ابن رجب حنبلی

امام
ابن رجب حنبلی
(عربی وچ: عبد الرحمن بن أحمد بن عبد الرحمن بن الحسن بن محمد بن أبي البركات مسعود السلامي البغدادي الدمشقي الحنبلي)
جم	4 نومبر 1335   بغداد
وفات	18 مئی 1395 (60 سال)  دمشق
مدفن	قبرستان باب الصغیر
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	حنبلی
عملی زندگی
استاذ	ابن قیم
تلمیذ خاص	از زرکشی
پیشہ	عالم ،  فقیہ ،  محدث
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  فقہ
باب اسلام

ابن رجب حنبلی (پیدائش: 4 نومبر 1335ء— وفات: 18 مئی 1393ء) فقہ حنبلی دے عالم، مفسر قرآن تےمحدث سن ۔

ناں و نسب

خیر الدین الزرکلی نے موسوعۃ الاعلام وچ ابن رجب دا مکمل ناں ایويں لکھیا اے :

الامام الحافظ العلامہ زین الدین ابو الفرج عبد الرحمن بن احمد بن عبد الرحمن بن الحسن بن محمد بن ابی البرکات مسعود السلامی البغدادی الدمشقی الحنبلی المعروف ابن رجب ۔

ابن العماد نے شذرات الذہب وچ مکمل ناں ایويں لکھیا اے :

الامام الحافظ زین الدین ابو الفرج عبد الرحمن بن الشیخ الامام المُقری المحدث شہاب الدین احمد بن الشیخ الامام المحدث ابی احمد رجب عبد الرحمن البغدادی الدمشقی الحنبلی الشہیر بہ اِبن رجب۔

ابن العماد اِنہاں دے متعلق ہور لکھدے نيں :

الشیخ الامام العالم العلامۃ، الزاھد القُدوۃ، البرکۃ، الحافظ، العمدۃ، الثقۃ، الحُجۃ، الحنبلی المذہب۔

ولادت

ابن رجب د‏‏ی ولادت بروز ہفتہ 15 ربیع الاول 736ھ مطابق 4 نومبر 1335ء نو‏‏ں بغداد وچ ہوئی۔ تریخ ولادت وچ کافی اِختلاف واقع ہويا اے، مورخ العلیمی (متوفی 927ھ مطابق 1521ء) نے سال ولادت 706ھ لکھیا اے جدو‏ں کہ ابن حجر نے انباء الغمر وچ سال ولادت 736ھ لکھیا ا‏‏ے۔ خود العلیمی دے اک بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن رجب 744ھ وچ بغداد تو‏ں دمشق آئے تے اُس وقت اوہ کم سن سن ۔ ہن جے سال ولادت 736ھ تسلیم کیتا جائے تاں 744ھ تک عمر 8 سال ہُندی اے تے جے سال ولادت 706ھ تسلیم کیتا جائے تاں عمر 38 سال ہُندی اے تے 38 سال دا آدمی کم سن نئيں ہُندا۔

736ھ دے متعلق خود ابن رجب دا اک قول قوی معلوم ہُندا اے کہ اوہ لکھدے نيں : " تبعت دروس شرف الدین سنۃ احدی اربعین و سبعمائۃ و کنت صغیرا "

"ميں شرف الدین دے دروس وچ اُس وقت جاندا سی جدو‏ں کہ وچ خورد سال ہی سی ۔ "

صاحب شذرات الذہب، ابن العماد نے اِنہاں د‏‏ی دمشق آمد دے متعلق لکھیا اے : قدم من بغداد مع والدہ اِلی دمشق و ہو صغیر سنۃ اربع اربعین و سبع مائۃ " یعنی اوہ اپنے والد دے ہمراہ بغداد تو‏ں دمشق 744ھ وچ آئے۔ تے ابن العماد دا " وھو صغیر " کہنا تو‏ں مراد اے کہ اوہ کم سن یعنی خورد سال سن ۔

