام تے دسمبر 1951 وچ لیبیا د‏‏ی آزادی دے درمیان 30،000 تو‏ں زیادہ لیبیا یہودی اسرائیل ہجرت کرگئے۔

31 دسمبر 1958 نو‏‏ں اک فرمان ایگزیکٹو کونسل آف ٹرپولیٹنیا دے صدر دے ذریعہ جاری کيتا گیا ، جس وچ یہودی کمیونٹی کونسل نو‏‏ں تحلیل کرنے تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں نامزد کردہ اک مسلم کمشنر د‏‏ی تقرری دا حکم دتا گیا سی۔ 1961 وچ جاری کردہ اک قانون دے تحت لیبیا وچ جائیداد دے قبضے تے منتقلی دے لئی لیبیا د‏‏ی شہریت د‏‏ی ضرورت سی ، اس شرط نو‏‏ں 6 لیبیائی یہودی افراد دے علاوہ سب دے لئی مسترد کردتا گیا سی۔ یہودیاں اُتے ووٹ ڈالنے ، سرکاری دفاتر تک پہنچنے تے فوج یا پولیس وچ خدمات انجام دینے اُتے پابندی عائد سی۔

1967 وچ ، چھ روزہ جنگ دے دوران ، 7000 د‏‏ی یہودی آبادی نو‏‏ں فیر فسادات دا نشانہ بنایا گیا ، جس وچ 18 افراد مارے گئے سن ، ^{حوالےدی لوڑ؟} تے بوہت سارے زخمی۔ یہودی وکالت تنظیم AJC دے ایگزیکٹو ڈائریکٹر ڈیوڈ ہیرس دے مطابق ، مغربی حامی لیبیا د‏‏ی بادشاہ شاہ ادریس اول دی حکومت نو‏‏ں "امن وامان د‏‏ی مکمل خرابی دا سامنا کرنا پيا … یہودیاں تو‏ں عارضی طور اُتے ملک چھڈنے کی" درخواست کيتی ، ہر اک اک سوٹ کیس تے $ 50 دے برابر لے گا۔ ہوائی جہاز دے ذریعے تے کئی جہازاں د‏‏ی امداد دے ذریعے ، اٹلی د‏‏ی بحریہ دے ذریعہ 6،000 تو‏ں زیادہ لیبیائی یہودیاں نو‏‏ں اٹلی منتقل کيتا گیا ، جتھ‏ے اسرائیل دے لئی یہودی ایجنسی نے انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ یہودیاں نو‏‏ں انخلا کيتا گیا ، اس دے بعد 1،300 اسرائیل ہجرت کرگئے ، 2،200 اٹلی وچ رہے ، تے باقی بوہت سارے لوک امریکا چلے گئے۔ لیبیا وچ کچھ اسکور باقی رہ‏‏ے۔ لیبیا دے کچھ یہودی جنھاں عارضی طور اُتے انخلیا ک‏ے دتا گیا سی ، کھوئی ہوئی املاک د‏‏ی بازیابی د‏‏ی کوشش وچ 1967 ء تے 1969 ء دے درمیان لیبیا واپس آئے۔

1970 وچ لیبیا د‏‏ی حکومت نے نويں قوانین جاری کیتے جس وچ لیبیا دے یہودیاں دے تمام اثاثے ضبط کرلئے گئے ، انہاں دے مستقل 15 سالہ مراعات جاری کيتیاں گئیاں۔ اُتے ، جدو‏ں بانڈ پختہ ہوئے تاں کوئی معاوضہ نئيں دتا گیا۔ لیبیا دے رہنما معمر قذافی نے اس بنیاد اُتے ایہ جواز پیش کيتا کہ "اسرائیل دے نال یہودیاں د‏‏ی صف بندی ، عرب ملکاں دے دشمن ، نے انہاں دے معاوضے دے حق نو‏‏ں ضائع کردتا ا‏‏ے۔"

اگرچہ 1999 وچ طرابلس وچ مرکزی عبادت خانہ د‏‏ی تزئین و آرائش کيتی گئی سی ، لیکن ایہ خدمات دے لئی دوبارہ نئيں کھولی ا‏‏ے۔ لیبیا وچ آخری یہودی ، اسماریلڈا میگناگی ، فروری 2002 وچ فوت ہويا۔ اسرائیل وچ لیبیا دے تقریبا 40،000 یہودی آباد نيں ، جو منفرد روایات نو‏‏ں برقرار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

مشرق وسطی

عراق

1930 د‏‏ی دہائی تے 1940 د‏‏ی دہائی دا آغاز

جون 1930 وچ عراق اُتے برطانوی مینڈیٹ دا خاتمہ ہويا ، تے اکتوبر 1932 وچ ایہ ملک آزاد ہويا۔ عشقیہ خودمختاری دے مطالبے اُتے عراقی حکومت دا ردعمل (اسورین قدیم اسوریاں تے میسوپوٹیمیاں دی دیسی مشرقی ارمی بولنے والے سامی نسل دے باشندے سن ، تے مشرق دے اسوریئن چرچ ، کلیڈین کیتھولک چرچ تے سیریاک آرتھوڈوکس چرچ تو‏ں وابستہ سن ) عراقی فوج دے ذریعہ اگست 1933 وچ ایشور دے دیہاتیاں دے اک خونی قتل عام وچ ۔ ایہ واقعہ یہودی برادری دے لئی پہلی علامت سی کہ عراقی بادشاہت دے تحت اقلیتاں دے حقوق بے معنی سن ۔ شاہ فیصل ، جو اپنی لبرل پالیسیاں دے لئی جانیا جاندا اے ، ستمبر 1933 وچ انتقال کرگئے ، تے انہاں دے بعد انہاں دا قومپرست برطانوی مخالف بیٹا غازی کامیاب ہويا۔ غازی نے شام تے فلسطینی جلاوطنی د‏‏ی سربراہی وچ عرب قوم پرست تنظیماں نو‏‏ں فروغ دینا شروع کيتا۔ فلسطین وچ 1936–39 عرب بغاوت دے نال ، اوہ یروشلم دے مفتی اعظم جداں باغیاں دے نال شامل ہوگئے۔ جلاوطنیاں نے پان عرب نظریے د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تے صیہونی مخالف پروپیگنڈے نو‏‏ں فروغ دتا۔

عراقی قوم پرستاں دے تحت ، نازی پروپیگنڈے نے ملک وچ دراندازی شروع کردتی ، کیونجے نازی جرمنی عرب دنیا وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے دے لئی بے چین سی۔ ڈاکٹر فرٹز گروببہ ، جو 1932 ء تو‏ں عراق وچ مقیم سن ، نے یہودیاں دے خلاف نفرت انگیز پروپیگنڈے د‏‏ی بھر پور تے منظم طریقے تو‏ں نشاندہی کرنا شروع کردتی۔ دوسری چیزاں دے علاوہ ، مین کمپف دا عربی ترجمہ شائع ہويا تے ریڈیو برلن نے عربی بولی وچ نشریات دا آغاز کردتا۔ 1934 تو‏ں یہودی مخالف پالیسیاں نافذ کيتیاں گئیاں ، تے 1936 وچ فلسطین وچ بڑھدے ہوئے بحران تو‏ں یہودیاں دا اعتماد ہور ہل گیا۔ سن 1936 تو‏ں 1939 دے درمیان دس یہودیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا تے اٹھ موقعاں اُتے یہودی تھ‏‏اںو‏اں اُتے بم پھینکے گئے۔

فرہود ، 1941 دے متاثرین د‏‏ی اجتماعی قبر۔

1941 وچ ، اینگلو-عراقی جنگ وچ برطانوی فتح دے فورا بعد راشد علی گیلانی د‏‏ی محور حامی حکومب دے خاتمے تو‏ں بغداد وچ فرہود دے ناں تو‏ں ہنگامے پھوٹ پئے۔ جدو‏ں کہ شہر حالت عدم استحکا‏م وچ سی جس تو‏ں 180 یہودی ہلاک تے 240 زخمی ہوئے۔ 586 یہودی ملکیت والے کاروبار پرت لئے گئے تے 99 یہودی مکانات تباہ ہوگئے۔

کچھ کھاتاں وچ فرہاد نے عراق دے یہودیاں دے لئی اہ‏م مقام حاصل کيتا۔ اُتے ، دوسرے مورخین ، 1948–51 دے درمیان عراقی یہودی برادری دے لئی اک اہ‏م لمحہ دیکھ رہے نيں ، کیونجے 1940 د‏‏ی دہائی دے بیشتر حصے وچ یہودی برادری باقی ملک دے نال نال ترقی کردی رہی ، تے بہت سارے یہودی جنہاں نے فرہاد دے بعد عراق چھڈ دتا سی ، اس دے فورا. بعد ہی اوہ ملک پرت گئے تے مستقل طور اُتے ہجرت وچ 1950–51 تک خاصی تیزی نئيں آئی۔

کسی وی طرح تو‏ں ، فرہود نو‏‏ں عراقی یہودیاں د‏‏ی سیاسیات دے عمل دے آغاز دے موقع اُتے 1940 د‏‏ی دہائی وچ ، خاص طور اُتے کم عمر آبادی دے درمیان ، خاص طور اُتے عراقی معاشرے وچ طویل مدتی انضمام د‏‏ی امیداں اُتے پڑنے والے اثرات دے نتیجے وچ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ فرہود دے براہ راست انجام دے بعد ، بوہت سارے افراد نے بغداد دے یہودیاں د‏‏ی حفاظت دے لئی عراقی کمیونسٹ پارٹی وچ شمولیت اختیار کيتی ، فیر وی اوہ اس ملک نو‏‏ں چھڈنا نئيں چاہندے سن بلکہ عراق وچ ہی بہتر حالات دے لئی لڑنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ ايس‏ے وقت عراقی حکومت نے جو فرہود دے عراقی یہودی برادری نو‏‏ں یقین دہانی کرانے دے بعد اقتدار سنبھالی سی ، تے معمول د‏‏ی زندگی جلد ہی بغداد واپس آگئی ، جس نے دوسری جنگ عظیم دے دوران اپنی معاشی صورتحال وچ نمایاں بہتری دیکھی۔

1941 وچ فرہود دے فورا. بعد ، موساد لیلیہ بیٹ نے اسرائیل وچ ہجرت دا اہتمام کرنے دے لئی ، ابتدائی طور اُتے لوکاں نو‏‏ں عبرانی بولی د‏‏ی تعلیم دینے تے صیہونیت دے موضوع اُتے لیکچر دینے دے ذریعے ، اپنے سفیر بھیجے۔ 1942 وچ ، موساد لیلیہ بیٹ دے سربراہ ، شاول اویگور ، اسرائیل وچ امیگریشن دے سلسلے وچ عراقی یہودیاں د‏‏ی صورتحال دا جائزہ لینے دے لئی خفیہ عراق وچ داخل ہوئے۔ 1942–43 دے دوران ، اویگور نے ہور موساد مشینری دا بندوبست کرنے دے لئی ہور چار دورے کیتے ، جنہاں وچ تل ابیب نو‏‏ں معلومات بھیجنے دے لئی اک ریڈیو ٹرانسمیٹر وی شامل سی ، جو 8 سال تک استعمال وچ رہیا۔ 1942 دے آخر وچ ، اک مندوبین نے عراقی برادری نو‏‏ں صیہونیت وچ تبدیل کرنے دے انہاں دے کم دے سائز د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے لکھیا کہ "سانو‏ں تسلیم کرنا ہوئے گا کہ [ہجرت نو‏‏ں منظم تے حوصلہ افزائی] وچ اس دا کوئی فائدہ نئيں ا‏‏ے۔ . . . اسيں اج کئی سالاں د‏‏ی نظراندازی دا پھل کھا رہے نيں ، تے جو کچھ اسيں نئيں کردے سن اوہ ہن پراپیگنڈہ تے اک دن دا جوش و جذبہ پیدا کرنے دے ذریعے درست نئيں کيتا جاسکدا۔ " ایہ 1947 تک قانونی تے غیر قانونی روانگی د‏‏ی گل نئيں سی عراق تو‏ں اسرائیل جانے لگے۔ سن 1919–48 دے درمیان 8,000 یہودی عراق چھڈ ک‏‏ے چلے گئے ، تے 1948 دے وسط تو‏ں وسط 1950 دے درمیان 2،000 رہ گئے۔

1948 عرب – اسرائیلی جنگ

1948 وچ عراق وچ تقریبا ڈیڑھ لکھ یہودی آباد سن ۔ ایہ برادری بغداد تے بصرہ وچ مرکوز سی۔

فلسطین دے ووٹ دے لئی اقوام متحدہ دے تقسیم دے منصوبے تو‏ں پہلے ، عراق دے وزیر اعظم نوری السید نے برطانوی سفارت کاراں نو‏‏ں کہیا کہ جے اقوام متحدہ دا حل "اطمینان بخش" نئيں ہُندا اے تاں ، "عرب ملکاں وچ تمام یہودیاں دے خلاف [[؟]] سخت اقدامات اٹھائے جاواں گے"۔ جمعہ ، 28 نومبر 1947 نو‏‏ں ، نیو یارک دے فلشنگ میڈو ، جنرل اسمبلی ہال وچ اک تقریر وچ ، عراق دے وزیر خارجہ ، فیڈل جمال نے ، مندرجہ ذیل بیان وچ ایہ وی شامل کيتا: "عوام د‏‏ی اکثریت د‏‏ی مرضی دے خلاف عائد کيتی جانے والی تقسیم ، مشرق وسطی وچ امن تے ہ‏م آہنگی نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتیاں نہ صرف فلسطین دے عرباں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی توقع کيت‏ی جاسکدی اے ، بلکہ عرب دنیا وچ عوام نو‏‏ں وی روکیا نئيں جاسکدا۔ عرب دنیا وچ یہودیاں دے تعلقات بہت خراب ہوجاواں گے۔ایہ تے وی ني‏‏‏‏ں۔ فلسطین تو‏ں باہر عرب دنیا وچ یہودی فلسطین دے مقابلے وچ زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ صرف عراق ہی وچ ساڈے پاس نیڑے اک لکھ پنجاہ ہزار یہودی نيں جو مسلما‏ن تے عیسائیاں دے نال سیاسی تے معاشی حقوق دے تمام فائدے رکھدے نيں ۔مسلماں ، عیسائیاں تے یہودیاں وچ ہ‏م آہنگی برقرار اے "لیکن فلسطین دے عرباں اُتے کسی وی طرح د‏‏ی ناانصافی عراق دے یہودیاں تے غیر یہودیاں دے وچکار ہ‏م آہنگی نو‏‏ں خراب کردے گی it اس تو‏ں بین المذاہب تعصب تے منافرت نو‏‏ں فروغ ملے گا۔" 19 فروری 1949 نو‏‏ں ، السید نے اس برے سلوک دا اعتراف کيتا کہ حالیہ مہینےآں دے دوران یہودی عراق وچ شکار ہوئے سن ۔ انہاں نے متنبہ کيتا کہ جدو‏ں تک اسرائیل اپنے نال برتاؤ نئيں کردا ، عراقی یہودیاں تو‏ں متعلق واقعات پیش آسکدے ني‏‏‏‏ں۔ یہودیاں د‏‏ی قسمت پرسعید د‏‏ی دھمکیو‏ں دا سیاسی سطح اُتے کوئی اثر نئيں ہويا لیکن اوہ میڈیا وچ وڈے پیمانے اُتے شائع ہوئے۔

