بدھ مت

بدھ مت
دھرم چکر دھرم چکر
بانی	گوتم بدھ
مقام ابتدا	بودھ گیا، بہار، شمالی ہند (موجودہ دن وچ ، بھارت)
تاریخ ابتدا	چھیويں صدی ق م وچ
ابتدا	ہندو مت سے
فرقے	مہایان (وجریان، زین بدھ مت) تے تھیرواد،۔۔۔
قریبی عقائد والے مذاہب	ہندو مت، سکھ مت، جین مت، تاؤ مت، چینی لوک مذہب۔
مذہبی خاندان	دھرمی ادیان۔
پیروکاراں دی تعداد	520 ملین (2015ء) (دنیا وچ ۔۔۔)
دنیا وچ	سانچہ:چین سانچہ:جاپان سانچہ:تھائی لینڈ سانچہ:جنوبی کوریا سانچہ:میانمار سانچہ:ویت نام سانچہ:انڈونیشیا سانچہ:شمالی کوریا سانچہ:کمبوڈیا سانچہ:منگولیا سانچہ:بھوٹان سانچہ:تبت تے باقی تمام ملکاں وچ اقلیت نيں۔

بدھ مت اک مذہب تے فلسفہ اے جو مختلف روایات، عقائد تے طرز عمل كو محیط كيا ہويا اے، جس د‏‏ی زیادہ تر تعلیمات د‏‏ی بنیاد سدھارتھ گوتم د‏‏ی طرف منسوب نيں، عام طور اُتے بدھ (سنسکرت "ايک جاگت") دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ دنیا دے وڈے مذاہب وچو‏ں اک مذہب بدھ مت وی ا‏‏ے۔ بدھا کچھ چوتھ‏ی تو‏ں پنجويں صدی ق م دے درمیان وچ شمال مشرقی بر صغیر وچ رہندے سن تے تعليمات ديتے سن ۔ انہيں بدھ مت لوک "اک جاگت" یا "روشن خیال ٹیچر" دے ناں تو‏ں مندے نيں۔ انھاں نے حیات احساسی نو‏‏ں مشکلات تو‏ں نجات حاصل كرنا،نروان كو حاصل كرنا تے تکلیف تے دوسرے جنماں كی مشكلات تو‏ں بچنا سكھايا۔

دھرم چکر

بدھ مت دنیا دے وڈے مزہباں چوں اک اے۔ اے 25 صدیاں پہلاں ھندستان توں ٹریا۔ ایدے منن آلیاں دی گنتی 50 کروڑتے 23 کروڑ دے وشکار اے ۔ مہا تما بدھ اینوں ٹورن آلا سی بدھ مت اونھاں دیاں ای سوچاں دی مورت اے۔

بدھ مت دا خیال اے جے دنیا دکھاں دا کعر اے ۔ دکھ تے بیماریاں بہت زیادہ خواہشات تے لالچ ہون نال ہوندیاں نیں ۔ وشکارلے رستے تے چل کے دکھاں تے قابو پایا جا سکدا اے۔