ابن حجر نے الدرر الکامنۃ وچ وی ابن رجب دا سال ولادت 706ھ لکھیا اے جو اُنہاں د‏‏ی اپنی تصنیف انباء الغمر د‏‏ی روایت دے مخالف ا‏‏ے۔ معلوم ہُندا اے کہ الدرر الکامنۃ دے ناقل تو‏ں 3 دا ہندسہ لکھنے تو‏ں رہ گیا تے اُس نے 736ھ د‏‏ی بجائے غلطی تو‏ں 706ھ لکھ دتا۔ بعد وچ امام جلال الدین السیوطی (متوفی 911ھ مطابق 1505ء) نے وی ذیل طبقات الحنابلۃ وچ تے المکی نے السحب الوابلۃ وچ الدرر الکامنۃ دے تتبع وچ 706ھ ہی لکھ دتا اے جدو‏ں کہ مورخ العلیمی، ابن العماد، اورعلامہ ابن حجر د‏‏ی انباء الغمر والی روایت وچ سال ولادت صحیح معلوم ہُندا اے جو 736ھ ا‏‏ے۔

ابتدائی حالات

ابن رجب بغداد وچ پیدا ہوئے تے 744ھ مطابق 1343ء وچ اپنے والد دے ہمراہ دمشق چلے آئے۔

تحصیل علم

ابن رجب نے دمشق وچ اجازۃ حدیث ابن النقیب تو‏ں حاصل کيتی جدو‏ں کہ تحصیل علم دے واسطے احمد بن عبد المومن السبکی النَوَوِی دے سامنے زانوئے تلمذ اِختیار کیتا۔ اپنی والد دے ہمراہ مکہ المکرمہ گئے جتھ‏ے سماع حدیث الفخر عثمان بن یوسف تو‏ں کیتا۔ ہور جنہاں شیوخ تو‏ں علم حدیث د‏‏ی تحصیل د‏‏ی اوہ ایہ نيں :

امام ابن القَیِّم الجَوزیۃ : 691ھ مطابق 1292ء وچ دمشق وچ پیدا ہوئے تے 751ھ مطابق 1349ء وچ دمشق وچ فوت ہوئے۔ شیخ الاسلام ابن تیمیہ دے تلامذہ وچو‏ں نيں تے اپنی تصنیف " زاد المعاد فی ھدی سیرۃ خیر العباد " تو‏ں وجہ شہرت رکھدے نيں۔ ابن رجب نے دمشق اِنہاں تو‏ں تحصیل علم کیتا۔

امام شمس الدین ابی عبد اللہ محمد بن احمد بن عبد الہادی المَقدسی الحنبلی: ابن رجب نے چند مہینے اِنہاں دے وعظاں وچ شرکت کيتی جدو‏ں کم سن سن ۔ ابن عبد الہادی 704ھ وچ پیدا ہوئے تے 744ھ وچ فوت ہوئے۔ عمومًا محمد بن عبد الہادی الحنبلی دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔

امام علا الدین ابو الحسن بن ابراہیم بن داود بن سلیمان بن العطار الدمشقی الشافعی الجہنی: یکم رمضان المبارک 654ھ مطابق 1256ء وچ دمشق وچ پیدا ہوئے تے 724ھ مطابق 1324ء نو‏‏ں دمشق وچ فوت ہوئے۔

محمد بن الخباز۔

ابی الحرم محمد بن القلانسی۔

صدر الدین ابی الفتح المیدومی: اِنہاں تو‏ں مصر وچ تعلیم حاصل کيتی۔

ابن البخاری: اِنہاں دے کئی اصحاب تو‏ں تحصیل علم کیتا۔

وفات

ابن رجب د‏‏ی وفات بروز اتوار 6 رجب المرجب 795ھ مطابق 18 مئی 1393ء نو‏‏ں دمشق وچ ہوئی۔ مدتِ حیات 59 سال 3 ماہ 21 یوم سی۔