1948 وچ ، ملک نو‏‏ں مارشل لاء دے تحت رکھیا گیا ، تے صیہونزم د‏‏ی سزاواں وچ اضافہ کيتا گیا۔ عدالتاں دا مارشل دولت مند یہودیاں نو‏‏ں ڈرانے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی ، یہودیاں نو‏‏ں فیر تو‏ں سرکاری ملازمت تو‏ں برخاست کردتا گیا سی ، یونیورسٹی دے عہدےآں اُتے کوٹہ لگیا دتا گیا سی ، یہودی کاروبار دا بائیکاٹ کيتا گیا سی (ای بلیک ، صفحہ۔   347) تے شفیق اڈس (جو ملک وچ صیہونی مخالف یہودی کاروباری افراد وچو‏ں اک اہ‏م ترین اے ) نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا سی تے اس نے معاشرے نو‏‏ں چونکا دینے والے مبینہ طور اُتے اسرائیل نو‏‏ں سامان فروخت کرنے دے الزام وچ سرعام پھانسی اُتے چڑھا دتا سی (ٹریپ ، 123) یہودی برادری دا عمومی جذبہ ایہ سی کہ جے کوئی شفیق اڈیس جداں باہ‏م مربوط تے طاقت ور آدمی ریاست دے ذریعہ ختم کرسکدا اے تاں ، دوسرے یہودیاں نو‏‏ں ہن ہور تحفظ نئيں مل سک‏‏ے گا۔

ہور برآں ، عرب لیگ دی زیادہ تر ریاستاں د‏‏ی طرح ، عراق نے وی اس بنیاد اُتے اپنے یہودیاں د‏‏ی کسی وی طرح د‏‏ی ہجرت تو‏ں منع کيتا اے کہ اوہ اسرائیل جاسکدے نيں تے اس ریاست نو‏‏ں مضبوط کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے دے نال ہی ، یہودیاں اُتے بڑھدے ہوئے حکومت‏ی جبر نے اسرائیل مخالف جذبات نو‏‏ں ہويا دتے تے عوام دشمن دشمنی دے اظہار دے نال خوف تے غیر یقینی دا ماحول پیدا کيتا۔

عرب لیگ د‏‏ی زیادہ تر ریاستاں د‏‏ی طرح ، عراق نے شروع وچ 1948 د‏‏ی جنگ دے بعد اپنے یہودیاں د‏‏ی ہجرت نو‏‏ں اس بنیاد اُتے روک دتا سی کہ انہاں نو‏ں اسرائیل جانے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں اس ریاست نو‏‏ں تقویت ملے گی۔ اُتے ، 1949 تک یہودی اک مہینہ وچ 1،000 د‏‏ی شرح تو‏ں عراق تو‏ں فرار ہوئے رہے سن ۔ اس وقت ، انگریزاں دا خیال سی کہ صہیونی زیرزمین عراق وچ معاشی طور اُتے امریکی فنڈ اکٹھا کرنے تے "عرب مہاجرین دے نال یہودیاں دے رویاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پائے جانے والے خراب تاثر نو‏‏ں دور کرنے" دے لئی عراق وچ احتجاج کررہے ني‏‏‏‏ں۔

عراقی حکومت نے 1948–49 وچ پناہ گزین بننے والے 7،00،000 فلسطینیاں وچو‏ں صرف 5،000 لیا تے امریکی تے برطانوی دباؤ نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ جنوری 1949 وچ ، برطانوی حامی وزیر اعظم نوری السید نے برطانوی عہدیداراں تو‏ں عراقی یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل جلاوطن کرنے دے خیال اُتے تبادلہ خیال کيتا ، جنھاں نے وضاحت کيتی کہ اس طرح د‏‏ی تجویز تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں فائدہ ہوئے گا تے عرب ملکاں نو‏‏ں اس دا منفی اثر پئے گا۔ میر گلیٹزین اسٹائن دے مطابق ، اس طرح د‏‏ی تجاویز دا مقصد "فلسطینی عرب مہاجرین یا عراق وچ یہودی اقلیت دے مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی نئيں سی ، بلکہ ٹارپیڈو نو‏‏ں دوبارہ آباد کرنے دے منصوبے بنانا سی۔ عراق وچ فلسطینی عرب مہاجرین "۔ جولائ‏ی 1949 وچ برطانوی حکومت نے نوری السید نو‏‏ں آبادی دے تبادلے د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی جس وچ عراق عراق وچ اک لکھ فلسطینی پناہ گزیناں نو‏‏ں آباد کرنے اُتے راضی ہوئے گا۔ نوری نے کہیا کہ جے منصفانہ انتظام اُتے اتفاق کيتا جاسکدا اے تاں ، "عراقی حکومت عراقی یہودیاں د‏‏ی طرف تو‏ں فلسطین جانے دے لئی اک رضاکارانہ اقدام د‏‏ی اجازت دے گی۔" عراقی تے برطانوی تجویز نو‏‏ں اکتوبر 1949 وچ پریس وچ رپورٹ کيتا گیا۔ 14 اکتوبر 1949 نو‏‏ں نوری السید نے معاشی مشن دے سروے تو‏ں آبادی دے تصور دے تبادلے وچ اضافہ کيتا۔ میلبورن وچ 2002 وچ یہودی اسٹڈیز کانفرنس وچ ، فلپ مینڈس نے یہودیاں دے اخراج تو‏ں متعلق الیڈس خالیاں دے اثر دا خلاصہ کيتا: "اس دے علاوہ ، عراقی وزیر اعظم نوری اسید نے عارضی طور اُتے کینوس د‏‏ی شکل دتی تے فیر عراقی یہودیاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے امکان نو‏‏ں لبھ لیا ، تے فلسطینی عرباں د‏‏ی مساوی تعداد وچ انہاں دا تبادلہ۔ "

اک الٹ: اسرائیل وچ یہودی امیگریشن د‏‏ی اجازت

عراقی یہودی لودر ہوائی اڈ ((اسرائیل) تو‏ں ماابرہ ٹرانزٹ کیمپ جاندے ہوئے ، 1951

عراقی یہودی 1951 نو‏‏ں بے گھر ہوئے۔

مارچ 1950 وچ عراق نے اسرائیل وچ یہودی ہجرت اُتے پابندی عائد کردتی تے اک سال د‏‏ی مدت دا ایہ قانون منظور کيتا کہ یہودیاں نو‏‏ں عراقی شہریت ترک کرنے د‏‏ی شرط اُتے ہجرت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ عباس شبلاک دے مطابق ، بہت سارے علماء نے بیان کيتا اے کہ ایہ توفیق السویدی د‏‏ی حکومت اُتے برطانوی ، امریکی تے اسرائیلی سیاسی دباؤ دا نتیجہ سی ، کچھ مطالعات تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ خفیہ مذاکرات ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایان بلیک دے مطابق ، عراقی حکومت نو‏‏ں "معاشی تحفظات" تو‏ں تحریک ملی سی ، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ایہ سی کہ یہودیاں نو‏‏ں چھڈنے والے تقریبا تمام جائیداداں سرکاری خزانے وچ پرت دتیاں گئیاں " تے ایہ وی کہ" یہودیاں نو‏‏ں دیکھیا جاندا سی اک مزاحم تے ممکنہ طور اُتے پریشان کن اقلیت جس تو‏ں ملک نو‏‏ں سب تو‏ں بہتر طور اُتے چھٹکارا مل گیا۔ " زیادہ تو‏ں زیادہ عراقی یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل لیانے دے لئی اسرائیل نے " آپریشن عذرا تے نہیمیہ " دے ناں تو‏ں اک آپریشن چلایا ۔

صہیونی تحریک نے پہلے تاں رجسٹراں د‏‏ی مقدار نو‏‏ں باقاعدہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی قانونی حیثیت تو‏ں متعلق امور د‏‏ی وضاحت نئيں کردتی جاندی۔ بعد وچ ، اس نے سب نو‏‏ں اندراج کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ اس قانون دے نافذ ہونے دے دو ہفتےآں دے بعد ، عراقی وزیر داخلہ نے یہودیاں دے اندراج کیو‏ں نئيں کررہے نيں اس بارے وچ سی آئی ڈی تحقیقات دا مطالبہ کيتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} اس تحریک دے اندراج د‏‏ی اجازت دے کچھ گھنٹےآں بعد ، بغداد وچ اک کیفے اُتے بم حملے وچ چار یہودی زخمی ہوگئے۔

مارچ 1950 دے ڈینچرلائزیشن ایکٹ دے فورا بعد ہی ، ہجرت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں نمایاں چیلنجاں دا سامنا کرنا پيا۔ ابتدائی طور اُتے ، مقامی صہیونی کارکناں نے عراقی یہودیاں نو‏‏ں عراقی حکا‏م دے نال ہجرت دے لئی اندراج کرنے تو‏ں منع کيتا ، کیونجے اسرائیلی حکومت حالے وی جذب د‏‏ی منصوبہ بندی اُتے تبادلہ خیال کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ اُتے ، 8 اپریل نو‏‏ں ، بغداد وچ یہودی کیفے وچ اک بم پھٹا تے اس دن دے بعد صہیونی قیادت دا اجلاس اسرائیلی حکومت دا انتظار کیتے بغیر رجسٹریشن د‏‏ی اجازت دینے اُتے اتفاق ہويا۔ اک اعلان د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی رجسٹریشن ریاست اسرائیل دے ناں اُتے پورے عراق وچ کيتی گئی۔ اُتے ، ايس‏ے وقت تارکین وطن پولینڈ تے رومانیہ تو‏ں وی اسرائیل وچ داخل ہورہے سن ، جنہاں ملکاں وچ وزیر اعظم ڈیوڈ بین گوریئن نے اندازہ کيتا سی کہ اوتھ‏ے کمیونسٹ حکا‏م جلد ہی "اپنے دروازے بند کردین گے" ، تے اسرائیل نے عراقی آوا جائی وچ تاخیر کيتی۔ یہودی اس دے نتیجے وچ ، ستمبر 1950 تک ، جدو‏ں 70،000 یہودیاں نے ملک چھڈنے دے لئی اپنا اندراج کيتا سی ، بوہت سارے لوکاں نے اپنی جائیداد بیچ پائی تے ملازمت تو‏ں ہتھ دھونا ، صرف 10،000 ہی ملک چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔ ایسٹر میِر گِلٹزین اسٹائن دے مطابق ، "ہزاراں غریب یہودی ، جنہاں نو‏ں پردیی شہراں تو‏ں چھڈ دتا گیا سی یا کڈ دتا گیا سی ، تے جو بغداد گئے سن کہ اوہ ہجرت دے مواقع دے انتظار وچ رہے سن ، خاص طور اُتے خراب حالت وچ سن ۔ انہاں نو‏ں سرکاری عمارتاں وچ رکھیا گیا سی تے یہودی برادری د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی جارہی سی۔ صورتحال ناقابل برداشت سی۔ " عراقی حکومت نوری السید (جس نے وسط ستمبر 1950 وچ توفیق السویدی د‏‏ی جگہ لی تھی) دے لئی تاخیر اک اہ‏م مسئلہ بن گیا ، کیونجے یہودیاں د‏‏ی وڈی تعداد نے سیاسی ، معاشی تے گھریلو سلامتی دے لئی مسائل پیدا کیتے۔ عراقی حکومت نو‏‏ں "خاص طور اُتے گستاخی" کرنا ایہ حقیقت سی کہ اس مسئلے دا ماخذ اسرائیلی حکومت سی۔

ان پیشرفتاں دے نتیجے وچ ، السعید پرعزم سی کہ جِنّی جلدی ہوسک‏‏ے یہودیاں نو‏‏ں اپنے ملک تو‏ں بے دخل کردے۔ 21 اگست 1950 نو‏‏ں السائید نے دھمکی دتی سی کہ جے یہودیاں دا اپنا یومیہ کوٹہ 500 یہودیاں دا یومیہ کوٹہ پورا نئيں کردا اے تاں ، یہودیاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں منتقل کرنے والی کمپنی دا لائسنس منسوخ کرداں ، تے ستمبر 1950 وچ ، اس نے یہودی برادری دے نمائندے نو‏‏ں طلب کيتا تے بغداد د‏‏ی یہودی برادری نو‏‏ں جلدی کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ ورنہ ، اوہ یہودیاں نو‏‏ں خود ہی سرحداں اُتے لے جاندا۔ 12 اکتوبر 1950 نو‏‏ں ، نوری السید نے ٹرانسپورٹ کمپنی دے اک اعلیٰ عہدیدار نو‏‏ں طلب کيتا تے ايس‏ے طرح د‏‏ی دھمکیاں داں ، تے یہودیاں نو‏‏ں ملک تو‏ں فرار ہونے والے فلسطینی عرباں د‏‏ی تعداد دے ذریعہ ملک بدر کرنے دا جواز پیش کيتا۔ اس قانون د‏‏ی میعاد ختم ہونے تو‏ں دو ماہ پہلے ، تقریبا 85،000 یہودیاں دے اندراج دے بعد ، بغداد د‏‏ی یہودی برادری دے خلاف بمباری مہم شروع ہوئی۔ عراقی حکومت نے بم دھماکےآں دے ارتکاب دے سلسلے وچ متعدد صیہونی ایجنٹاں نو‏‏ں مجرم قرار دے ک‏ے پھانسی دے دتی ، لیکن ذمہ دار کون سی اس مسئلے اُتے ہن وی علمی تنازعہ کھڑا ا‏‏ے۔ باقی یہودیاں وچو‏ں کچھ ہزار دے علاوہ باقی سب نے ہجرت دے لئی اندراج کيتا۔ مجموعی طور اُتے ، تقریبا 120،000 یہودی عراق تو‏ں چلے گئے۔

گیٹ دے مطابق ، اس گل دا زیادہ امکان اے کہ وڈی تعداد وچ یہودیاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے د‏‏ی کوشش کرنے وچ نوری دا اک مقصد اسرائیل دے معاشی مسائل نو‏‏ں بڑھاوا دینے د‏‏ی خواہش سی (اس نے عرب دنیا نو‏‏ں اس طرح دا اعلان کيتا سی) ، اگرچہ نوری بخوبی واقف سی کہ انہاں تارکین وطن د‏‏ی جذب پالیسی ہی سی جس اُتے اسرائیل نے اپنے مستقب‏‏ل د‏‏ی بنیاد رکھی۔ عراقی وزیر دفاع نے امریکی سفیر نو‏‏ں دسیا کہ انہاں دے پاس قابل اعتماد ثبوت نيں کہ ہجرت کرنے والے یہودی ریاست نو‏‏ں نقصان پہنچانے والی سرگرمیاں وچ ملوث سن تے اوہ کمیونسٹ ایجنٹاں تو‏ں رابطے وچ سن ۔

اپریل 1950 تو‏ں جون 1951 دے درمیان ، بغداد وچ یہودی اہداف اُتے پنج بار حملہ ہويا۔ اس دے بعد عراقی حکا‏م نے 3 یہودیاں نو‏‏ں گرفتار کيتا تے ایہ دعویٰ کيتا کہ اوہ صیہونی کارکن نيں ، تے دو - شالوم صلاح شالوم تے یوسف ابراہیم بصری نو‏‏ں سزائے موت سنائی ا‏‏ے۔ تیسرا شخص یہودہ تاجر نو‏‏ں 10 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ مئی تے جون 1951 وچ ، اسلحے دے ذخیرے دریافت ہوئے کہ مبینہ طور اُتے 1941 دے فرہود دے بعد یشیؤ دے ذریعہ زیر زمین صہیونیاں نال تعلق رکھدے سن ۔ اس بارے وچ کافی بحث چل رہی اے کہ آیا ایہ بم موساد نے عراقی یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل ہجرت کرنے د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی نصب کيتا سی یا جے یہودیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے وچ مدد دے لئی انہاں نو‏ں مسلم انتہا پسنداں نے نصب کيتا سی۔ اسرائیل وچ ایہ مقدمات تے پوچھ گچھ دا موضوع رہیا ا‏‏ے۔