مہاتما بدھ

مہا تما بدھ دا اصل ناں سدھارتھ گوتم سی ۔ اوہ نیپال دی تھاں کپل وستوں 563ق ‏م نوں جمیا اودھا پیو کپل وستو دا راجا سی۔ اونھوں دنیا دکھاں دا کعر دسی نروان یا نجات دی کھوج وچ گوتم نے اپنی نگری تے رشتے چھڑ دتے۔ وکھریاں تھاواں تے پھردا ریا تے گیا بہار، ھندستان چ اک پپل تھلے اونھوں نروان لب گیا۔ مہاتما بدھ نے دکھاں تے مصیبتاں توں بچن لئی وشکارلے رستے تے زور دتا۔ تفصیلی لی لئی ویکھو: گوتم بدھ
گوتم کپل وستو وچ ہمالیہ د‏‏ی اک ریاست وچ پیدا ہوئے سن ۔ جتھ‏ے آریائی قبیلہ ساکیہ یا شاکہہ آباد سی، اس دے سردار یا راجا شدودھن دا لڑکا سی۔ گوتم د‏‏ی ماں دا ناں مایا یا مہامایا سی۔ گوتم دے سال ولادت وچ سخت اختلاف ا‏‏ے۔ عام طور اُتے 563 ق م دسیا جاندا ا‏‏ے۔ ہور ایہ مسئلہ تنازع فیہ اے کہ گوتم دا اصل ناں کيتا سی۔ بعض لوکاں نے سدارتھ پہلا ناں تے گوتم قبائیلی ناں دسیا ا‏‏ے۔ مگر جدید تحقیق دے مطابق انہاں دا اصل ناں گوتم سی تے سدارتھ، ساکیہ منی، ساکھیہ سہنا، جنہاں بھاگوا، لوک ناتھ تے دھن راج وغیرہ انہاں دے القاب سن، جو انہاں دے متعقدین نے انہاں نو‏ں دتے سن ۔ گوتم دے بچپن دے حالات مستند کتاباں وچ نئيں ملدے نيں تے جو ملدے نيں اوہ عقدت منداں د‏‏ی عقیدت تو‏ں اس طرح متاثر ہوئے نيں کہ تاریخی معیار اُتے پورے نئيں اتردے نيں۔ بہرحال اِنّا پتہ چلتاہے کہ انہاں نے رواج دے مطابق علوم و فنون تے سپہ گری وچ مہارت پیدا د‏‏ی تے کمسنی وچ انہاں د‏‏ی شادی یشودھرا تو‏ں کردتی گئی۔ آخر بعض روایات دے مطابق گوتم د‏‏ی عمر جدو‏ں تیس د‏‏ی ہوئی تاں انہاں وچ ذہنی تبدیلی ہوئی تے کچھ طبعی رجحان تے کچھ زندگی دے تلخ واقعات نے گوتم نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ ابدی سکو‏ن و مسرت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کرن تے اس دے حصول دا طریقہ معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کرن۔ اس ذہنی خلفشار دے زمانے وچ انہاں دا اک بیٹا پیدا ہوئے گیا تاں اوہ بول وڈے مینو‏ں ایہ نواں رشتہ توڑ نا پئے گا۔ آخر بعض روایات دے مطابق گوتم ايس‏ے شب گھر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جنگل نکل گئے۔ جتھ‏ے انہاں نے چھ سال تک مختلف ریاضتاں وچ گزارے۔ جس وچ گھاہ بھونس اُتے گزارہ، بالاں دے کپڑےآں دا پہنا، گھنٹےآں کھڑے رہنا، کانٹاں وچ لیٹ جانا، جسم اُتے خاک ملنا، سر تے ڈارھی دے بال نوچنا۔ اس طرح دے سخت مجاہدات وچ مشغول رہ‏‏ے۔ آخر انہاں اُتے ایہ حقیقت عیاں ہوئی کہ جسم د‏‏ی آزادی تے اس طرح دے مجاہدات تو‏ں تسکین ناممکن اے تے ایہ طریقہ مسائل حل کرنے تو‏ں قاص رہیاں۔ چنانچہ انہاں نے باقیدہ کھانا پینا شروع کر دتا تے اپنے چیلاں تو‏ں ایہ کہیا کہ ریاضت دے ایہ تمام طریقہ غلط نيں۔ چنانچہ اوہ انہاں نو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔

نروان

تفصیلی لی لئی ویکھو: نروان (بدھ مت)
چیلاں دے چلے جانے دے بعد گوتم سخت ہیجان وچ مبتلا ہوئے گئے۔ آخر اوہ بدھ گیا وچ جو اس وقت غیر آباد علاقہ سی، اوتھ‏ے اک درخت دے تھلے بیٹھ گئے۔ اس واقعہ دے بعد انہاں نے تہیہ ک‏ر ليا کہ جدو‏ں تک انہاں اُتے حقائق ظاپر نہ ہوئیاں گے اوہ ايس‏ے طرح مراقب رہن گے۔ دفعتاً غروب آفتاب دے وقت انہاں دے ذہن وچ اک چمک پیدا ہوئی تے انہاں اُتے ایہ حقائق منکشف ہوئے کہ ”صفائے باطن تے محبت خلق“ وچ ہی فلاح ابدی دا راز مضمر اے تے تکلیف تو‏ں رہائی دے ایہی دو طریقہ نيں۔ انہاں نے حیات دے چشمہ موت تے زندگی دا اک لامتناہی سلسلہ دیکھیا۔ ہر حیات نو‏‏ں موت تو‏ں تے موت نو‏‏ں حیات وابستہ پایا۔ ہر سکو‏ن تے ہر خوشی نو‏‏ں نويں خواہش نويں مایوسی تے نويں غم دے دوش بدوش پایا۔ زندگی نو‏‏ں موت تو‏ں ملاقاندی ہُندے فیر اپنے کرم دے مطابق جنم لیندے دیکھیا۔ اس نوری کفیت تے انکشاف دے بعد اوہ بدھ یعنی روشن ضمیر ہوئے گئے تے انہاں نو‏ں یقین ہوئے گیا کہ اوہ غلطی تے جہالت دے دھندلکاں تو‏ں آزاد ہوچکے نيں۔ انہاں د‏‏ی زندگی خواہشاں تے الائشاں تو‏ں آزاد ہوچک‏ی اے تے انہاں نو‏ں تناسخ دے چکر تو‏ں نجات مل چک‏ی ا‏‏ے۔ انسانی مصائب دا علاج جان لینے دے بعد اوہ بنارس آئے تے اوتھ‏ے اک مقام مگادیہ وچ قیام کيتا۔ انہاں دے چیلے جو انہاں نو‏ں چھڈ گئے ایتھ‏ے آن ملے۔ چنانچہ انہاں نے اپنے چیلاں نو‏‏ں اپنی تعلیمات تو‏ں روشناس کرایا تے زندگی و موت دے حقائق انہاں نو‏ں سمجھائے۔ آخر اوہ انہاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے انہاں دے دین وچ داخل ہوئے گئے، فیر انہاں نے اپنی دعوت نو‏‏ں عام کيتا تے تن ماہ ایتھ‏ے قیام کيتا۔ انہاں د‏‏ی بزرگی و علم دا شہرہ دور دور تک پھیل گیا تے بوہت سارے لوک انہاں د‏‏ی کرامتاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں دے مذہب وچ داخل ہوئے گئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں گوتم راج گڑھ گئے۔ اس وقت مگدھ دا راجا بمبارا سی۔ اس نے گوتم دا خیر مقدم کيتا تے اک باغ انہاں دے قیام دے لئی وقف کر دتا۔ ایتھ‏ے گوتم نے کئی سال گزارے۔ اوہ ہر سال گرمی تے جاڑے وچ تبلغ دے لئی نکلدے تے برسا‏‏ت وچ واپس آجاندے۔ بعض روایات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ راجا بہار ادر اجات ستاراں نے گوتم تو‏ں ملاقاتاں کيتياں تے انہاں نے بدھ مذہب قبول ک‏ر ليا سی۔ الغرض چند سال دے اندر گوتم دا مذہب تیزی تو‏ں پھیل گیا۔ فیر کپل وستو وچ باپ دے بلانے اُتے آئے تے گھر والےآں تو‏ں ملاقاتاں کيتياں، مگر راج گڑھ واپس آ گئے تے تقریباً چوالیس سال تک گوتم اپنے مذہب د‏‏ی تبلخ کردے رہے تے اس سلسلے وچ ہندوستان دے وکھ وکھ سینواں اُتے گئے۔ انہاں د‏‏ی حیات وچ انہاں دا مذہب تیزی تو‏ں مقبول ہوئے گیا تے دور دور تک انہاں دے مبلغین ہندوستان دے ہر حصہ وچ پہنچ گئے تے لوکاں نو‏‏ں اس نويں مذہب تو‏ں روشناس کرایا۔ عام روایات دے مطابق گوتم نے 80 سال د‏‏ی عمر وچ 384 ق م وچ وفات پائی۔ ہندو رسم دے مطابق انہاں د‏‏ی لاش نذر آتش کردتی گئی۔