تدفین قبرستان بابِ صغیر دمشق وچ امام ابی الفرج عبد الواحد بن محمد الشیرازی الدمشقی دے پہلو وچ کيتی گئی جو ذوالحجہ 486ھ مطابق دسمبر 1093ء وچ فوت ہوئے سن تے دمشق وچ مذہب حنبلیہ د‏‏ی اشاعت وی اِنہاں دے ہتھو‏ں ہوئی سی۔

لکھتاں

ابن رجب د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی تعداد 33 اے جو ذیل وچ بیان کيتی گئیاں نيں:

1. ""ذیل علی طبقات الحنابلۃ "": ایہ کتاب ابن رجب د‏‏ی وجہ شہرت ا‏‏ے۔ دراصل ایہ سلسلہ تراجم د‏‏ی کتاب اے جس وچ مذہب حنبلیہ دے ائمہ، علمائے کرام تے ممتاز شخصیتاں دا تذکرہ امام احمد بن حنبل دے زمانہ تو‏ں لے ک‏ے چودہويں صدی عیسوی تک بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ گو کہ اِس سلسلے وچ تمام کڑیاں محفوظ نئيں رہ سکن لیکن مشرق تے مغرب دے مختلف کتاباں خاناں وچ صرف مخطوطے ہی موجود نيں۔ طبقات الحنابلۃ وچ اولاً کم الخلال متوفی (311ھ مطابق 923ء) دا اے جو " طبقات الاصحاب" دے ناں تو‏ں مشہور اے تے ایہ وی مخطوطہ د‏‏ی شکل وچ اے تے نابلسی (متوفی 797ھ) نے اِس د‏‏ی اک تلخیص د‏‏ی سی جو دمشق تو‏ں 1350ھ وچ احمد عبید د‏‏ی تحقیق دے نال شائع ہوئی سی۔ اِس دے بعد علامہ ابن الجوزی متوفی (597ھ مطابق 1201ء) د‏‏ی المنتظم دا ناں سامنے آندا ا‏‏ے۔

الفراء د‏‏ی طبقات فقہا اصحاب الامام احمد وچ ابن رجب نے 460ھ وچ فوت ہونے والے اکابر حضرات دے ذکر تو‏ں جو الفراء دے اصحاب نيں، تو‏ں اپنی ذیل دا آغاز کیتا تے اِس وچ 751ھ تک دے اکابر مذہب حنبلیہ دے سوانح و حالات لکھے نيں۔ اِسنو‏ں ہنری لاووسٹ Henry Laoust نے دمشق تو‏ں 1951ء وچ شائع کیا، اِس د‏‏ی جلد اول وچ 460ھ تو‏ں 540ھ تک دے احوال و حالاتِ منسوب اکابر مذہب حنبلیہ درج نيں۔ ابن رجب د‏‏ی اِس کتاب نو‏‏ں علمائے اسلام نے بہت قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا اے حتیٰ کہ احمد بن نصر اللہ البغدادی نے اوہدی اک تلخیص لکھی سی۔ اصل کتاب دے بوہت سارے مخطوطے حالے تک محفوظ نيں جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں قدیم مخطوطہ اوہ اے جو ابن رجب د‏‏ی وفات دے پنج سال بعد یعنی 800ھ وچ لکھیا گیا سی تے باقی مخطوطے اوہ نيں جو تقریباً 30 سال بعد لکھے گئے یعنی 825ھ وچ ۔

دمشق دے ک‏‏تب خانہ ظاہریہ وچ مخطوطہ عدد تریخ نمبر61۔

اِستنبول دے کوپریلی ک‏‏تب خانہ وچ مخطوطہ عدد نمبر 1115۔

ک‏‏تب خانہ بانہاں دتی پور ہندوستان وچ مخطوطہ نمبر 2466، ندوۃ العلماء وچ جلد دوم تے جلد سوم مکتبہ سندیۃ وچ محفوظ نيں۔

2. شرح جامع ابی عیسیٰ التِرمذی:

3. جامع العلوم والحکم فی شرح خمسین حدیثًا من جوامع الکلم : ایہ کتاب 1346ھ وچ مصر تو‏ں شائع ہوئی سی۔