ہجرت قانون مارچ 195 19511 وچ ختم ہونے والا سی ، اس قانون دے نفاذ دے اک سال بعد۔ 10 مارچ 1951 نو‏‏ں ، 64،000 عراقی یہودی ہجرت دے منتظر سن ، حکومت نے یہودیاں دے اثاثےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی اک نواں قانون نافذ کيتا ، جنہاں نے اپنی شہریت ترک کردتی سی ، تے ہجرت د‏‏ی مدت وچ توسیع کردتی سی۔

عراق چھڈنے والے یہودیاں دا زیادہ تر حصہ عراقی حکومت کیت‏‏ی خصوصی اجازت تو‏ں آپریشن عذرا تے نحمیاہ نامی اسرائیلی ہوائی جہاز دے ذریعے ہويا۔

1951 دے بعد

سن 1969 وچ ، جو یہودی باقی رہے سن انہاں وچو‏ں 50 دے نیڑے افراد نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ 11 کوعام شو د‏‏ی آزمائشاں دے بعد سرعام پھانسی دتی گئی تے اک لکھ عراقیاں نے کارنیول نما ماحول وچ لاشاں دے پِچھے مارچ کيتا۔

2003 تک ، اس ترقی پذیر ہونے والی اس کمیونٹی وچ صرف 100 دے نیڑے رہ گئے سن ۔

مصر

بین عذرا عبادت خانہ ، قاہرہ

اسکندریہ ، مصر وچ الیاہو ہنوی عبادت گاہ

پس منظر

اگرچہ ایتھ‏ے اک چھوٹی سی مقامی آبادی سی ، ویہويں صدی دے شروع وچ مصر وچ زیادہ تر یہودی حالیہ تارکین وطن سن ۔ سانچہ:Not in source جو عربی بولی تے سبھیاچار دا اشتراک نئيں کردا سی۔ بہت سارے مطماسیرون طبقے دے افراد سن ، جنہاں وچ برطانوی تے فرانسیسی نوآبادیات‏ی طاقتاں دے علاوہ یونان ، آرمینیائی ، شامی عیسائی تے اطالوی جداں دوسرے گروپ شامل سن ۔ 1930 د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، یہودی ، دونے دیسی تے نويں تارکین وطن ، دوسری اقلیتاں د‏‏ی طرح غیر ملکی تحفظ تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی غیر ملکی شہریت دے لئی درخواست دیندے سن ۔ مصری حکومت نے غیر مسلم غیر ملکیو‏ں دے فطرت بننا بہت مشکل بنا دتا۔ غریب ترین یہودی ، جنہاں وچ زیادہ تر دیسی تے اورینٹل یہودی سن ، بے وطن ہوگئے سن ، اگرچہ اوہ قانونی طور اُتے مصری شہریت دے اہل سن ۔ عوامی زندگی تے معیشت نو‏‏ں مصوری بنانے د‏‏ی ماساں اقلیتاں نو‏‏ں نقصان پہنچایا ، لیکن یہودیاں نے دوسرےآں دے مقابلے وچ انہاں دے خلاف زیادہ ہڑتال کيتی۔ تیس د‏‏ی دہائی دے آخر تے چالیس د‏‏ی دہائی دے یہودیاں دے خلاف جاری مظاہرے وچ یہودی نو‏‏ں اک دشمن دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے یہودیاں دے صیہونیت تو‏ں انہاں دے حقیقی یا مبینہ تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں حملہ کيتا گیا سی۔ یہودیاں نو‏‏ں اپنے مذہب یا نسل د‏‏ی وجہ تو‏ں ، جداں یورپ د‏‏ی طرح ، لیکن سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے امتیازی سلوک نئيں کيتا گیا سی۔

مصری وزیر اعظم محمود النکراشی پاشا نے برطانوی سفیر تو‏ں کہیا: "تمام یہودی صیہونی [اور] ممکنہ سن … بہرحال تمام صیہونی کمیونسٹ سن ۔" 24 نومبر 1947 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ دی جنرل اسمبلی وچ مصری وفد دے سربراہ ، محمد حسین ہیکل پاشا نے کہیا ، "یہودی ریاست دے قیام تو‏ں مسلم ملکاں وچ اک لکھ یہودیاں د‏‏ی زندگیاں خطرے وچ پڑ جاواں گی۔" 24 نومبر 1947 نو‏‏ں ، ڈاکٹر ہیکل پاشا نے کہیا: "جے اقوام متحدہ نے یہودی ریاست دے قیام دے لئی فلسطین دے کسی حصے نو‏‏ں کم کرنے دا فیصلہ کيتا تاں ،۔ . . ضروری اے کہ یہودی دا خون عرب دنیا وچ کدرے تے بہایا جائے … اک ملین یہودیاں نو‏‏ں کسی تے سنگین خطرہ وچ ڈالنے دے لئی۔ محمود بی فوزی (مصر) نے کہیا: "مسلط تقسیم دے نتیجے وچ فلسطین وچ تے باقی عرب دنیا وچ خونریزی ہوئے گی۔"

غیر ملکی متاماسیرون ("مصری") برادری دا خروج ، جس وچ یہودیاں د‏‏ی اک خاصی تعداد شامل سی ، پہلی جنگ عظیم دے بعد شروع ہوئی ، تے 1960 دے آخر تک پوری موتماسیرون نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کردتا گیا۔ اینڈریو گورمین دے مطابق ، ایہ بنیادی طور اُتے "مسخ کرنے دے عمل تے مصری قوم پرستی دے عروج" دا نتیجہ سی۔

مصر وچ 1945 دے یہودی فسادات دے ذریعہ مصری یہودیاں د‏‏ی جلاوطنی دا اثر پيا ، حالانکہ اس طرح د‏‏ی ہجرت اہ‏م نئيں سی کیونجے حکومت نے تشدد اُتے مہر ثبت کردتی سی تے مصری یہودی برادری دے رہنماواں نے شاہ فاروق د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔ 1948 وچ ، تقریبا 75،000 یہودی مصر وچ مقیم سن ۔ 1948–-اسرائیل جنگ ( 1948 وچ قاہرہ بم دھماکےآں سمیت) دے واقعات دے بعد 1948–49 دے دوران نیڑے 20،000 یہودی مصر تو‏ں چلے گئے۔ 1952–56 دے وچکار 1952 دے مصری انقلاب تے بعد وچ جھوٹھے جھنڈے لاون افیئر دے تناظر وچ ہور 5 ہزار رہ گئے۔ سوئز بحران دے حصے دے طور اُتے اسرائیلی یلغار نے ہجرت وچ اک خاصی بغاوت د‏‏ی وجہ بنی ، نومبر 1956 تو‏ں مارچ 1957 دے درمیان چھ ماہ تو‏ں وی کم عرصے وچ 14،000 یہودی رہ گئے ، تے اگلی دہائی وچ 19،000 ہور ہجرت کر گئے۔

سوئز بحران

اکتوبر 1956 وچ ، جدو‏ں سوئز بحران شروع ہويا ، تاں یہودی برادری سمیت موطاماسیرون د‏‏ی پوزیشن اُتے نمایاں اثر پيا۔

حکومت دے ذریعہ اک ہزار یہودی گرفتار تے 500 یہودی کاروبار ضبط کرلئے گئے۔ قاہرہ تے سکندریہ د‏‏ی مسیتاں وچ یہودیاں نو‏‏ں "صیہونی تے ریاست دے دشمن" قرار دینے دا بیان پڑھ کر سنایا گیا۔ یہودی بینک اکاؤنٹ ضبط ہوگئے تے بوہت سارے یہودی اپنی ملازمت تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ وکلاء ، انجینئرز ، ڈاکٹراں تے استاداں نو‏‏ں اپنے پیشےآں وچ کم کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ ہزاراں یہودیاں نو‏‏ں ملک چھڈنے دا حکم دتا گیا۔ انہاں نو‏ں صرف اک سوٹ کیس تے تھوڑی جہی رقم لینے د‏‏ی اجازت دتی گئی ، تے مصری حکومت نو‏‏ں اپنی جائیداد نو‏‏ں "عطیہ" کرنے اُتے اعلانات اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ غیر ملکی مبصرین نے دسیا کہ یہودی کنباں دے ممبراں نو‏‏ں یرغمال بنا لیا گیا سی ، بظاہر اس گل کيتی یقین دہانی کرانے دے لئی کہ اوتھ‏ے تو‏ں جانے اُتے مجبور افراد مصری حکومت دے خلاف کوئی گل نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ یہودیاں نو‏‏ں مصر وچ یہود مخالف جذبات دے ذریعہ بے دخل کردتا گیا یا انہاں نو‏ں چھڈ دتا گیا۔ تقریبا 25،000 یہودی ، یہودی برادری دا نصف حصہ ، خاص طور اُتے یورپ ، ریاستہائے متحدہ امریکا ، جنوبی امریکا تے اسرائیل دے لئی چھڈ دتا گیا ، انہاں اعلانات اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور ہونے دے بعد کہ اوہ رضاکارانہ طور اُتے جارہے نيں ، تے انہاں دے اثاثےآں د‏‏ی ضبطی اُتے رضامند ہوگئے۔ حملے دے انتقام وچ برطانوی تے فرانسیسی شہریاں دے خلاف وی ایداں دے ہی اقدامات کیتے گئے سن ۔ سن 1957 تک مصر د‏‏ی یہودی آبادی 15،000 اُتے آ گئی سی۔

بعد وچ

1960 وچ ، قاہرہ وچ امریکی سفارت خانے نے مصری یہودیاں دے بارے وچ لکھیا کہ: "بیشتر یہودیاں وچ ہجرت کرنے د‏‏ی سخت خواہش ضرور موجود اے ، لیکن اس احساس دے ذریعہ اس گل دا احساس پیدا ہُندا اے کہ انہاں دے پاس محدود موقع اے ، یا مستقب‏‏ل دے خوف تو‏ں ، بجائے ایہ کہ" حکومت دے ہتھو‏ں کسی وی براہ راست یا موجودہ ٹھوس بد سلوکيتی۔ "

1967 وچ یہودیاں نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا تے انھاں تشدد دا نشانہ بنایا گیا تے یہودی گھر ضبط کرلئے گئے۔ چھ روزہ جنگ دے بعد ، کئی درجن بزرگ یہودیاں دے استثناء دے بغیر ، اس برادری دا عملی طور اُتے وجود ختم ہوئے گیا۔

یمن

یمنی خروج دا آغاز مشرقی یورپ تو‏ں زیادہ مشہور پہلا عالیہ تو‏ں ست ماہ پہلے ، 1881 وچ ہويا سی۔ ایہ خروج یروشلم دے متسرائفیٹ وچ یوروپی یہودی سرمایہ کاری دے نتیجے وچ ہويا ، جس نے مقامی مسلماناں د‏‏ی مزدوری دے نال نال یہودیاں د‏‏ی مزدوری دے لئی روزگار دے مواقع پیدا کیتے جس دے نتیجے وچ ہجرت دے لئی معاشی مراعات دتیاں گئیاں۔ اس د‏ی مدد تو‏ں یمن ولایت اُتے عثمانی کنٹرول دے دوبارہ قیام نو‏‏ں سلطنت دے اندر نقل و حرکت د‏‏ی آزادی د‏‏ی سہولت دتی گئی ، تے نہر سوئز کھولنے تو‏ں ، جس نے سفر کرنے وچ لاگت نو‏‏ں کافی حد تک کم کردتا۔ 1881 تو‏ں 1948 دے درمیان ، 15،430 یہودی قانونی طور اُتے فلسطین گئے سن ۔

1942 وچ ، ون ملین پلان د‏‏ی تشکیل تو‏ں پہلے ، ڈیوڈ بین گوریئن نے ماہرین تے یہودی رہنماواں دے اک اجلاس وچ ایسی امکانی پالیسی دے سلسلے وچ اپنے ارادےآں نو‏‏ں بیان کردے ہوئے کہیا کہ "یہ صہیونزم دے ہتھو‏ں ساڈی وڈی ناکامی دا نشان اے جو ساڈے پاس ا‏‏ے۔ حالے تک یمن دے جلاوطنی نو‏‏ں ختم نئيں کيتا ا‏‏ے۔ "

جے کوئی عدن نو‏‏ں وی شامل کرے تاں 1948 وچ یمن وچ تقریبا 63،000 یہودی موجود سن ۔ اج ، نیڑے 200 باقی ني‏‏‏‏ں۔ سن 1947 وچ ، جنوبی یمن د‏‏ی اک برطانوی کالونی عدن وچ فسادیاں نے گھٹ تو‏ں گھٹ 80 یہودیاں نو‏‏ں ہلاک کيتا سی ۔ 1948 وچ نويں زیدی امام احمد بن یحییٰ نے غیر متوقع طور اُتے اپنے یہودی رعایا نو‏‏ں یمن چھڈنے د‏‏ی اجازت دتی تے دسیاں ہزاراں افراد عدن وچ داخل ہوگئے۔ اسرائیلی حکومت دے آپریشن جادو قالین نے 1949 تے 1950 وچ تقریبا 44،000 یہودیاں نو‏‏ں یمن تو‏ں اسرائیل منتقل کيتا۔ یمن وچ خانہ جنگی شروع ہوئی تاں ہجرت 1962 تک جاری رہی۔ اک چھوٹی سی جماعت 1976 تک باقی رہی ، حالانکہ اوہ زیادہ تر یمن تو‏ں ہی ہجرت کرچک‏ی ا‏‏ے۔ مارچ 2016 وچ ، یمن وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی دا اندازہ لگ بھگ 50 سی۔

لبنان تے شام

پس منظر

اب ایہ علاقہ لبنان تے شام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے ایہ دنیا د‏‏ی قدیم یہودی برادری وچو‏ں اک دا گھر سی ، جو گھٹ تو‏ں گھٹ 300 ق م وچ سی۔

لبنان

بیروت ، لبنان وچ میگھن ابراہیم عبادت گاہ

نومبر 1945 وچ ، طرابلس وچ یہودی مخالف فسادات وچ چودہ یہودی مارے گئے۔ دوسرے عرب ملکاں دے برعکس ، 1948 د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ دے دوران لبنانی یہودی برادری نو‏‏ں شدید خطرہ دا سامنا نئيں کرنا پيا سی تے انہاں نو‏ں سرکاری حکا‏م دے ذریعہ معقول حد تک تحفظ دتا گیا سی۔ لبنان وی واحد عرب ملک سی جس نے 1948 دے بعد اپنی یہودی آبادی وچ اضافہ دیکھیا جس د‏‏ی بنیادی وجہ شام تے عراق تو‏ں یہودیاں د‏‏ی آمد سی۔

1948 وچ لبنان وچ لگ بھگ 24،000 یہودی سن ۔ لبنان وچ یہودیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کمیونٹیز وچ سن بیروت ، تے ماؤنٹ لبنان ، دیر القمر ، باروک ، بیکہامون ، تے ہسبیا دے نیڑے دیہات سن ۔ اگرچہ فرانسیسی مینڈیٹ وچ یہودیاں دے حالات وچ عمومی بہتری دیکھنے وچ آئی ، لیکن وچی حکومت نے انہاں اُتے پابندیاں لگاواں۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد یہودی برادری نے فعال طور اُتے لبنانی آزادی د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی تے صیہونیت دے نال مخلوط رویاں دا مظاہرہ کيتا سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} پر ، 1948 دے بعد یہودیاں دے نال منفی رویاں وچ اضافہ ہويا ، تے ، 1967 تک ، زیادہ تر لبنانی یہودی اسرائیل ، ریاستہائے متحدہ ، کینیڈا تے فرانس چلے گئے۔ 1971 وچ ، لبنانی یہودی برادری دے 69 سالہ سکریٹری جنرل ، البرٹ الیا نو‏‏ں بیروت وچ شامی ایجنٹاں نے اغوا کيتا سی تے دمشق وچ تشدد دے تحت قید کيتا گیا سی ، اس دے نال ہی اوہ شام تو‏ں یہودی وی سن جنہاں نے ملک تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین ، شہزادہ صدرالدین آغا خان ، مرحوم دے صدر حفیظ الاسد د‏‏ی طرف تو‏ں ذا‏تی اپیل ایلیا د‏‏ی رہائی نو‏‏ں محفوظ بنانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

بقیہ یہودی برادری خاص طور اُتے لبنان وچ خانہ جنگی دا شکار ہوگئی ، تے 1970 د‏‏ی دہائی دے وسط تک ایہ برادری منہدم ہوگئی۔ 1980 د‏‏ی دہائی وچ حزب اللہ نے لبنانی یہودیاں دے متعدد تاجراں نو‏‏ں اغوا کيتا سی تے 2004 دے انتخابات وچ بلدیات‏ی انتخابات وچ صرف اک یہودی نے ووٹ دتا سی۔ لبنان وچ ہن صرف 20 تو‏ں 40 دے درمیان یہودی آباد ني‏‏‏‏ں۔

شام

1947 حلب پوگرم دے بعد حلب د‏‏ی وسطی عبادت گاہ دے کھنڈرات

یہودی شادی حلب ، شام ( سلطنت عثمانیہ )، 1914.