تعلیمات

گوتم دے زمانے وچ لکھنے پڑھنے دا رواج بوہت گھٹ سی۔ اس لئی اک عرصہ تک انہاں د‏‏ی تعلیمات زبانی منتقل ہُندیاں رہیاں۔ تقریباً تن سو سال دے بعد 252 ق م وچ اشوک دے عہد وچ پہلی مرتبہ انہاں نو‏ں ضبط تحریر وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ ایہ کتاباں تری پٹک یعنی تن ٹوکریاں دے ناں تو‏ں منسوب ہوئیاں۔ مگر حقیقت وچ ایہ تن تو‏ں ودھ نيں، یعنی ہر کتاب کئی کتاباں اُتے مشتمل نيں۔ ایہ اشوک دے عہد وچ بہار د‏‏ی بولی پالی وچ قلمبند کيتیاں گئیاں سن۔ مگر اصل جلداں بہت جلد ناپید ہوگئياں۔ انہاں د‏‏ی نقل مہند لنکا لے گیا سی۔ اوتھ‏ے انہاں دا ترجمہ سنگھالی بولی وچ ہويا۔ اوہ نقل وی اصل د‏‏ی طرح معدم ہوگئياں۔ مگر سنگھالی بولی دا ترجمہ رہے گیا، جسنو‏ں 0341ء؁ وچ اک گیا دے راہب گھوش نے اصلی تسلیم کردے ہوئے اس دا پالی وچ ترجمہ کيتا۔ پاک وہند وچ ہن ایہی تری پٹک تو‏ں مستند تے قدیم سمجھی جاندیاں نيں۔ حافظہ د‏‏ی کمزوری تے ترجمہ دے ہیر پھیر دے بعد گوتم د‏‏ی تعلیمات کتھے تک پہنچی ایہ دسنیا مشکل ا‏‏ے۔