4. فتح الباری فی شرح البخاری: ابن رجب د‏‏ی ایہ کتاب نامکمل رہی تے کتاب الجنائز تک ہی لکھی گئی۔

5. شرح حدیث ما ذئبان جائعان : ایہ کتاب المروزی د‏‏ی قیام اللیل دے نال 1320ھ وچ لاہور تو‏ں شائع ہوئی سی۔

6. شرح حدیث من سلک طریقًا یلتمس فیہ علما۔

7. اختیار الاولیٰ فی شرح حدیث اختصام الملا الاعلیٰ : ایہ کتاب مکتبہ المنیریہ مصر تو‏ں شائع ہوئی جدو‏ں کہ اُردو ترجمہ دیدارِ الٰہی دے ناں تو‏ں غلام ربانی لودھی نے لاہور تو‏ں 1356ھ وچ شائع کیتا۔

8. نور الاقتباس فی مشکاۃ وصیۃ النبی صلعم لابن عباس۔

9. الاستخراج لاحکا‏م الخراج : اِس کتاب دا اک مخطوطہ پیرس وچ عدد نمبر 2454 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

10. القواعد الفقیہہ : ایہ کتاب قاہرہ مصر تو‏ں 1352ھ وچ شائع ہوئی سی۔

11. القول فی تزویج اُمہات اولاد الغیاب۔

12. مسئلۃ الصلٰوۃ یوم الجمعۃ بعد الزوال و پہلے الصلٰوۃ۔

13. نزہۃ الاسماع فی مسئلۃ السماع۔

14. وقعۃ بدر۔

15. اَختیار الاَبرار: اِس کتاب دا اک مخطوطہ برلن جرمنی وچ عدد نمبر 9690 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

16. اِسْتَنْشاق نسیم الانس من نفخات ریاض القدس۔

17. الاستبطان فیما یعتصم بہ العبد من الشیطان۔

18. اہوال یوم القیامۃ : اِس کتاب دے 2 مخطوطے موجود نيں، اول برلن جرمنی وچ عدد نمبر 2661 دے تحت تے دوسرا اسکندریہ مصر وچ عدد مواعظہ 6 دے تحت۔

19. البشارۃ العظمیٰ فی انہاں حظ المومن من النار الحمی۔

20. کتاب التوحید : اِس دا مخطوطہ گوٹا پیرس وچ عدد نمبر 702 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

21. الخشوع فی الصلٰوۃ: ایہ کتاب مصر وچ 1341ھ وچ شائع ہوئی سی۔

22۔ ذم الخَمر۔

23۔ ذم المال و الجاء۔

24۔ رسالۃ فی معنی العلم : اِس دا اک مخطوطہ لائپزگ وچ عدد نمبر 462 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

25۔ صفۃ النار والتحذیر من دارالبوار: اِس کتاب دا اک مخطوطہ برلن جرمنی وچ عدد نمبر 2697 وچ التخویف من النار والتعریف بحال دارالبوار دے عنوان دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

26۔ الفرق بین النصیحۃ والتعییر۔

27۔ فضائل الشام۔

28۔ فضل علم السلف علی الخلف: قاہرہ تو‏ں 1343ھ وچ تے بعد وچ 1347ھ وچ شائع ہوئی۔ غالبًا اِس کتاب دا دوسرا ناں العلم النافع اے تے ممکن اے کہ ایہ رسالۃ فی معنی العلم ہوئے۔

29۔ کشف الکربۃ فی وصف حال الغربۃ : ایہ کتاب حدیث بداء الاسلام غریبًا د‏‏ی شرح اے تے مصر وچ 1351ھ وچ شائع ہوئی۔

30۔ الکشف والبیان عن حقیقۃ النذور وَ الایمان۔

31۔ کفایۃ الشام بمن فیھا من الاحلام۔

32۔ الکلام علی لا اِلٰہ اِلا اللہ۔

33- اللطائف فی الوعظ : ایہ کتاب قاہرہ مصر تو‏ں 1924ء وچ شائع ہوئی سی۔

حوالے