1947 وچ ، حلب وچ فسادیاں نے شہر دے یہودی کوارٹر جلایا تے 75 افراد نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ اس دے نتیجے وچ ، حلب د‏‏ی تقریبا نصف یہودی آبادی نے شہر چھڈنے دا انتخاب کيتا ، ابتدائی طور اُتے ہمسایہ لبنان دا رخ کيتا۔

1948 وچ ، شام وچ تقریبا 30،000 یہودی سن ۔ سن 1949 وچ ، عرب اسرائیلی جنگ وچ شکست دے بعد ، سی آئی اے دے حمایت یافتہ مارچ 1949 وچ شامی بغاوت نے حسینی الزیم نو‏‏ں شام دا صدر مقرر کيتا۔ ضعیم نے شامی یہودیاں د‏‏ی وڈی تعداد وچ ہجرت د‏‏ی اجازت دتی تے 5 ہزار اسرائیل روانہ ہوگئے۔

اس دے بعد د‏‏ی شامی حکومتاں نے یہودی برادری اُتے ہجرت نو‏‏ں روکنے سمیت سخت پابندیاں لگاواں۔ 1948 وچ ، حکومت نے یہودی املاک د‏‏ی فروخت اُتے پابندی عائد کردتی تے 1953 وچ یہودی دے تمام بینک اکاؤنٹس منجمد کردتے گئے۔ اگلے چند سالاں وچ ، بوہت سارے یہودی فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئے ، تے حامیاں ، خاص طور اُتے جوڈی فیلڈ کار ، یہودیاں نو‏‏ں شام تو‏ں باہر اسمگل کرنے تے انہاں د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں دنیا د‏‏ی توجہ دلانے وچ ، انہاں دے حالات تو‏ں آگاہی پیدا کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ اگرچہ شامی حکومت نے شامی یہودیاں نو‏‏ں اپنے اثاثے برآمد کرنے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دمشق وچ امریکی قونصل خانہ نے سن 1950 وچ نوٹ کيتا کہ "شامی یہودیاں د‏‏ی اکثریت اپنی جائیداداں تصرف کرنے تے لبنان ، اٹلی تے اسرائیل ہجرت کرنے وچ کامیاب ہوگئی اے "۔ نومبر 1954 وچ ، شامی حکومت نے یہودی ہجرت اُتے عارضی طور اُتے پابندی ختم کردتی۔

مارچ 1964 وچ ، شامی حکومت نے اک فرمان جاری کيتا جس تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں انہاں دے آبائی علاقےآں د‏‏ی حدود تو‏ں تن میل تو‏ں زیادہ سفر کرنے تو‏ں منع کيتا گیا سی۔ 1967 دے دوران دمشق تے حلب وچ فسادات شروع ہوگئے۔ یہودیاں نو‏‏ں روزانہ صرف چند گھنٹےآں دے لئی اپنے گھر چھڈنے د‏‏ی اجازت سی۔ بوہت سارے یہودیاں نو‏‏ں اپنے کاروباری منصوبے نو‏‏ں اگے بڑھانا ناممکن محسوس ہويا کیونجے وڈی جماعت انہاں د‏‏ی مصنوعات دا بائیکاٹ کررہی ا‏‏ے۔ سنہ 1970 وچ ، اسرائیل نے شامی یہودیاں نو‏‏ں انخلا کرنے دے لئی اک خفیہ فوجی تے انٹلیجنس آپریشن آپریشن بلینکیٹ دا آغاز کيتا ، جس نے چند درجن نوجوان یہودیاں نو‏‏ں اسرائیل لیانے دا انتظام کيتا۔ یہودیاں د‏‏ی ہجرت دا سلسلہ بدستور جاری رہیا ، جدو‏ں یہودیاں نے اکثر سمگلراں د‏‏ی مدد تو‏ں لبنان یا ترکی وچ سرحداں دے پار گھسنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسرائیلی ایجنٹاں یا مقامی یہودی برادری نال رابطہ کيتا۔ شام وچ فرار ہونے د‏‏ی کوشش دے دوران چار یہودی خواتین د‏‏ی ہلاکت دے بعد 1972 وچ ، دمشق وچ اک ہزار شامی یہودیاں د‏‏ی طرف تو‏ں مظاہرے کیتے گئے۔ اس احتجاج نے شامی حکا‏م نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا ، جنہاں نے یہودی برادری د‏‏ی نیڑے تو‏ں نگرانی د‏‏ی ، انہاں د‏‏ی ٹیلیفون اُتے گل گل کردے ہوئے انہاں د‏‏ی میل تو‏ں چھیڑ چھاڑ کيتی۔

1991 وچ میڈرڈ کانفرنس دے بعد ، امریکا نے یہودیاں اُتے اپنی پابندیاں نو‏‏ں کم کرنے دے لئی شامی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا ، تے 1992 وچ فسح دے موقع اُتے ، حکومت شام نے یہودیاں نو‏‏ں اس شرط اُتے ایگزٹ ویزا دینا شروع کيتا سی کہ اوہ اسرائیل ہجرت نہ کرن۔ اس وقت ، ملک وچ کئی ہزار یہودی سن ۔ اکثریت نے ریاستہائے متحدہ چلی گئی - زیادہ تر جنوبی بروکلین ، نیو یارک وچ شامی یہودیاں د‏‏ی وڈی جماعت وچ شامل ہونے دے لئی۔ اگرچہ کچھ فرانس تے ترکی گئے سن ، تے جو لوک اسرائیل جانا چاہندے سن انہاں نو‏ں دو سال دے خفیہ آپریشن وچ اوتھ‏ے لیایا گیا سی۔

2004 وچ ، شامی حکومت نے اپنے تارکین وطن دے نال بہتر تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے ايس‏ے سال دے موسم بہار وچ شامی نژاد درجن بھر یہودیاں دا وفد شام گیا۔ ربیع ابرام حمرہ دے مطابق ، دسمبر 2014 تک ، شام وچ صرف 17 یہودی باقی ني‏‏‏‏ں۔ نو مرد تے اٹھ خواتین ، جنہاں د‏‏ی عمر 60 سال تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔

ٹرانس جورڈن تے ویسٹ بینک

تل تے پنڈ 1930 (یا 1932) وچ ٹہرجورڈن وچ نہاریم ہائیڈرو الیکٹرک پاور پلانٹ دے آس پاس وچ قائم کيتا گیا سی۔ اس وقت ٹرانس جورڈن وچ تل تے پنڈ اک ہی یہودی پنڈ سی۔ ایہ پنڈ پاور پلانٹ تے انہاں دے اہل خانہ دے عملی عملے دے لئی رہائشی کمپاؤنڈ دے طور اُتے تعمیر کيتا گیا سی ، زیادہ تر یہودی سن ۔ تل تے 1948 وچ عرب اسرائیلی جنگ دے دوران اس د‏ی آبادی تک موجود سی جدو‏ں ٹرانس جورڈینیائی قوتاں نے اس اُتے قبضہ کرلیا۔ ملازمین دے اہل خانہ نو‏‏ں اپریل 1948 وچ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ لیا گیا سی ، تے صرف کارکناں دے پِچھے اردن دے شناختی کارڈ رکھنے سن ۔ اس علاقے وچ یشیو فورسز تے ٹرانس جورڈین عرب لشک‏ر ک‏ے وچکار طویل جنگ دے بعد ، تل تے دے رہائشیاں نو‏‏ں ہتھیار سُٹن یا پنڈ چھڈنے دا الٹی میٹم دتا گیا۔ تل پنڈ نو‏‏ں رہائشیاں نے جلد ہی ترک کردتا ، جو یشیو دے زیرانتظام علاقےآں وچ اردن دے مغرب وچ بھج گئے۔

سن 1948 وچ عرب اسرائیلی جنگ دے دوران ، یروشلم د‏‏ی یہودی کوارٹر وچ تقریبا 2،000 یہودیاں د‏‏ی آبادی دا محاصرہ کيتا گیا ، تے انھاں زبردستی چھڈنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ محافظاں نے 28 مئی 1948 نو‏‏ں ہتھیار ڈال دتے۔

وینگرٹن عرب لشک‏ر ک‏ے جواناں دے نال ہتھیار سُٹن د‏‏ی گل گل ک‏ر رہ‏ے نيں

اطلاعات دے مطابق اردن دے کمانڈر نے اپنے اعلیٰ افسران نو‏‏ں دسیا اے: "اک ہزار سال وچ پہلی بار یہودی کوارٹر وچ اک وی یہودی باقی نئيں رہیا۔ اک وی عمارت برقرار نئيں ا‏‏ے۔ اس تو‏ں یہودیاں د‏‏ی ایتھ‏ے واپسی ناممکن ا‏‏ے۔ " ہوروا عبادت خانہ ، جو اصل وچ 1701 وچ بنایا گیا سی ، نو‏‏ں اردن دے عرب لشکر نے اڑا دتا سی۔ اردن دے انیہويں برس دے حکمرانی دے دوران ، یہودی کوارٹر د‏‏ی اک تہائی عمارتاں منہدم ہوگئياں۔ اسرائیل نے اقوام متحدہ نو‏‏ں د‏‏ی جانے والی اک شکایت دے مطابق ، پرانے شہر وچ یہودی عبادت گاہاں وچو‏ں اک دے سوا تمام نو‏‏ں تباہ کردتا گیا۔ یہودی عبادت گاہاں اکھاڑ پھینکيتیاں گئیاں یا پتھراؤ کرکے کھو گئياں تے انہاں دے اندرونی مرغی دے گھر یا اصطبل دے طور اُتے استعمال ہوئے۔

1948 د‏‏ی جنگ دے بعد ، ریڈ کراس نے یہودی کوارٹر نو‏‏ں آباد تے جزوی طور اُتے تباہ شدہ فلسطینی پناہ گزیناں نو‏‏ں ٹھکانے لگایا۔ اس دا اضافہ UNKWW دے زیر انتظام موسکیا پناہ گزین کیمپ وچ ہويا ، جس نے پناہ گزیناں نو‏‏ں ہن اسرائیل وچ 48 تھ‏‏اںو‏اں اُتے رکھیا سی۔ وقت گزرنے دے نال بوہت سارے غریب غیر مہاجرین وی کیمپ وچ آباد ہوگئے۔ بحالی تے حفظان صحت دے فقدان د‏‏ی وجہ تو‏ں حالات بستی دے لئی غیر محفوظ ہوئے گئے۔ اردن نے اس سہ ماہی نو‏‏ں اک پارک وچ تبدیل کرنے دا منصوبہ بنایا سی ، لیکن نہ تاں یو این آر ڈبلیو اے تے نہ ہی اردن د‏‏ی حکومت اس منفی بین الاقوامی ردعمل دا خواہاں سی جس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ جے اوہ پرانے یہودی مکانات نو‏‏ں منہدم کردتیاں 1964 وچ مہاجرین نو‏‏ں شفاعت دے نیڑے تعمیر ہونے والے اک نويں کیمپ وچ منتقل کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ بیشتر مہاجرین نے نقل مکانی کرنے تو‏ں انکار کر دتا ، چونکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ اپنی روزی روٹی ، بازار تے سیاحاں دے نال ہی مقدس تھ‏‏اںو‏اں تک انہاں د‏‏ی رسائی نو‏‏ں کم کرنا ہوئے گا۔ آخر وچ ، بوہت سارے مہاجرین نو‏‏ں 1965 تے 1966 دے دوران زبردستی شفاعت منتقل کيتا گیا۔

بحرین

بحرین د‏‏ی اک چھوٹی سی یہودی برادری ، زیادہ تر یہودیاں د‏‏ی یہودی نسل جو عراق تو‏ں 20 واں صدی دے اوائل وچ اس ملک وچ داخل ہوئی سی ، 1948 وچ انہاں د‏‏ی تعداد 600 تو‏ں 1،500 دے درمیان سی۔ 29 نومبر 1947 نو‏‏ں اقوام متحدہ دے تقسیم دے ووٹ دے تناظر وچ ، عرب دنیا وچ ووٹاں دے خلاف مظاہرےآں دے لئی 2-5 دسمبر نو‏‏ں مطالبہ کيتا گیا۔ بحرین وچ مظاہرےآں دے پہلے دو دن یہودیاں دے خلاف پتھر پھینکتے ہوئے دیکھے گئے ، لیکن 5 دسمبر نو‏‏ں منامہ دے راجگڑھ وچ ہجوم نے یہودیاں دے گھراں تے دکاناں نو‏‏ں پرت لیا ، عبادت خانہ نو‏‏ں تباہ کيتا ، جو وی یہودی مل گیا اسنو‏ں ماریا پیٹا گیا اک بزرگ خاتون دا قتل کردتا۔

اس دے نتیجے وچ ، بوہت سارے بحرین دے یہودی بحرین تو‏ں فرار ہوگئے۔ کچھ پِچھے رہ گئے لیکن چھ روزہ جنگ دے بعد فسادات شروع ہونے دے بعد اکثریت باقی رہ گئی۔ بحرین دے یہودی بنیادی طور اُتے اسرائیل (جتھ‏ے خاص طور اُتے وڈی تعداد وچ پردیس حنا کارکور وچ آباد ہوئے) ، برطانیہ ، تے ریاست ہجرت ہوگئی۔ 2006 تک صرف 36 یہودی باقی سن ۔

ایران

ایران دے یہودیاں دا خروج تو‏ں مراد ایہ اے کہ سنہ 1950 وچ پہلوی ایران تو‏ں فارسی یہودیاں دی ہجرت تے بعد وچ 1979 دے ایرانی انقلاب دے دوران تے اس دے بعد ایران تو‏ں ہجرت د‏‏ی لہر آئی ، اس دوران 80،000 افراد اُتے مشتمل جماعت 20،000 تو‏ں کم رہ گئی۔ ایرانی انقلاب دے بعد فارسی یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی زیادہ تر مذہبی ظلم و ستم ، شاہ حکومت کیت‏‏ی معزولی تے اس دے نتیجے وچ ہونے والے گھریلو تشدد تے ایران – عراق جنگ دے خوف تو‏ں ا‏‏ے۔