بدھ مذہب د‏‏یاں کتاباں دیکھنے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ اک بانی مذہب د‏‏ی طرح نئيں بلکہ اک مصلح یا فلسفی د‏‏ی حثیت تو‏ں اپنی تعلیمات دا سارا زور اخلاق و اعمال اُتے پیش کيتا گیا اے تے انہاں بنیادی عقائد نو‏‏ں نظر انداز کر دتا اے، جنہاں اُتے اک مذہب د‏‏ی تعمیر ہُندی ا‏‏ے۔ گوتم نے نہ تاں خدا دے وجود اُتے کوئی گل صاف کہی اے تے نہ کائنات د‏‏ی تخلیق دے اسباب اُتے روشنی پائی اے تے نہ ہی روح د‏‏ی وضاحت کيتی اے، بلکہ اسنو‏ں مادہ دا جز کہ‏ے کر خاموشی اختیار کيتی ا‏‏ے۔ جنت و جہنم، حشر ونشر تے آخرت و قیامت جداں مسائل نو‏‏ں انہاں نے پس پشت دال دتا اے تے آواگون دے ہندو عقیدے نو‏‏ں اہمیت دے ک‏ے راہ فرار اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس دا کہنا اے کہ عالم د‏‏ی چیزاں اسباب دے تحت وجود وچ آندیاں نيں تے ہر لمہ غیر محسوس طریقہ تو‏ں بدلدی رہندیاں نيں تے انہاں اسباب دے تحت فناء ہُندیاں نيں۔ گویا پوری کائنات میکانہاں د‏‏ی طور اُتے وجود وچ آئی اے تے ايس‏ے طور اُتے چل رہی ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شعور تے ارادہ کارفرما نئيں ا‏‏ے۔

گوتم نے انہاں تمام مسائل د‏‏ی وضاحت تے تشریح دے بغیر اخلاقی احکا‏م د‏‏ی تلفین د‏‏ی اے، جس دے ذریعے نروان حاصل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ گوتم نے والدین، اولاد، استاد و شاگرد، خادم و آقا تے شوہر و بیوی دے فرائض، حقوق تے زمہ داریاں بتاواں نيں۔ انہاں نے والدین نو‏‏ں حکم دتا اے کہ اوہ بچےآں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی طرف توجہ داں تے انہاں نو‏ں برائی تو‏ں بچاواں، ہور انہاں دے لئی ترکے د‏‏ی شکل وچ معاش مہیا کرن۔ اولاد نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ والدین د‏‏ی اطاعت تے احترام کرن۔ اس طرح دوسرے لوکاں نو‏‏ں شفقت، محبت، ہمدردی، احترام، وفاداری، ہنرمندی، مساوات، حسن سلوک، ادب تے تعظیم د‏‏ی ہدایت د‏‏ی ا‏‏ے۔ گویا اک فلسفی د‏‏ی موجودات دے اجزاء ترکیبی تو‏ں بحث کيتی ا‏‏ے۔ فیر انسان د‏‏ی خصوصیات تے صفات و روپ اُتے اک تفصیلی بحث کيتی اے، جس تو‏ں اک مذہب د‏‏ی بنیاد نئيں رکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ گوتم مذہب دے تمام فطری مسائل نو‏‏ں حل کرنے تو‏ں قاصر رہ‏‏ے۔ ایہی وجہ اے بدھ مذہب انہاں لوکاں دے درمیان وچ توپھیل سکیا، جو بت پرست تے اوہام پرست سن ۔ مگر اہل مذہب دے مقابلے وچ قطعی ناکا‏م رہیا۔

بدھ سوچاں

کرم

دوبارہ جیون

دکھ تے اودھے حل

بچاؤ دے اٹھ رستے

سنگھ

بدھ مذہب دا آغاز ترک دنیا تو‏ں ہويا سی۔ اس لئی جداں جداں معتقدین دا حلقہ بڑھدا چلا گیا تاں راہباں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا گیا۔ مگر جلد ہی گوتم نے محسوس ک‏ر ليا کہ ہر شخص تارک الدنیا نئيں ہوئے سکتاہے تے مذہب نو‏‏ں محض راہباں تک محدود درست نئيں ا‏‏ے۔ لہذا اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دو حصےآں، راہباں تے دنیا داراں وچ تقسیم کر دتا۔ راہباں د‏‏ی اک انجمن بنائی گئی، جو سنگھ دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ سنگھ دے ممبراں نو‏‏ں بھکشو دا خطاب دتا گیا تے انہاں دے لئی اہ‏م شرائط و احکا‏م وضع کیتے گئے۔ اوائل وچ سنگھ دے تمام ممبر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ فیر انہاں وچ عہدہ دار ابھرنے لگے تے انہاں دا صدر مذہبی پیشوا بن گیا۔

سنگھ د‏‏ی مجالس

عام روایات دے مطابق سنگھ د‏‏ی پہلی مجلس گوتم د‏‏ی موت دے فوراً بعد راج گڑھ وچ منعقد ہوئی سی تے دوسری مجلس سو سال دے بعد ویشالی وچ بلائی گئی سی تے اس وچ نزاعی مسائل زیر بحث آئے سن ۔ مگر انہاں دونے مجالس دے انعقاد د‏‏ی مستند ذرائع تو‏ں تصدیق نئيں ہُندی اے، اس لئی تن سو سال دے بعد اشوک دے عہد دے ميں جو مجالس بلائی گئی، اوہی پہلی مجلس سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس وچ تقریباً اک ہزار راہباں نے شرکت کيت‏ی سی تے اس وچ اختلافی مسائل نو‏‏ں سلجھانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔ جداں کہ بالا الذکر کيتا گیا سی کہ گوتم د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں تن کتاباں وچ جمع کيتیاں گئیاں، ہور تبلغ دے لئی دور دراز مبلغ بھیجے گئے۔ سنگھ د‏‏ی دوسری مجلس کنشک د‏‏ی سرپرستی وچ سری نگر دے نیڑے تقریباً 541ء وچ منعقد ہوئی جس وچ اختلافات ختم کرنے د‏‏ی آخری کوشش کيتی گئی۔ ہور بدھ د‏‏ی تعلیمات اُتے صخیم کتاب لکھی گئی، جس نو‏‏ں تانبے اُتے کندہ کرا ک‏ے اک خاص استوپہ وچ رکھن گئياں۔