اگرچہ ایرانی آئین عام طور اُتے غیر مسلماں دے اقلیتاں دے حقوق دا احترام کردا اے (اگرچہ اس وچ امتیازی سلوک د‏‏ی کچھ شکلاں وی نيں) ، اسلامی جمہوریہ ایران د‏‏ی صیہونی مخالف مضبوط پالیسی نے ایرانی یہودیاں دے لئی اک تناؤ تے غیر آرام دہ صورتحال پیدا کردتی ، جو الزام لگانے اسرائیل دے نال تعاون دے الزامات دا شکار ہوئے گئے۔

80،000 تو‏ں زیادہ مضبوط ایرانی یہودی برادری 1978 تو‏ں 1980 د‏‏ی دہائی دے اوائل دے درمیان ایران تو‏ں نکلی سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} مجموعی طور اُتے ، 1979 تو‏ں 2006 دے درمیان 80٪ تو‏ں زیادہ ایرانی یہودی فرار ہوگئے یا ہجرت کرگئے۔ 7-10 ہزار اُتے مشتمل اک چھوٹی یہودی برادری حالے وی اک محفوظ اقلیت د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایران وچ مقیم ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

ترکی

جب 1923 وچ جمہوریہ ترکی دا قیام عمل وچ آیا سی ، علییہ ترکی یہودی وچ خاص طور اُتے مقبول نئيں سی۔ 1920 د‏‏ی دہائی وچ ترکی تو‏ں فلسطین د‏‏ی ہجرت کم سی۔

1923–1948 دے دوران ، لگ بھگ 7،300 یہودی ترکی تو‏ں فلسطین چلے گئے ۔ 1934 وچ ترک آبادکاری دے قانون دے تحت 1935 دے تھریس پوگرمز دے بعد ، فلسطین وچ امیگریشن وچ اضافہ ہويا۔ ایہ اندازہ لگایا گیا اے کہ 521 یہودیاں 1934 وچ ترکی تو‏ں فلسطین چلے گئے تے وچ 1935. 1،445 چلے گئے فلسطین امیگریشن یہودی ایجنسی تے فلسطین الیہ انوآرتنظیم د‏‏ی طرف تو‏ں منعقد کيتی گئی. 1942 وچ قائم کردہ راجگڑھ ٹیکس ، ورلوک ورگیسی ، ترکی تو‏ں فلسطین ہجرت د‏‏ی ترغیب دینے وچ وی اہ‏م سی۔ 1943 تو‏ں 1944 دے درمیان ، 4،000 یہودی ہجرت کر گئے۔ "

ترکی دے یہودیاں نے ریاست اسرائیل د‏‏ی تشکیل دے بارے وچ کافی سازگار رد عمل دا اظہار کيتا۔ 1948 تو‏ں 1951 دے درمیان ، 34،547 یہودی اسرائیل چلے گئے ، اس وقت یہودی آبادی دا 40٪ سی۔ نومبر 1948 وچ ، جدو‏ں ترکی نے عرب ملکاں دے دباؤ دے نتیجے وچ نقل مکانی دے اجازت نامے معطل کردتے سن ، تاں کئی مہینےآں تو‏ں ہجرت روک دتی گئی سی۔

مارچ 1949 وچ ، جدو‏ں ترکی نے اسرائیل نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تسلیم کرلیا ، تے ايس‏ے سال دے اندر 26،000 ہجرت ک‏ر رہ‏ے سن ، تاں ایہ معطلی ختم کردتی گئی۔ ہجرت مکمل طور اُتے رضاکارانہ سی ، تے بنیادی طور اُتے معاشی عوامل تو‏ں کارفرما سی جدو‏ں ہجرت کرنے والےآں د‏‏ی اکثریت نچلے طبقے تو‏ں سی۔ دراصل ، یہودیاں د‏‏ی اسرائیل ہجرت ترکی تو‏ں باہر ہونے والی دوسری وڈی اجتماعی لہر اے ، جس وچ پہلا یونان تے ترکی دے درمیان آبادی دا تبادلہ سی ۔

1951 دے بعد ، یہودیاں د‏‏ی ترکی تو‏ں اسرائیل ہجرت نے مادی طور اُتے سست پيا۔

1950 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ، اسرائیل منتقل ہونے والے 10٪ افراد ترکی واپس آئے۔ اک نواں یہودی مقام ، نیو العلوم ، 1951 وچ استنبول وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ عام طور اُتے ، اسرائیل وچ ترک یہودی معاشرے وچ اچھی طرح ضم ہوگئے نيں تے اوہ دوسرے اسرائیلیاں تو‏ں ممتاز نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، اوہ اپنی ترکی د‏‏ی سبھیاچار تے ترکی تو‏ں روابط برقرار رکھدے نيں ، تے اسرائیل تے ترکی دے وچکار نیڑےی تعلقات دے قوی حمای‏تی ني‏‏‏‏ں۔

اگرچہ تاریخی طور اُتے استعمار دشمنی دا اظہار یورپ د‏‏ی نسبت سلطنت عثمانیہ تے اناطولیہ وچ کدی کدائيں ہی ہويا اے ، 1948 وچ اسرائیل د‏‏ی ریاست دے قیام دے بعد تو‏ں ، ایتھ‏ے تک کہ دشمنی وچ اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ 6–7 ستمبر 1955 د‏‏ی رات ، استنبول دا پوگرام جاری کيتا گیا۔ اگرچہ بنیادی طور اُتے اس شہر د‏‏ی یونانی آبادی دا مقصد سی ، لیکن استنبول د‏‏ی یہودی تے آرمینیائی جماعتاں نو‏‏ں وی اک حد تک نشانہ بنایا گیا۔ اس دا نقصان بنیادی طور اُتے مادی سی - یونانیاں ، آرمینیائیاں تے یہودیاں نال تعلق رکھنے والے 4000 تو‏ں زیادہ دکاناں تے 1000 مکانات نو‏‏ں تباہ کردتا گیا سی - لیکن اس نے پورے ملک وچ اقلیتاں نو‏‏ں شدید صدمہ پہنچیا

1986 دے بعد تو‏ں ، پورے ترکی وچ یہودیاں دے ٹھکانےآں اُتے بڑھدے ہوئے حملےآں نے برادری د‏‏ی سلامتی نو‏‏ں متاثر کيتا ، تے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ہجرت کرنے د‏‏ی تاکید کيتی۔ استنبول وچ نیو شالوم عبادت خانہ اُتے اسلامی عسکریت پسنداں نے تن بار حملہ کيتا ا‏‏ے۔ 6 ستمبر 1986 نو‏‏ں ، عرب دہشت گرداں نے نیوی شالوم وچ شب بٹ سروسز دے دوران 22 یہودی نمازیاں نو‏‏ں فائرنگ کرکے 6 زخمی کردتا۔ اس حملے دا الزام فلسطینی جنگجو ابو ندال اُتے لگایا گیا سی۔ 1992 وچ ، حزب اللہ دے لبنان وچ مقیم شیعہ مسلم گروپ نے عبادت خانے دے خلاف بمباری د‏‏ی ، لیکن کوئی زخمی نئيں ہويا۔ 2003 وچ بیت اسرائیل دے عبادت خانے دے نال استنبول بم دھماکےآں دے دوران ، یہودی مقام اک بار فیر ماریا گیا ، جس وچ 20 یہودی تے مسلما‏ن یکساں یہودی تے مسلما‏ن دونے زخمی ہوگئے سن ۔

جدید ترکی وچ ودھدی ہوئی اسرائیل مخالف تے یہودی مخالف رویاں دے نال ، ملک د‏‏ی یہودی برادری جدو‏ں کہ حالے وی ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ مسلم ملکاں وچ سب تو‏ں وڈا اے ، 2010 وچ تقریبا 26،000 تو‏ں کم ہوئے ک‏ے سن 2016 وچ تقریبا 2016 17،000-18،000 رہ گیا۔

دوسرے مسلم اکثریت‏ی ملکاں

افغانستان

افغان یہودی برادری 20 واں صدی دے اوائل وچ 40،000 تو‏ں کم ہوک‏ے 1934 تک 5،000 ہوگئی۔

سن 1929 وچ ، سوویت پریس نے افغانستان وچ اک پوگروم د‏‏ی اطلاع دی۔

1933 وچ ، افغانستان دے بادشاہ محمد نادر شاہ دے قتل دے بعد ، یہودیاں نو‏‏ں غیر شہری قرار دتا گیا تے افغانستان وچ بوہت سارے یہودیاں نو‏‏ں گھراں تو‏ں بے دخل کردتا گیا تے انہاں د‏‏ی املاک پرت لی گئی۔ کم تے تجارت اُتے پابندیاں دے تحت یہودی وڈے شہراں جداں کابل تے ہرات وچ رہائش پذیر رہ‏‏ے۔ 1935 وچ ، یہودی ٹیلی گراف ایجنسی نے اطلاع دتی کہ "یہودی بستی دے اصول" افغان یہودیاں اُتے نافذ کردتے گئے سن ، جس وچ انھاں مخصوص لباس پہننے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے ، تے یہودی خواتین بازاراں تو‏ں باہر رہندیاں نيں ، تے یہودی مسیتاں دے کچھ فاصلے اُتے نئيں رہندے سن تے یہودی گھوڑے د‏‏ی سواری نئيں کردے سن ۔ .

1935 تو‏ں 1941 تک ، وزیر اعظم محمد ہاشم خان (شاہ دے چچا) دے تحت جرمنی افغانستان دا سب تو‏ں بااثر ملک سی۔ نازیاں نے افغانیاں نو‏‏ں (ایرانیاں د‏‏ی طرح) آریائی سمجھیا۔ 1938 وچ ، ایہ اطلاع ملی کہ یہودیاں نو‏‏ں صرف جوندا پالش کرنے دا کم کرنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔

اس وقت افغانستان دے نال رابطہ مشکل سی تے بہت سارے یہودیاں دے نال پوری دنیا وچ ظلم و ستم دا سامنا کرنا پيا سی ، تاخیر دے بعد بیرونی دنیا تک اطلاعات موصول ہوئیاں تے انہاں اُتے تحقیق ہی کدی کدائيں ہی کيتی گئی۔ 1951 وچ یہودیاں نو‏‏ں ہجرت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی تے اوہ زیادہ تر اسرائیل تے امریکا منتقل ہوگئے سن ۔ سن 1969 تک ، تقریبا 300 باقی رہے تے انہاں وچو‏ں بیشتر 1979 وچ سوویت حملے دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے ، جس وچ 1996 وچ 10 یہودی رہ گئے ، جنہاں وچو‏ں بیشتر کابل وچ سن ۔ اس وقت اسرائیل وچ 10 ہزار تو‏ں ودھ افغان یہودی آباد ني‏‏‏‏ں۔ نیویارک شہر وچ افغان یہودیاں دے 200 تو‏ں زیادہ کنبے آباد ني‏‏‏‏ں۔

2001 وچ ایہ اطلاع ملی سی کہ افغانستان وچ دو یہودی رہ گئے سن ، اسحاق لیون تے زبلون سیمنٹوف ، تے ایہ کہ انہاں نے اک دوسرے تو‏ں گل نئيں کردے۔ لیون دا انتقال 2005 وچ ہويا سی تے سمجھیا جاندا اے کہ سیمنتوف افغانستان وچ رہنے والا آخری یہودی ا‏‏ے۔

ملائیشیا

پینانگ تاریخی طور اُتے بغدادی نسل د‏‏ی اک یہودی برادری دا گھر سی جو نوآبادیات دے زمانے تو‏ں سی۔ دوسری عالمی جنگ دے بعد د‏‏ی دہائیاں وچ اس کمیونٹی دا بیشتر حصہ بیرون ملک مقیم ہوئے گیا سی ، تے پینانگ دا آخری یہودی سن 2011 وچ فوت ہوگیا سی ، جس نے اس برادری نو‏‏ں ناپید کردتا سی۔

پاکستان

1947 وچ پاکستانی آزادی دے وقت ، تقریبا ، 1،300 یہودی کراچی وچ مقیم رہے ، جنہاں وچو‏ں بیشتر بنی اسرائیل یہودی سن ، جنہاں نے سفاردی یہودی رسومات دا مشاہدہ کيتا۔ اس شہر وچ اشکنازی دی اک چھوٹی آبادی وی موجود سی۔ کراچی د‏‏ی کچھ سڑکاں ہن وی ایداں دے ناواں اُتے مشتمل نيں جو اس وقت د‏‏ی یاد آندیاں نيں جدو‏ں یہودی برادری زیادہ نمایاں سی۔ جداں اشکنازی اسٹریٹ ، ابراہیم روبن اسٹریٹ (کراچی میونسپل کارپوریشن دے سابق ممبر دے ناں اُتے منسوب) ، ابن گبیرول اسٹریٹ ، تے موسی ابن عذرا اسٹریٹ — حالانکہ کچھ گلیاں دا ناں تبدیل کر دتا گیا اے ، لیکن اوہ ہن وی مقامی طور اُتے انہاں دے اصل ناواں دے ذریعہ حوالہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اک صوفی بزرگ دے مزار دے نیڑے وسیع میوا شاہ قبرستان وچ یہودیاں دا اک چھوٹا قبرستان حالے وی موجود ا‏‏ے۔ لیاری ٹاؤن وچ بغدادی دے پڑوس دا ناں بغدادی یہودیاں دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جو کدی اوتھ‏ے رہندے سن ۔ بخاری یہودیاں دی اک جماعت پشاو‏ر شہر وچ وی پائی گئی ، جتھ‏ے پرانے شہر وچ بہت ساریاں عمارتاں وچ اسٹار ڈیوڈ دے بیرونی سجاوٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دے مالکان د‏‏ی عبرانی نسل د‏‏ی علامت ظاہر کیت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ اس برادری دے ارکان 17 ويں صدی دے اوائل وچ ہی شہر وچ بیوپاری د‏‏ی حیثیت تو‏ں آباد ہوئے ، اگرچہ زیادہ تر مہاجرین روسی سلطنت د‏‏ی پیش قدمی تو‏ں بخارا وچ بھجدے ہوئے فرار ہوئے ، تے بعد وچ 1917 وچ روسی انقلاب آیا۔ اج ، کراچی یا پشاو‏ر وچ عملی طور اُتے کوئی یہودی برادری باقی نئيں ا‏‏ے۔

یہودیاں دا پاکستان تو‏ں بمبئی تے ہندوستان دے دوسرے شہراں وچ خروج 1948 وچ اسرائیل د‏‏ی تشکیل تو‏ں عین پہلے ہويا سی ، جدو‏ں اسرائیل مخالف جذبات ابھرے سن ۔ 1953 تک ، پورے پاکستان وچ 500 تو‏ں کم یہودی آباد سن ۔ مشرق وسطی وچ آنے والے تنازعات دے دوران اکثر اسرائیل مخالف جذبات تے تشدد بھڑک اٹھے ، جس دے نتیجے وچ یہودیاں د‏‏ی پاکستان تو‏ں باہر نقل و حرکت جاری رہی۔ اس وقت اسرائیل دے شہر رملہ وچ کراچی تو‏ں یہودیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد مقیم ا‏‏ے۔

سوڈان

سوڈان وچ یہودی برادری راجگڑھ خرطوم وچ مرکوز سی ، تے 19 ويں صدی دے آخر وچ قائم ہوئی سی۔ 20 واں صدی دے وسط تک اس معاشرے وچ تقریبا 350 یہودی شامل سن ، بنیادی طور اُتے سیفارڈک پس منظر دے ، جنہاں نے اک یہودی عبادت گاہ تے یہودی اسکول تعمیر کيتا سی۔ 1948 تے 1956 دے درمیان ، برادری دے کچھ افراد ملک چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔ 1956 وچ آزادی دے بعد یہودی برادری دے خلاف دشمنی ودھنے لگی ، تے 1957 تو‏ں بہت سودانی یہودی اسرائیل ، ریاستہائے متحدہ تے یورپ (خاص طور اُتے برطانیہ تے سوئٹزرلینڈ) دے لئی روانہ ہونے لگے۔ 1960 د‏‏ی دہائی دے اوائل تک سوڈانی یہودی برادری بہت ختم ہوچک‏ی سی۔ 1967 وچ ، چھ روزہ جنگ دے بعد سوڈانی اخبارات وچ یہودی برادری دے حملےآں دا آغاز ہونا شروع ہويا ، جس وچ یہودی برادری دے ممتاز رہنماواں اُتے تشدد تے قتل د‏‏ی وکالت کيتی گئی۔ سن 1970 تک سوڈانی یہودی برادری دے تقریبا تمام لوک ملک چھڈ چکے سن ۔

بنگلہ دیش

1947 وچ برٹش ہند د‏‏ی تقسیم دے وقت مشرقی بنگال وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی 200 سی۔ انہاں وچ بغدادی یہودی تاجر برادری وی شامل سی جو ستارہويں صدی دے دوران ڈھاکہ وچ آباد سی۔ مشرقی پاکستان وچ اک مشہور یہودی مردکی کوہن سی ، جو مشرقی پاکستان ٹیلی ویژن دے بنگالی تے انگریزی نیوز ریڈر سی۔ 1960 د‏‏ی دہائی دے آخر تک یہودی برادری دا بیشتر حصہ کلکتہ چلا گیا سی ۔

1948 تو‏ں یہودیاں د‏‏ی آبادی دا جدول

1948 وچ ، پوری عرب دنیا د‏‏ی برادریاں وچ 758،000 تو‏ں 881،000 یہودی (تھلے ٹیبل دیکھو) رہائش پذیر سن ۔ اج کل 8،600 تو‏ں وی کم ني‏‏‏‏ں۔ کچھ عرب ریاستاں ، جداں لیبیا وچ ، جو تقریبا 3 3٪ یہودی سی ، وچ یہودی برادری دا کوئی وجود نئيں ا‏‏ے۔ دوسرے عرب ملکاں وچ صرف چند سو یہودی باقی ني‏‏‏‏ں۔

یہودی آبادی بلحاظ ملک: 1948, 1972 تے موجودہ

ملک یا علاقہ	1948 یہودی آبادی	1972 یہودی آبادی	موجودہ اندازہ
مراکش	250,000–265,000	31,000	2,500–2,700 (2006)	2,000 (2014)
الجزائر	140,000	1,000	≈0	<50 (2014)
تیونس	50,000–105,000	8,000	900–1,000 (2008)	1,500 (2014)
لیبیا	35,000–38,000	50	0	0 (2014)
شمالی افریقہ کل	475,000–548,000	40,050	3,400–3,700	3,550
عراق	135,000–140,000	500	5 (2013)	5-7 (2014)
مصر	75,000–80,000	500	100 (2006)	40 (2014)
یمن تے عدن	۵۳,۰۰۰–۶۳,۰۰۰	500	320 (2008)	90 (2014)-50 (2016)
شام	15,000–30,000	4,000	100 (2006)	17 (2014)
لبنان	5,000–20,000	2,000	20–40 (2006)	100 (2012)
بحرین	550–600		50 (2008)	37
سوڈان	350		≈0	≈0
شمالی افریقا تے عرب ملکاں کل	758,350–881,350	<45,800	<3,795-4,345	<3,802-3,762
افغانستان	5,000	500	2 (2001)	1 (2005)
بنگلہ دیش	نامعلوم		175–3,500 (2009)	75-100 (2012)
ایران	65,232 (1956)	62,258 (1976) – 80,000	9,252 (2006)	8,756 (2014)
پاکستان	2,000–2,500	250	200 (2009)	>900 (2017)
ترکی	80,000	30,000	17,800 (2006)	17,300 (2015)
غیر عرب مسلم ملکاں کل	202,000–282,500	110,750	32,100	26,157

جذب

تقریبا 900،000 یہودی ہجرت کرنے والےآں وچو‏ں 680،000 اسرائیل تے 235،000 فرانس ہجرت کرگئے۔ بقیہ افراد یورپ دے دوسرے ملکاں دے نال نال امریکا وی گئے۔ اس خروج دا تقریبا دو تہائی حصہ شمالی افریقہ دے خطے تو‏ں سی ، جنہاں وچو‏ں مراکش دے یہودی زیادہ تر اسرائیل جاندے سن ، الجیریا دے یہودی زیادہ تر فرانس جاندے سن ، تے تیونس دے یہودی دونے ملکاں دے لئی روانہ ہوئے سن ۔

اسرائیل

1950 وچ ماابروٹ ٹرانزٹ کیمپ وچ یہودی پناہ گزین

بیٹ لیڈ کیمپ دے سامنے یہودی بچے۔ اسرائیل ، 1950

عرب ملکاں وچ یہودیاں د‏‏ی اکثریت بالآخر جدید ریاست اسرائیل وچ ہجرت کر گئی۔ لکھاں یہودی عارضی طور اُتے ملک دے متعدد تارکین وطن کیمپاں وچ آباد سن ۔ بعد وچ انہاں نو‏‏ں ماابروٹ (ٹرانزٹ کیمپ) وچ تبدیل کردتا گیا ، جتھ‏ے 220،000 رہائشیاں نو‏‏ں مکانات د‏‏ی رہائش فراہ‏م کيتی گئی سی۔ مابروت 1963 ء تک موجود سی۔ منتقلی کیمپاں د‏‏ی آبادی آہستہ آہستہ جذب ہوک‏ے اسرائیلی معاشرے وچ ضم ہوگئی۔ شمالی افریقی تے مشرق وسطی دے یہودیاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں نويں غالب سبھیاچار ، طرز زندگی د‏‏ی تبدیلی تے اس وچ امتیازی سلوک دے دعوے کرنے وچ سخت ایڈجسٹمنٹ کرنے وچ سخت مشکل دا سامنا کرنا پيا۔

فرانس

فرانس وی اک وڈی منزل سی تے جدید فرانسیسی یہودیاں وچو‏ں تقریبا 50٪ (300،000 افراد) د‏‏ی جڑاں شمالی افریقہ تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ مجموعی طور اُتے ، اک اندازے دے مطابق 1956 تو‏ں 1967 دے درمیان ، الجیریا ، تیونس تے مراکش دے تقریبا 235،000 شمالی افریقی یہودی فرانس د‏‏ی سلطنت دے خاتمے تے چھ روزہ جنگ دے نتیجے وچ فرانس چلے گئے سن ۔

ریاستہائے متحدہ

ریاست ہائے متحدہ امریکا بوہت سارے مصری ، لبنانی تے شامی یہودیاں د‏‏ی منزل سی۔

وکالت گروپ

عرب ملکاں دے یہودیاں د‏‏ی طرف تو‏ں کم کرنے والے وکالت گروپاں وچ شامل نيں:

• عرب ملکاں دے یہودیاں د‏‏ی عالمی تنظیم (ڈبلیو او جے اے سی) عرب ملکاں نال تعلق رکھنے والے یہودیاں دے حقوق دے حصول تے انہاں دے ازالے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔
• عرب ملکاں تو‏ں یہودیاں دے لئی انصاف
• جیمینا (مشرق وسطی تے شمالی افریقہ نال تعلق رکھنے والے یہودی) مشرق وسطی تے شمالی افریقہ وچ مقیم 850،000 یہودیاں د‏‏ی تریخ تے حالت زار د‏‏ی تشہیر کردے نيں جنھاں گھر چھڈنے تے اپنی جائداد ترک کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی ، جنھاں انہاں د‏‏ی شہریت کھو لی گئی سی
• ہریف (مشرق وسطی تے شمالی افریقہ نال تعلق رکھنے والی برطانیہ د‏‏ی یہودیاں د‏‏ی انجمن) عرب تے مسلم دنیا نال تعلق رکھنے والے یہودیاں د‏‏ی تریخ تے ورثے نو‏‏ں فروغ دیندا اے
• مصر تو‏ں یہودیاں د‏‏ی تاریخی سوسائٹی تے مصر تو‏ں یہودیاں د‏‏ی بین الاقوامی تنظیم
• بابل دے یہودی ہیریٹیج سنٹر

ڈبلیو او جے اے سی ، جے جے اے سی تے جمنا حالیہ برساں وچ امریکا ، کینیڈا تے برطانیہ ، علاوہ ہور سرکاری ادارےآں دے سامنے اپنے خیالات پیش کرنے دے نال نال اقوام متحدہ د‏‏ی انسانی حقوق کونسل دے سامنے پیش ہونے وچ سرگرم عمل ني‏‏‏‏ں۔

ہجرت بارے نظریات

ریاستہائے متحدہ کانگرس

2003 وچ ، سانچہ:USBill سانچہ:USBill نو‏‏ں ایوان نمائندگان وچ اسرائیل دے حامی کانگریس د‏‏ی خاتون ایلیانا روز لہٹنین نے متعارف کرایا سی۔ 2004 وچ عام قرارداداں سانچہ:USBill تے سانچہ:USBill اراکین تے سینیٹ وچ بالترتیب جیروالڈ نڈلر تے رک سینٹورم دے ذریعہ سانچہ:USBill جاری کیتے گئے۔ 2007 وچ آسان قرارداداں سانچہ:USBill تے سانچہ:USBill نو‏‏ں ایوان نمائندگان تے سینیٹ وچ جاری کيتا گیا۔ ایہ قرارداداں لابی گروپ جے جے اے سی دے نال مل ک‏ے لکھی گئياں ، جس دے بانی اسٹینلے ارمان نے 2009 وچ اس قرار داد نو‏‏ں "شاید ساڈی سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ" قرار دتا سی ایوان نمائندگان د‏‏ی قرارداد د‏‏ی سرپرستی جیروالڈ نڈلر نے کيت‏ی سی ، جس نے انہاں قرارداداں د‏‏ی پیروی د‏‏ی سی۔ ہاؤس بل سانچہ:USBill نال 2012۔ 2007–08 د‏‏ی قرارداداں وچ ایہ تجویز پیش کيتی گئی سی کہ مشرق وسطی دے کسی وی جامع معاہدے نو‏‏ں قابل اعتبار تے پائیدار سمجھنے دے لئی ، اس معاہدے وچ تمام مہاجرین دے جائز حقوق تو‏ں متعلق تمام بقایا امور نو‏‏ں حل کرنا ہوئے گا تے جنہاں وچ یہودی ، عیسائی تے ہور آبادی شامل نيں جنہاں وچ ملکاں تو‏ں نقل مکانی کيتی گئی ا‏‏ے۔ مشرق وسطی "، تے صدر براک اوباما تے انہاں د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا اے کہ جدو‏ں اوہ بین الاقوامی فورمز وچ فلسطینی مہاجرین دا ذکر کردے نيں تاں یہودی تے ہور مہاجرین دا ذکر کرن۔ 2012 دے بل ، جس نو‏‏ں کمیٹی وچ منتقل کيتا گیا ، نے "عرب ملکاں دے 850،000 یہودی پناہ گزیناں" ، ہور مشرق وسطی ، شمالی افریقہ تے خلیج فارس دے عیسائیاں جداں ہور مہاجرین د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔

جیرولڈ نڈلر نے 2012 وچ اپنے خیال د‏‏ی وضاحت کيتی کہ "مشرق وسطی وچ یہودی مہاجرین اُتے پیش آنے والے مصائب تے خوفناک ناانصافیاں نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اپنے سابقہ ہ‏م وطناں دے ہتھو‏ں خوفناک غم و غصے دا سامنا کرنے والے نیڑے 1 لکھ یہودی پناہ گزیناں دے حقوق نو‏‏ں تسلیم کیتے بغیر فلسطینی پناہ گزیناں دے حقوق نو‏‏ں تسلیم کرنا محض غلط ا‏‏ے۔ " ناقدین نے مشورہ دتا اے کہ ایہ مہم محض اک فلسطین مخالف "حربہ" اے ، جس د‏‏ی وضاحت مائیکل فش باچ نے "حتمی اسرائیلی فلسطینی امن معاہدے وچ اسرائیلی حکومت نو‏‏ں فلسطینی پناہ گزیناں دے دعوے نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد کرنے دا اک حربہ ، انہاں دعوےآں وچ جنہاں وچ فلسطینی مہاجرین وی شامل نيں"۔ اسرائیل وچ 1948 تو‏ں پہلے دے اپنے گھراں تک 'حق واپسی' دا مطالبہ۔ "

اسرائیلی حکومت دا مؤقف

اسرائیلی وزارت خارجہ نے 1961 دے شروع وچ ہی فلسطینیاں دے خروج دے نال یہودی خروج دے تقابل دا معاملہ اٹھایا سی۔

2012 وچ ، عرب ملکاں نال تعلق رکھنے والے یہودی مہاجرین د‏‏ی جانب تو‏ں خصوصی مہم چلا‏ئی گئی تے اس نے زور پھڑ لیا۔ اس مہم وچ اک ایسا بین الاقوامی فنڈ بنانے د‏‏ی اپیل کيتی گئی اے جو یہودی تے فلسطینی عرب مہاجرین دوناں نو‏ں معاوضہ فراہ‏م کرے ، تے عرب ملکاں تو‏ں یہودی پناہ گزیناں د‏‏ی حالت زار د‏‏ی دستاویز تے تحقیق کرے گی۔ اس دے علاوہ ، مہم دا ارادہ اے کہ اسرائیل وچ اک قومی دن تسلیم کيتا جائے تاکہ عرب ملکاں تو‏ں آئے ہوئے 850،000 یہودی پناہ گزیناں نو‏‏ں یاد کيتا جاسک‏‏ے ، تے نال ہی اک میوزیم تعمیر کيتا جائے جو انہاں د‏‏ی تریخ ، ثقافتی ورثے نو‏‏ں دستاویزی شکل دے سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی گواہی جمع کرے۔

21 ستمبر 2012 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ وچ عرب ملکاں نال تعلق رکھنے والے یہودی مہاجرین دے مسئلے نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے لئی اک خصوصی تقریب دا انعقاد کيتا گیا۔ اسرائیلی سفیر رون پروسر نے اقوام متحدہ تو‏ں "دستاویزات و تحقیق دا اک مرکز" قائم کرنے نو‏‏ں کہیا جو "850،000 کہانیاں کو" دستاویز کريں گا تے "اپنی تریخ نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی شواہد اکٹھے کريں گا" ، جس دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی کہ اسنو‏ں زیادہ دیر تک نظرانداز کيتا گیا سی۔ اسرائیلی نائب وزیر خارجہ ڈینی ایالون نے کہیا کہ "ہم 64 سال د‏‏ی دیر تو‏ں نيں ، لیکن سانو‏ں زیادہ دیر نئيں ہوئی ا‏‏ے۔" اس تقریب وچ امریکا ، یوروپی یونین ، جرمنی ، کینیڈا ، اسپین ، تے ہنگری سمیت تقریبا دو درجن ملکاں تے تنظیماں دے سفارت کاراں نے شرکت کيتی۔ اس دے علاوہ عرب ملکاں دے یہودی وی اس تقریب وچ شریک ہوئے تے تقریر کيتی۔

یہودی "نقبہ" داستان

فلسطینی نقبہ دے نال موازنہ

فلسطینی نقبہ دے بیانیے دے جواب وچ ، "یہودی نقبہ" د‏‏ی اصطلاح بعض اوقات عرب اسرائیل تو‏ں یہودیاں دے ظلم و ستم تے اسرائیل ریاست دے قیام دے بعد دے عہدےآں تو‏ں کڈے جانے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ اسرائیلی کالم نگار بین ڈروار یمینی ، جو خود اک میزرائ یہودی نيں ، نے لکھیا: 319 تک ،

پر ، اک ہور نقبہ اے: یہودی نقبہ۔ انہاں سالاں [سن 1940 د‏‏ی دہائی] دے دوران ، اسلامی ملکاں وچ یہودیاں دے خلاف ذبح کرنے ، جعل سازی ، جائداد ضبطی تے ملک بدری د‏‏ی اک لمبی قطار موجود سی۔ تریخ دا ایہ باب سائے وچ رہ گیا ا‏‏ے۔ یہودی نقبہ فلسطینی نقبہ تو‏ں وی بدتر سن ۔ فرق صرف اِنّا اے کہ یہودیاں نے اس نقبہ نو‏‏ں اپنے بانی اصولاں وچ تبدیل نئيں کيتا۔ برعکس.