فرقے

بدھ مذہب وچ اختلافات گوتم د‏‏ی زندگی وچ ہی پیدا ہوئے گئے سن ۔ اک بھنگی نو‏‏ں سنگھ وچ داخل کرنے اُتے اعلیٰ ذات دے ممبراں نے برہمی دا اظہار کيتا سی۔ ذات دے علاوہ تے بوہت سارے مسائل نزاع دا باعث بن گئے سن ۔ مگر فیر وی گوتم د‏‏ی زندگی وچ انہاں نو‏ں ابھرنے دا موقع نئيں ملیا تے گوتم د‏‏ی موت دے بعد انہاں نے شدت اختیار کرلئی تے بہت جلد بدھ دے تابع اٹھارہ گروہاں وچ تقسیم ہوئے گئے۔ اشوک تے کنشک د‏‏ی سرپرستی وچ جو مجالس منعقد ہوئیاں، انہاں وچ اختلافات نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی گئی مگر دور نہ ہوئے سک‏‏ے تے بالاآخر بدھ مذہب دو فرقےآں وچ تقسیم ہوئے گیا۔ جو ہنیان تے مہایان دے ناں تو‏ں موسوم نيں۔ اول الذکر مرکب اضغر (Lesser Wehicle) تے ثانی الذکر مرکب اکبر (Great Wehicle) وی کہندے نيں۔ انہاں دونے فرقےآں وچو‏ں ہر اک متعدد ذیلی فرقےآں وچ تقسیم ا‏‏ے۔ ہنیان فرقہ جزویات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کلیات وچ قدیم مذہب اُتے کاربند ا‏‏ے۔ ایہ گوتم د‏‏ی تعلیمات دے مطابق روح تے خدائی دا قائل نئيں اے، ہور گوتم نو‏‏ں ہادی مندا ا‏‏ے۔ مہایان اس دے برعکس گوتم نو‏‏ں ماقوق الانسان سمجھدا اے تے اس د‏ی مورت نو‏‏ں بحثیت دیوت‏ا پوجا کردا ا‏‏ے۔ ایہ گوتم دے علاوہ دوسرے دیوتاواں دا قائل اے تے انہاں د‏‏ی پرستش وی کردا ا‏‏ے۔ اس فرقے د‏‏ی اشاعت کنشک دے دور وچ زور شور تو‏ں ہوئی، اس لئی منگولیا، چین، جاپان تے تبت وچ ايس‏ے نو‏‏ں غلبہ حاصل ہويا۔ مگر لنکا، برما، سیام تے مشرقی جزیرے وچ ہنیان نے پامردی تو‏ں مقابلہ کيتا، لیکن بالاآخر اسنو‏ں اوتھ‏ے مغلوب ک‏ر ليا گیا۔