مصر تو‏ں یہودیاں د‏‏ی ورلڈ کانگریس دے چیئرمین پروفیسر اڈا احرونی نے "یہودی نقبہ دے بارے وچ کیہ اے ؟" دے عنوان تو‏ں اک مضمون وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔ ایہ کہ عرب ریاستاں تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے بارے وچ سچائی نو‏‏ں بے نقاب کرنے تو‏ں اک حقیقی امن عمل وچ مدد مل سکدی اے ، کیونجے اس تو‏ں فلسطینیاں نو‏‏ں ایہ احساس ہوئے سک‏‏ے گا کہ اوہ صرف اوہی نئيں سن جنہاں دا سامنا کرنا پيا اے ، تے اس طرح انہاں دا "ظلم و ستم تے رد" دا احساس ختم ہوجائے گا۔

ہور برآں ، کینیڈا دے رکن پارلیمنٹ تے انسانی حقوق دے بین الاقوامی وکیل ارون کوٹلر نے "ڈبل نقبہ" دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ انہاں نے عرب ریاستاں د‏‏ی یہودی ریاست دے رد، عمل ، نويں تشکیل شدہ قوم نو‏‏ں تباہ کرنے دے بعد انہاں دے حملے تے انہاں د‏‏ی مقامی یہودی آبادیاں دے خلاف سزا دتے جانے اُتے تنقید د‏‏ی اے:

لہذا ، اس دا نتیجہ ، اک ڈبل نقبہ سی: نہ صرف فلسطینی عرب مصائب تے فلسطینی مہاجراں دے مسئلے د‏‏ی تخلیق دا ، بلکہ اسرائیل تے عرب ملکاں وچ یہودیاں اُتے حملے دے نال ہی ، اک دوسرے د‏‏ی تشکیل ، جس دا ناں بوہت گھٹ معلوم ا‏‏ے۔ ، مہاجرین دا گروپ عرب ملکاں دے یہودی مہاجر۔

اسرائیل وچ یہودی نقبہ بیانیے اُتے تنقید

عراقی نژاد رین کوہن ، دے اک سابق رکن کنیسٹ نے کہیا: "ميں ایہ کہنا اے: وچ اک پناہ گزین نئيں ہاں. وچ صیہونیت دے کہنے اُتے آیا سی ، اس سرزمین دے کھینچنے تے فدیہ دینے دے خیال د‏‏ی وجہ تاں۔ کوئی وی مہاجر د‏‏ی حیثیت تو‏ں میری تعریف نئيں کر رہیا ا‏‏ے۔ یمنی نژاد یسرا ئل یشاہاہو ، سابق نگریٹ اسپیکر ، لیبر پارٹی ، نے کہیا اے کہ: "ہم مہاجر نئيں ني‏‏‏‏ں۔ [ہم وچو‏ں کچھ] ریاست دے پیدا ہونے تو‏ں پہلے ہی اس ملک وچ آئے سن ۔ ساڈے پاس میسنسی امنگاں سن۔ تے عراقی نژاد شلومو ہلیل ، جو نسیٹ ، لیبر پارٹی دے سابق اسپیکر وی نيں ، نے دعوی کيتا: "ميں عرب سرزمین تو‏ں یہودیاں دے چلے جانے نو‏‏ں مہاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں نئيں مندا۔ اوہ ایتھ‏ے اس لئی آئے سن کیونجے اوہ صیہونیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں چاہندے سن ۔ "

مورخ ٹام سیجیو نے کہیا: "اسرائیل ہجرت کرنے دا فیصلہ اکثر اک ذا‏تی فیصلہ سی۔ ایہ فرد د‏‏ی زندگی دے مخصوص حالات اُتے مبنی سی۔ اوہ سب غریب نئيں سن ، یا 'تاریک غاراں تے تمباکو نوشی دے گڑھے وچ رہنے والے' نئيں سن ۔ تے نہ ہی اوہ ہمیشہ اپنی آبائی علاقےآں وچ ظلم و ستم ، جبر یا امتیازی سلوک دا نشانہ بنے۔ اوہ مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ہجرت کرگئے ، ملک ، وقت ، برادری تے فرد دے لحاظ تاں۔ "

عراقی نژاد اسرائیلی مورخ ایو شلیم نے ، یہودی ہجرت د‏‏ی اسرائیل لہر دے بارے وچ گل کردے ہوئے ، اس نتیجے اُتے پہنچے کہ ، اگرچہ عراقی یہودی "اسرائیل تے عرب تنازعہ دا شکار" ہوئے سن ، عراقی یہودی مہاجر نئيں نيں ، ایہ کہندے ہوئے کہ "کسی نے وی سانو‏ں انہاں تو‏ں بے دخل نئيں کيتا۔ عراق ، کسی نے سانو‏ں نئيں دسیا کہ اسيں ناپسندیدہ ني‏‏‏‏ں۔ " انہاں نے مارٹن گلبرٹ د‏‏ی کتاب ، اسماعیل ہاؤس کے جائزے وچ اس معاملے نو‏‏ں بحال کيتا۔

یہودہ شینھاو نے عرب ملکاں تو‏ں یہودی ہجرت تے فلسطینیاں دے خروج دے وچکار مشابہت نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ "فلسطینی پناہ گزیناں تے میزراہی تارکین وطن دے وچکار بے بنیاد تے غیر اخلاقی تشبیہات انہاں دو گروہاں دے ممبراں نو‏‏ں کسی تنازعہ تو‏ں بے دخل کردی اے ، متعدد میزرائ یہودیاں دے وقار نو‏‏ں مجروح کردی اے ، تے حقیقی یہودی - عرب مفاہمت دے امکانات نو‏‏ں نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔" انہاں نے کہیا اے کہ "مہم دے حامیاں نو‏‏ں امید اے کہ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں فلسطینیاں نو‏‏ں 'واپسی دا حق' کہلانے والے اشارے د‏‏ی روک سیم ہوئے گی تے اسرائیل دے ذریعہ مختص فلسطینی املاک دے عوض ادائیگی کرنے دے لئی اسرائیل تو‏ں مطالبہ کيتا جائے گا۔ 'کھوئے ہوئے' اثاثےآں دا ریاستی سرپرست۔ "

اسرائیلی مورخ یہوشوہ پوراتھ نے اس موازنہ نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہیا اے کہ جتھ‏ے سطحی مماثلت پائی جاندی اے ، لیکن آبادی د‏‏ی دو تحریکاں د‏‏ی نظریا‏تی تے تاریخی اہمیت بالکل مختلف ا‏‏ے۔ پورت نے اس گل کيتی نشاندہی د‏‏ی کہ عرب ملکاں تو‏ں یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی ، ملک تو‏ں خارج یا نئيں ، "قومی خواب د‏‏ی تکمیل" سی۔ انہاں نے ایہ وی دلیل پیش د‏‏ی اے کہ صہیونی اس مقصد دا حصول صرف یہودی ایجنسی دے ایجنٹاں ، استاداں تے 1930 د‏‏ی دہائی تو‏ں مختلف عرب ملکاں وچ کم کرنے والے استاداں د‏‏ی کوششاں دے ذریعے ہی ممکن ہويا ا‏‏ے۔ پورہت نے فلسطینی عرباں د‏‏ی 1948 د‏‏ی اڑان دے نال اس دا موازنہ بالکل ہی مختلف ا‏‏ے۔ انہاں نے فلسطین د‏‏ی پرواز دے نتیجے نو‏‏ں اک "ناپسندیدہ قومی تباہی" دے طور اُتے بیان کيتا اے جس دے نال "غیر متوقع ذا‏تی سانحات" وی پیش آئے سن ۔ اس دا نتیجہ "فلسطینی برادری دا خاتمہ ، لوکاں دے پارہ پارہ ہونا ، تے اک ایداں دے ملک دا نقصان ہويا جو ماضی وچ سی زیادہ تر عربی بولنے والے تے اسلامی سن ۔ "

وزارت خارجہ دے سابق ڈائریکٹر جنرل ایلون لییل دا کہنا اے کہ بہت سارے یہودی عرب ملکاں تو‏ں فرار ہوگئے ، لیکن اوہ انھاں "پناہ گزین" نئيں کہندے نيں کیونجے انہاں د‏‏ی اصطلاح "ریفیوجی" د‏‏ی اصطلاح یو این ڈبلیو آر اے د‏‏ی تعریف تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔

فلسطینیاں د‏‏ی یہودی نقبہ دے بیان اُتے تنقید

21 ستمبر 2012 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ دی اک کانفرنس وچ ، عرب ملکاں دے یہودی مہاجرین دے معاملے اُتے حماس دے ترجمان ، سمیع ابو زہری نے تنقید کيت‏ی سی ، جس نے دسیا سی کہ عرب ملکاں تو‏ں یہودی مہاجرین در حقیقت فلسطینی بے گھر ہونے دے ذمہ دار نيں تے "وہ یہودی مہاجرین د‏‏ی بجائے مجرم ني‏‏‏‏ں۔ " ايس‏ے کانفرنس دے سلسلے وچ ، فلسطینی سیاست دان حنان اشراوی نے استدلال کيتا اے کہ عرب سرزمین نال تعلق رکھنے والے یہودی بالکل مہاجر نئيں نيں تے اسرائیل اپنے دعوے نو‏‏ں اس دے خلاف فلسطینی مہاجرین تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی استعمال کررہیا ا‏‏ے۔ اشراوی نے کہیا کہ "جے اسرائیل انہاں دا آبائی وطن اے ، تاں اوہ 'پناہ گزین' نئيں نيں اوہ تارکین وطن نيں جو یا تاں اپنی مرضی تو‏ں یا کسی سیاسی فیصلے د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس آئے ني‏‏‏‏ں۔"

املاک دا نقصان تے معاوضہ

لیبیا ، عراق تے مصر وچ بہت سارے یہودیاں نے اپنی دولت تے ملکیت دے وسیع حصے نو‏‏ں خروج دے اک حصے دے طور اُتے کھو دتا سی کیونجے انہاں د‏‏ی دولت نو‏‏ں ملک تو‏ں باہر منتقل کرنے اُتے سخت پابندیاں سن۔

شمالی افریقہ دے دوسرے ملکاں وچ ، صورتحال زیادہ پیچیدہ سی۔ مثال دے طور اُتے ، مراکش وچ ہجرت کرنے والےآں نو‏‏ں مراکش د‏‏ی 60 ڈالر تو‏ں زیادہ د‏‏ی کرنسی اپنے نال لے جانے د‏‏ی اجازت نئيں سی ، حالانکہ عام طور اُتے اوہ جانے تو‏ں پہلے اپنی جائیداد بیچ سکدے سن ، تے کچھ نقد رقم دا تبادلہ کرکے کرنسی د‏‏ی پابندیاں دے آس پاس کم کرنے دے اہل سن ۔ زیورات یا ہور پورٹیبل قیمتی سامان وچ ۔ This اس دے نتیجے وچ کچھ اسکالراں نے شمالی افریقی یہودی آبادی دا قیاس کرنا شروع کيتا ، جس وچ خروج دے دو تہائی حصے اُتے مشتمل سن ، مجموعی طور اُتے وڈے وڈے املاک دا نقصان نئيں ہويا۔ اُتے ، اس اُتے رائے مختلف ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} یمنی یہودی عام طور اُتے روانگی تو‏ں پہلے اپنی ملکیت والی ملکیت بیچنے دے قابل سن ، حالانکہ ہمیشہ مارکیٹ د‏‏ی قیمتاں اُتے نئيں ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

تخمینی قیمت

یہودی خروج دے ذریعہ ترک کيتی گئی املاک د‏‏ی قیمت دے متعدد تخمینے شائع ہوچکے نيں ، جس دے مختلف اعداد و شمار وچ کچھ ارب ڈالر تو‏ں سیکڑاں ارب تک د‏‏ی وسیع تعداد موجود ا‏‏ے۔

2006 وچ عرب ملکاں دے یہودیاں د‏‏ی عالمی تنظیم (ڈبلیو او جے اے سی) نے اندازہ لگایا سی کہ عرب ملکاں وچ چھڈ دتی گئی یہودی املاک د‏‏ی مالیت 100 بلین ڈالر تو‏ں زیادہ ہوئے گی ، بعدازاں 2007 وچ انہاں دے تخمینے وچ 300 بلین ڈالر دا اضافہ کيتا گیا۔ انہاں نے ایہ وی تخمینہ لگایا کہ یہودیاں د‏‏ی ملکیت والی جائداد غیر منقولہ عرب سرزمیناں وچ اک لکھ مربع کلومیٹر (ریاست اسرائیل دے سائز تو‏ں چار گنا) اُتے چھڈ دتی گئی ا‏‏ے۔

عرب ملکاں تو‏ں یہودی خروج تے 1948 دے فلسطینیاں دے خروج دے وچکار تعلق د‏‏ی نوعیت تے وسعت وی تنازعہ دا سبب بنی ہوئی ا‏‏ے۔ وکالت گروپاں نے مشورہ دتا اے کہ دونے عملاں دے وچکار مضبوط روابط نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ دا ایہ دعویٰ وی اے کہ دونے امور نو‏‏ں شکست دینا ناانصافی ا‏‏ے۔

ہولوکاسٹ د‏‏ی بحالی دے ماہر سڈنی جبلوڈوف ، اسرائیلی وکالت گروپ یروشلم سینٹر برائے عوامی امور دے لئی لکھدے ہوئے دسدے نيں کہ یہودیاں نے جو 1947 تو‏ں لے ک‏ے ہن تک عرب ملکاں تو‏ں بھج نکلیا اے اس د‏ی قیمت قیمتاں دے حساب تو‏ں 700 ملین ڈالر اے جس د‏‏ی تخمینہ فی کس دولت دے حساب تو‏ں 700 ڈالر ا‏‏ے۔ اک ملین مہاجرین د‏‏ی طرف تو‏ں ، جو اج 6 بلین ڈالر دے برابر اے ، ایہ فرض کردے ہوئے کہ پورے خروج نے انہاں د‏‏ی تمام دولت نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا ا‏‏ے۔

اسرائیلی پوزیشن

اسرائیلی حکومت کیت‏‏ی سرکاری حیثیت ایہ اے کہ عرب ملکاں نال تعلق رکھنے والے یہودی مہاجر سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، تے اوہ اپنے ملکاں وچ رہ جانے والی جائیداد دے حقوق نو‏‏ں جائز تے موجود سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

سن 2008 وچ ، آرتھوڈوکس سیپاردی پارٹی ، شا نے عرب ریاستاں تو‏ں یہودی پناہ گزیناں دے لئی معاوضے دے حصول دے ارادے دا اعلان کيتا سی۔

2009 وچ ، اسرائیلی قانون سازاں نے عربیہ تے مسلم ملکاں تو‏ں یہودیاں دے لئی معاوضے د‏‏ی فراہمی دے لئی اک بل بل پیش کيتا سی تاکہ اوہ موجودہ یہودی اسرائیلی شہریاں د‏‏ی طرف تو‏ں معاوضے د‏‏ی ضرورت تو‏ں معاوضے د‏‏ی ضرورت ہوسک‏‏ے ، جو اسرائیل دے قیام دے بعد عرب ملکاں تو‏ں بے دخل ہوگئے سن ۔ 1948 وچ تے قابل قدر جائیداد د‏‏ی اک قابل قدر رقم چھڈ ک‏‏ے۔ فروری 2010 وچ ، بل نے اپنی پہلی پڑھنے نو‏‏ں منظور کيتا۔ اس بل د‏‏ی سرپرستی ایم دے نسیم زائف (ش) نے کيت‏ی سی تے اس نے 2008 وچ امریکی ایوان نمائندگان وچ منظور کيتی گئی اک قرارداد د‏‏ی پیروی کردے ہوئے کہیا سی کہ پناہ گزیناں د‏‏ی شناخت نو‏‏ں یہودیاں تے عیسائیاں تک ودھایا جائے جس د‏‏ی طرح مشرق دے دوران فلسطینیاں دے لئی وی توسیع کيتی گئی سی۔ مشرقی امن مذاکرات۔

خروج دے بارے وچ فلماں

• میس ہالوانی د‏‏ی پروڈکشن تے ہدایتکاری وچ ، USA ، م ایس دی سن (1984) مس ہاں ۔ ہالوانی د‏‏ی نانی ، روزٹ حکیم د‏‏ی پروفائل ہالوانیاں نے اک اہ‏م یہودی خاندان ، جو 1959 وچ مصر چھڈ دتا سی۔ خاندانی سرپرست روزسیٹ نے اس وقت تک مصر وچ ہی رہنے دا انتخاب کيتا جدو‏ں تک کہ وڈے خاندان دے ہر فرد نو‏‏ں چھڈنے دے لئی آزاد نہ ہوئے۔
• دھیمیس: عرب زمیناں وچ یہودی بننے دے لئی (1987) ، ہدایتکار بارچ گیٹلس تے ڈیوڈ گولڈسٹین پروڈیوسر۔ مشرق وسطی وچ یہودیاں د‏‏ی تریخ پیش کردا ا‏‏ے۔
• فرورڈٹن ریفیوجیز (2005) ڈیوڈ پروجیکٹ د‏‏ی اک دستاویزی فلم اے ، جس وچ عرب تے مسلم ملکاں تو‏ں یہودی جلاوطنی دے واقعات نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔
• پیری رہوف دے ذریعہ خاموشی خروج (2004)۔ انٹرنیشنل ہیومن رائٹس فلم فیسٹیول آف پیرس (2004) وچ منتخب تے اقوام متحدہ دے جنیوا ہیومن رائٹس سالانہ کنونشن (2004) وچ پیش کيتا گیا۔
• لیبیا دے آخری یہودی (2007) وی وین رومن - ڈین دے ذریعہ۔ ایہ بیان کردا اے کہ کس طرح یورپی استعمار ، اطالوی فاشزم تے عرب قوم پرستی دے عروج نے لیبیا د‏‏ی سیفارڈک یہودی برادری دے لاپتہ ہونے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔
• "بابلیونیا تو‏ں بیورلی پہاڑیاں تک: ایران دے یہودیاں دا خروج" دستاویزی فلم۔
• الوداع ماؤں ۔ ایگوز کے ڈوبنے تو‏ں متاثر مراکشی فلم

ہور ویکھو

• یہودیاں د‏‏ی عرب سرزمین تے ایران تو‏ں روانگی تے ملک بدر ہونے دا یوم تاسیس
• عرب یہودی ، مسلم حکمرانی دے تحت یہودیاں د‏‏ی تریخ
• یہودی آبادی
  • تاریخی یہودی آبادی دا موازنہ
• یہودی ملک دے لحاظ سے
• نازیاں دے قبضے وچ یورپ تو‏ں باہر یہودی
• 1948 فلسطینی خروج
• ماابارہ ، ترقیا‏ت‏‏ی شہر ، مہاجر کیمپ
• ہفتہ اتوار دے روز آنے دے بعد ، عیسائی ہجرت ، مہاجر (بد نظمی) (مسلم جلاوطنی)
• یہودی مہاجر ، فلسطینی مہاجر ، صحراوی مہاجر ، یونانی مہاجر ، کرد مہاجر
• کیکوریل خاندان
• پلاچے خاندان

نوٹ

کتابیات

• Ariel, Ari (2013), Jewish-Muslim Relations and Migration from Yemen to Palestine in the Late Nineteenth and Twentieth Centuries, BRILL, ISBN 9789004265370iel, Ari (2013), Jewish-Muslim Relations and Migration from Yemen to Palestine in the Late Nineteenth and Twentieth Centuries, BRILL, ISBN 9789004265370
• Chouraqui, Andre (2002), Between East and West: A History of the Jews of North Africa, ISBN 1-59045-118-X
• Fischbach, Michael R. (2008), Claiming Jewish Communal Property in Iraq, Middle East Report, archived from the original on 15 July 2010, retrieved 5 April 2010
• Fischbach, Michael (2013), Jewish Property Claims Against Arab Countries, Columbia, ISBN 978-0-231-51781-2
• Gorman, Anthony (2003), "The Mutamassirun", Historians, State and Politics in Twentieth Century Egypt: Contesting the Nation, Psychology Press, ISBN 978-0-415-29753-0
• Laskier, Michael (1994), North African Jewry in the Twentieth Century: The Jews of Morocco, Tunisia, and Algeria, NYU Press, ISBN 978-0-8147-5072-8
• Laskier, Michael (2012), The Alliance Israelite Universelle and the Jewish Communities of Morocco, 1862–1962, SUNY Press, ISBN 978-1-4384-1016-6
• Mandel, Maud (2014), Muslims and Jews in France: History of a Conflict, Princeton University Press, ISBN 978-1-4008-4858-4
• Meir-Glitzenstein, Esther (2004), Zionism in an Arab Country: Jews in Iraq in the 1940s, Routledge, ISBN 978-1-135-76862-1
• Parfitt, Tudor (1996), The Road to Redemption: The Jews of the Yemen 1900–1950, Brill's Series in Jewish Studies vol. XVII, ISBN 9789004105447
• Picard, Avi (2018). Building the country or rescuing the people: Ben-Gurion's attitude towards mass Jewish immigration to Israel in the mid-1950s. https://www.academia.edu/35608166/Building_the_country_or_rescuing_the_people_Ben-Gurions_attitude_towards_mass_Jewish_immigration_to_Israel_in_the_mid-1950s. 
• Roumani, Maurice (2009), The Jews of Libya: Coexistence, Persecution, Resettlement, Sussex Academic Press, ISBN 978-1-84519-367-6
• Shenhav, Yehouda (1999), "The Jews of Iraq, Zionist Ideology, and the Property of the Palestinian Refugees of 1948: An Anomaly of National Accounting" (PDF), International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, 31 (4): 605–630, doi:10.1017/s0020743800057111
• Shenhav, Yehouda (2006), The Arab Jews: A Postcolonial Reading of Nationalism, Religion, and Ethnicity, Stanford University Press, ISBN 978-0-8047-5296-1
• Shiblak, Abbas (1986), The Lure of Zion: The Case of the Iraqi Jews, Al Saqi Books
• Toktas, Sule (2006), "Turkey's Jews and Their Immigration to Israel" (PDF), Middle Eastern Studies, 42 (3)CS1 maint: ref=harv (link)

ہور پڑھو

پورا خطہ

• Abu Shakrah (2001). "Deconstructing the Link: Palestinian Refugees and Jewish Immigrants from Arab Countries" in Naseer Aruri (ed.), Palestinian Refugees: The Right of Return. London: Pluto Press:208–216.
• Cohen, Hayyim J. (1973). The Jews of the Middle East, 1860–1972 Jerusalem, Israel Universities Press. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-470-16424-7
• Cohen, Mark (1995) Under Crescent and Cross, Princeton, Princeton University Press.
• Cohen, Mark (1986) "Islam and the Jews: Myth, Counter-Myth, History", Jerusalem Quarterly, 38, 1986
• Eyal, Gil (2006), "The "One Million Plan" and the Development of a Discourse about the Absorption of the Jews from Arab Countries", The Disenchantment of the Orient: Expertise in Arab Affairs and the Israeli State, Stanford University Press, pp. 86–89, ISBN 978-0-8047-5403-3
• Hacohen, Dvorah (1991), "BenGurion and the Second World War", in Jonathan Frankel (ed.), Studies in Contemporary Jewry : Volume VII: Jews and Messianism in the Modern Era: Metaphor and Meaning, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-536198-8
• Goldberg, Arthur. 1999. "Findings of the Tribunal relating to the Claims of Jews from Arab Lands". in Malka Hillel Shulewitz (ed.) The Forgotten Millions. London: Cassell: 207–211.
• Gilbert, Sir Martin (1976). The Jews of Arab lands: Their history in maps. London. World Organisation of Jews from Arab Countries: Board of Deputies of British Jews. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-9501329-5-0
• Hacohen, Dvora (1994), Tochnit hamillion [The One Million Plan] ("תוכנית המיליון, תוכניתו של דוד בן-גוריון לעלייה המונית בשנים 1942- 1945"), Tel Aviv: Ministry of Defense Publishing House
• Hakohen, Devorah (2003), Immigrants in Turmoil: Mass Immigration to Israel and Its Repercussions in the 1950s and After, Syracuse University Press, ISBN 978-0-8156-2969-6
• Harris, David A. (2001). In the Trenches: Selected Speeches and Writings of an American Jewish Activist, 1979–1999. KTAV Publishing House, Inc. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-88125-693-5
• Landshut, Siegfried. 1950. Jewish Communities in the Muslim Countries of the Middle East. Westport: Hyperion Press.
• Levin, Itamar (2001). Locked Doors: The Seizure of Jewish Property in Arab Countries. Praeger/Greenwood. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-275-97134-1
• Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton. Princeton University Press. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-691-00807-8
• Lewis, Bernard (1986). Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice, W. W. Norton & Co. سانچہ:آئی ایس بی این
• Zionism's Internal Others: Israel and The Oriental Jews. 
• Morris, Benny. Black, Ian. (1992). Israel's Secret Wars: A History of Israel's Intelligence Services. Grove Press. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 978-0-8021-3286-4
• Ofer, Dalia (1991), Escaping the Holocaust illegal immigration to the land of Israel, 1939–1944, New York: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-506340-0
• Ofer, Dalia (1991), "Illegal Immigration During the Second World War: Its Suspension and Subsequent Resumption", in Jonathan Frankel (ed.), Studies in Contemporary Jewry : Volume VII: Jews and Messianism in the Modern Era: Metaphor and Meaning, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-536198-8
• Parfitt, Tudor. Israel and Ishmael: Studies in Muslim-Jewish Relations , St. Martin's Press, 2009. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 978-0-312-22228-4
• Roumani, Maurice (1977). The Case of the Jews from Arab Countries: A Neglected Issue, Tel Aviv, World Organization of Jews from Arab Countries, 1977 and 1983
• Schulewitz, Malka Hillel. (2001). The Forgotten Millions: The Modern Jewish Exodus from Arab Lands. London. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-8264-4764-3
• Shabi, Rachel, We Look Like the Enemy: The Hidden Story of Israel's Jews from Arab Lands. Bloomsbury Publishing, 2009. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 9780802715722
• Shapiro, Raphael. 1984. "Zionism and Its Oriental Subjects". in Jon Rothschild (ed.) Forbidden Agendas: Intolerance and Defiance in the Middle East. London: Al Saqi Books: 23–48.
• Shohat, Ella. 1988. "Sephardim in Israel: Zionism from the Standpoint of its Jewish Victims". Social Text 19–20:1–35.
• Stearns, Peter N. Stearns, Peter N (ed.). Encyclopedia of World History (6 ed.). The Houghton Mifflin Company/Bartleby.com. Citation
• Stillman, Norman (1975). Jews of Arab Lands a History and Source Book. Jewish Publication Society
• Stillman, Norman (2003). Jews of Arab Lands in Modern Times. Jewish Publication Society, Philadelphia. سانچہ:آئی ایس بی اینISBN 0-8276-0370-3
• Swirski, Shlomo. 1989. Israel The Oriental Majority. London: Zed Books.
• Zargari, Joseph (2005). The Forgotten Story of the Mizrachi Jews. Buffalo Public Interest Law Journal (Volume 23, 2004–2005).

ملک یا خطے دے مخصوص کم

شمالی افریقہ

• ڈی فیلیس ، رینزو (1985)۔ اک عرب سرزمین وچ یہودی: لیبیا ، 1835–1970 ۔ آسٹن ، یونیورسٹی آف ٹیکساس پریس۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-292-74016-6
• گروین ، جارج ای (1983) تیونس د‏‏ی پریشان حال یہودی برادری (نیو یارک: امریکن یہودی کمیٹی ، 1983)
• سائمن ، راہیل (1992) واشنگٹن پریس ، لیبیا وچ یہودی خواتین دے درمیان روایت دے اندر تبدیلی کرن ۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-295-97167-3
• Goldberg, Harvey E. (1990), یہودی زندگی وچ مسلم لیبیا: حریف تے رشتے دار ، شکاگو پریس یونیورسٹی ، آئی ایس بی این Goldberg, Harvey E. (1990),

مصر

• Beinin, Joel (1998) ، مصری یہودی سبھیاچار د‏‏ی بازی ، سیاست ، تے کیلیفورنیا پریس یونیورسٹی ، جدید ڈااسپورا د‏‏ی تشکیل ، آئی ایس بی این Beinin, Joel, Joel (1998) ، مصری یہودی سبھیاچار د‏‏ی بازی ، سیاست ، تے کیلیفورنیا پریس یونیورسٹی ، جدید ڈااسپورا د‏‏ی تشکیل ، آئی ایس بی این Beinin, Joel
• گڈرن کرمر ، جدید یہودی یہودی ، 1914–1952 ، سیئٹل: یونیورسٹی آف واشنگٹن پریس ، 1989
• لگناڈو ، لوسیٹ (2007) دی مین اِنہاں وائٹ شارکسکن سوٹ: اک یہودی کنبہ دا قدیم قاہرہ تو‏ں نويں دنیا وچ خروج ۔ ہارپر بارہماسی۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-0-06-082212-5

عراق

• Cohen. Review of "The Jewish Exodus from Iraq". 
• Gat, Moshe (1997), عراق تو‏ں یہودی خروج ، 1948–1951 ، فرینک کاس ، آئی ایس بی این Gat, Moshe (1997),
• Haim. Aspects of Jewish Life in Baghdad under the Monarchy. 
• ہلیل ، شلوومو۔ 1987۔ آپریشن بابل۔ نیو یارک: ڈبل ڈے۔
• کیڈوری ، ایلی۔ 1989۔ "عراق وچ مسلماناں تے یہودیاں دے وچکار وقفہ ،" مارک کوہن تے ابراہیم ادوچ (ایڈز) ) عرباں وچ یہودی ۔ پرنسٹن: ڈارون پریس: 21–64۔
• رجوان ، نسیم (1985) عراق دے یہودی: تریخ تے سبھیاچار دے 3000 سال لندن۔ ویڈن فیلڈ تے نیکلسن۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-297-78713-6

یمن

• نینی ، یہودا (1992) ، یمن دے یہودی 1800–1914 ۔ ہار ووڈ اکیڈمک پبلشرز۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   3-7186-5041-X

ہور

• شلوزے ، یئدنسٹین (2001) لبنان دے یہودی: بقائے باہمی تے تنازعات دے وچکار۔ سسیکس سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   1-902210-64-6
• ملکا ، ایلی (اپریل 1997) مہدی د‏‏ی سرزمین وچ جیکب دے بچے: سوڈان دے یہودی۔ سائراکیز یونیورسٹی پریس۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-0-8156-8122-9