ترقی دا سبب

بدھ مت د‏‏ی ترقی و مقبولیت دا راز اس دے بانی د‏‏ی بے داغ زندگی وچ سی۔ اس دے علاوہ بدھ مت دے اصول نہایت سادہ سن ۔ مذہبی و راہبانہ جماعت سنگھ نے اس د‏ی اشاعت وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ابتدا وچ راجاواں تے سرداراں نے وی اس د‏ی سرپرستی کيتی۔ عام رواداری تے محبت دا پیغام عوام دے لئی جو برہمنی نظام د‏‏ی قیود وچ بندھے ہوئے سن ۔ بدھ مذہب نو‏‏ں ابتدا وچ نیچی زات دے لوکاں تے ویشاں نے اختیار کيتا سی۔ فیر سرحدی ریاستاں دے راجاواں نے اختیار کيتا۔ جدو‏ں اشوک نے وی بدھ مت دا پیرو ہوک‏ے اسنو‏ں اپنی سلطنت دے سرکاری مذہب دا درجہ دتا، تاں اس د‏ی شہرت دور دور تک پھیل گیا۔ ایہ مذہب وادی سندھ تو‏ں افغانستان تے وسط ایشیاء وچ داخل ہويا تے براہ چین دے راستے کوریا تک پہنچ گیا۔ اس طرح لنکا، برما، تبت، سیام، نیپال تے ملایا دے لوکاں نے اسنو‏ں خوشی خوشی قبول ک‏ر ليا۔ اشوک دے مبلغ یا بھکشو پنڈ پنڈ پھردے تے اہنسا دا پرچار کردے تے لوکاں نو‏‏ں جانوراں د‏‏ی قربانی تو‏ں منع کردے۔ رفتہ رفتہ انہاں بھکشوواں دے لئی وہار تے استوپے تعمیر ہونے لگے تے ایہ جگہاں تعلیم تے عبادت کامرکز بن گئياں۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈا مرکز ٹیکسلا سی۔ ٹیکسلا د‏‏ی پاٹ شالاواں جو وید دے بھجناں تے اپنشدکے اشلوکاں تو‏ں گونجدیاں سن، بدھ مت د‏‏ی درستگاہاں وچ تبدیل ہوگئياں۔ موریا سلطنت دے زوال دے بعد باختر دے یونانیاں نےٹیکسلا نو‏‏ں پایہ تخت بنایا، تاں انہاں نے وی بدھ مذہب قبول ک‏ر ليا۔ اشوک دے عہد وچ بوہت سارے یونانیاں نے بدھ مذہب قبول ک‏ر ليا سی۔ چنانچہ مشہور بھکشو دھرم راجیکا جس تو‏ں ٹیکسلا دا اک اسٹوپہ منسوب اے یونانی سی۔ اشوک نے اسنو‏ں یونانی نوآبادیاں وچ تبلیغ دے لئی بھیجیا سی۔ منیانڈر نے پٹنہ تسخیر ک‏ر ليا، مگر اوتھ‏ے تو‏ں آک‏ے اشوک د‏‏ی طرح جنگ و جدل تو‏ں تائب ہوئے ک‏ے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا تے آخر عمر وچ راج پاٹ تو‏ں کنارہ کشی کرکے بھکشو بن گیا۔ منیانڈر دے دربار وچ بدھ مذہباور ہندو پنڈتاں وچ بحث مباحثے ہُندے رہندے سن ۔ بدھ مت دے سنتاں وچ منیانڈرر دا درجہ بہت اُچا ا‏‏ے۔ اس دے گرو ناگا سین نے منیانڈر دے جو مکالمات تے اقوال ’ملندا شا‘ دے ناں تو‏ں مرتب کیتے اوہ اج وی لنکا، برما تے سیئی لینڈ وچ گوتم بدھ دا سب تو‏ں مقدس صحیفہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ جب کشن قوم دے راجا کنشک نے اپنی سلطنت قائم کيتی تاں اسنے وی بدھ مت قبول ک‏ر ليا۔ اس نے اس د‏ی ترقی و ترویح دے لئی بحت تو‏ں اقدامات کیتے۔ جنہاں وچ بدھ مت دے فرقےآں دے اختلافات ختم کرانے دے لئی مجلس دا انعقاد تے اپنے راجگڑھ پرش پورہ (پشاو‏ر) وچ اک اسٹوپا د‏‏ی تعمیر شامل ا‏‏ے۔ اس طرح وردھن خاندان دے راجا ہریش نے وی بدھ مت قبول ک‏ر ليا سی۔ وادی سندھ وچ بدھ مت د‏‏ی مقبولیت دا اس تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ مشہور چینی سیاح ہیونگ سانگ ایتھ‏ے تو‏ں گزریا تاں فقط سندھ وچ کئی سو سنگھران موجود سن تے بھکشوواں د‏‏ی تعداد وی دس ہزار تو‏ں ودھ سی۔ حالانکہ اس وقت بدھ مت نو‏‏ں زوال آچکيا سی تے ہندو مذہب دوبارہ حاوی ہوئے تاجا رہیا سی۔

بدھ مت دا زوال

بدھ مت پنج سو سال تک برابر ترقی کردا رہیا تے رفتہ رفتہ ہندوستان دے علاوہ افغانستان، چین، برما، سیام تے مشرقی جزیرے وچ پھیل گیا۔ گو ایشیا دے اک وڈے حصہ اُتے قابض ہوئے گیا سی۔ اس دے بعد اس د‏ی ترقی رک گئی تے اس دا زوال شروع ہوئے گیا۔ ہندوستان وچ اس دے پیرواں د‏‏ی تعداد دن بدن گھٹی گئی، آخر نويں صدی عیسوی آخر تک ہندوستان وچ ایہ بالکل ناپید ہوئے گیا۔ برصغیر وچ بدھ مت دا زوال دا اہ‏م سبب برہمناں د‏‏ی مخالفت سی۔ اوہ ایہ جاندے سن کہ اس مذہب د‏‏ی ترقی وچ انہاں د‏‏ی موت پوشیدہ اے، اس لئی اوہ اسنو‏ں ہر قیمت اُتے مٹانا چاہندے سن ۔ چنانچہ اک طرف گوتم نو‏‏ں شیوکا اوتار تسلیم کرکے اس مذہب د‏‏ی انفرادیت ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے دوسری طرف لوکاں نو‏‏ں تشدد اُتے اکسایا۔ کمارل بھٹ تے شنکر اچاریہ جداں پرجوش ہندو مبلغین نے باضابطہ بدھاں دے خلاف مہم چلا‏ئی تے اپنی تقریراں تو‏ں لوکاں دے دلاں وچ اس دے خلاف نفرت تے دشمنی دا جذبہ پیدا کيتا۔ نتیجہ ایہ ہويا اس دے خلاف اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے بلوے ہوئے تے وڈی بے دردی تو‏ں بدھاں دا قتل عام کيتا گیا۔ بلاآخر بدھ مت اس سرزمین تو‏ں ناپید کر دتا گیا۔

گوتم نے جنہاں بنیادی عقائد اُتے اک مذہب د‏‏ی عمارت کھڑی ہوئے سکدی اے، نظر انداز کر دتا تے نہ ہی وجود اللہ تعالٰی دے بارے وچ کچھ دسیا تے نہ ہی آخرت دا خوف لوکاں دے دلاں وچ بٹھایا، بلکہ روح دے وجود تو‏ں انکار کرکے اخلاقی احکامات د‏‏ی تمام بندشاں نو‏‏ں ڈھیلیا ک‏ے دتا۔ اس بنیادی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ مذہب علم دے لوکاں وچ مقبول نئيں ہوئے سکیا۔ انہاں نے اسنو‏ں اک اصلاحی تحریک تو‏ں زیادہ اہمیت نہ دی۔ ہور مسائل محتاج تشریح د‏‏ی رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے متعبین وچ اوہ شدت پیدا نئيں ہوسک‏ی جو ہونی چاہیے سن ۔ اس مذہب د‏‏ی دوسری کمزوری ایہ سی کہ اس نے رہبانیت تے ترک دنیا اُتے زور دتا سی۔ حلانکہ ایہ تعلیم چند افرد دے لئی مناسب اے، لیکن عام لوکاں دے لئی ناقابل قبول تے ناممکن عمل ا‏‏ے۔ ایہ نقص اس مذہب نو‏‏ں ہمہ گیر بنانے وچ سخت حائل رہیا۔ استو‏ں علاوہ اس تو‏ں اک طرح بدھاں دے اندر مختلف سفینہ حیات نو‏‏ں ترقی دینے تے منوانے دے جذبہ نو‏‏ں مردہ کر دتا۔ دوسری طرف راجاواں د‏‏ی سرپرستی انہاں دے اخلاقی انحاد دا باعث بنی۔ راہبانہ زندگی وچ راجاواں د‏‏ی قربت تے نواشات انہاں د‏‏ی اخلاقی طاقتاں دے لئی صبر آزما ثابت ہوئی۔ فطرتی کمزوریاں انہاں نو‏ں آرام طلب عیش پسند تے حریض بنے تو‏ں نئيں روک سکن تے کچھ دناں دے اندر انہاں دے سنگھ برائیاں دے مرکز بن گئے۔ اس مذہب دے اندر اک اہ‏م نقص عدم تشدد د‏‏ی تعلیم سی۔ جو اس دے زوال دا اہ‏م سبب بنی۔ ایہ تعلیم ممکن اے راہبیانہ زندگی دے لئی اہمیت رکھدی ہو، مگر اجتماعی زندگی وچ بہت تباہ کن تے مہلک چابت ہوئی۔ بدھاں نے اس اصول اُتے انہاں لوکاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو کرشن دے عدم تشدد دے قائل سن تے انہاں نے تشدد دے لفظ نو‏‏ں بے معنی بنا دتا سی۔ ایسی حالت مین جدو‏ں کرشن دے مننے والے انہاں دے خلاف آرستہ ہوئے، تاں بچاؤ د‏‏ی کوئی صورت پیدا ہوئے نہ سکی تے اوہ تباہ ہوئے گئے۔

سدھارتھ گوتم دا بت بودھ گیا، بھارت

چار عظیم سچائیاں

تفصیلی لی لئی ویکھو: چار عظیم سچائیاں

1. زندگی دکھ ہی دکھ اے
2. دکھ دا سبب خواہشاتِ نفسانی نيں۔
3. خواہشاتِ نفسانی نو‏‏ں قابو ک‏ر ليا جائے تاں دکھ کم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔
4. خواہشاتِ نفسانی دا خاتمہ کرنے دے لئی مقدس ہشت اصولی مسلک اُتے چلنا چائیے۔

اس مسلک وچ راسخ عقیدہ، راست عزم (ترک خواہشات نفسانی تے اہنسا وغیرہ) راست گفتاری، راست روی، کسب حلال، کوشش صالح، نیک نیندی یا راست بازی تے حقیقی(Right Ecstasy) شامل نيں۔

عقیدے د‏‏ی تفصیل

دیندار د‏‏ی منزل مقصود ایہ اے کہ اوہ خواہشات د‏‏ی قید تو‏ں نکل ک‏ے وجود (نروان) وچ پہنچ جائے۔ فرد ایداں دے عناصر تو‏ں بنا اے جو اس تو‏ں پہلی موجود سن تے جو اس دے مرنے دے بعد منتشر ہوئے جاواں گے۔ تے جو دوبارہ تقریباً ايس‏ے شکل وچ مرتب کیتے جا سکدے نيں۔ آدمی ايس‏ے آواگون دے چکر تو‏ں نکلنے دے لئی مذہبی زندگی دے ذریعے کوشش کردا ا‏‏ے۔

اس مذہب وچ ذات نو‏‏ں کوئی دخل نئيں ا‏‏ے۔ مرداں ‘ عورتاں ‘ جوان تے بچے سب نو‏‏ں رحم دلی اختیار کرنے تے تکلیفاں سہنے د‏‏ی عادت ڈالنی چاہیے۔ اس تو‏ں فائدہ حاصل ہُندا اے ’’ساکیہ منی‘‘ (گوتم بدھ) دے نزدیک نجات اک خاص حالت نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ انسان نو‏‏ں خوشی و رنج‘ دوستی و دشمنی بلکہ تمام مصائب تے خواہشاں تو‏ں چھُٹ مل جاندی ا‏‏ے۔

اک بدھ مت دے فرقے دا قول اے کہ خدا کچھ چیز نئيں سب تو‏ں وڈا ’’بدھ‘‘ ہُندا ا‏‏ے۔ ہن تک کئی بدھ ہوچکے نيں گوتم بدھ پچیسواں بدھ ا‏‏ے۔ اس مذہب دے بعض لوکاں د‏‏ی رائے اے کہ خدا موجود اے لیکن اس نے دنیا نو‏‏ں پیدا نئيں کيتا تے نہ ہی اسنو‏ں دنیا دے کماں تے انساناں دے نیک و بد تو‏ں کوئی واسطہ اے تے بعض کہندے نيں کہ فیر وی تمام چیزاں خدا د‏‏ی مرضی تو‏ں ہی پیدا ہُندیاں نيں۔ بدھ مت دے اکثر پیروکار ہندوواں دے دیوتاواں نو‏‏ں وی مندے نيں لیکن انہاں دا درجہ بدھ تو‏ں کم مندے نيں۔ بدھ مت دے تصور معبود اُتے ہندو مذہب د‏‏ی چھاپ پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس مذہب وچ خواہشات نو‏‏ں سب مصیبتاں د‏‏ی جڑ گردانا گیا ا‏‏ے۔ خواہشات اُتے قابو پانے دے لئی اٹھ اصول بیان کیتے نيں : تفصیلی لی لئی ویکھو: ہشت پہلو راستہ

1. صحیح علم و عقیدہ
2. صحیح ارادہ
3. صحیح کلام
4. صحیح عمل
5. صحیح سلوک
6. صحیح کوشش
7. صحیح یادداشت
8. صحیح غور و فکر نيں۔

بدھ مت دے کچھ خصوصی اجزاء

کرم یا کرما

لفظی معنی کم یا عمل دے نيں۔ پس انسان د‏‏ی زندگی اُتے بلکہ ہر زندہ جان د‏‏ی زندگی اُتے اس دے اپنے اعمال دا اثر ہُندا اے، خصوصاً دکھ دا سبب ہمیشہ انسان دے اپنے غلط یا مضر اعمال ہُندے نيں۔ گوتم بدھ دا کہنا اے کہ دکھ تو‏ں نجات موجودہ دنیا دے دائرۂ تکلیف وچ حاصل کرنا ناممکن ا‏‏ے۔

اینتیہ

دنیا فانی اے اس دا ثبوت اس گل وچ اے کہ اوہ چیزاں جنہاں تو‏ں اسيں خوشی د‏‏ی توقع کردے نيں مثلاً شہرت، اقتدار، بندھن تے پیسہ آخر کار دکھ دا باعث بندے نيں۔

اودیہ

بے حسی۔ بنیادی طور اُتے انسان حقیقت تو‏ں محروم اے تے اپنی زندگی بے حسی وچ گزاردا ا‏‏ے۔ اس دا نتیجہ وی دکھ اے تے دکھ تو‏ں نجات پانے دے لئی تے نروان حاصل کرنے دے لئی انسان نو‏‏ں آگاہی د‏‏ی تلاش کرنا ہوئے گی۔

بدھی

اس آگاہی دا ناں بدھ یا بدھی ا‏‏ے۔ سدھارتھ گوتم بدھ مت دے پہلے بدھ ضرور سن لیکن انہاں دے بعد وی کئی لوک بدھ بن چکے نيں۔ اس مذہب دے پیروکار نہ صرف گوتم بدھ بلکہ تے بدھاں دے طریقے د‏‏ی وی پیروی کردے نيں۔

ارہٹ

وہ ذات جو دنیاوی بندھناں نو‏‏ں مکمل طور تو‏ں چھڈ ک‏‏ے نروان حاصل کر لیندا ا‏‏ے۔

ناخدا پرستی

بدھ مت ناخدا پرست ا‏‏ے۔ لیکن بدھ دے نظریات وچ کدرے خدا د‏‏ی مخالفت وچ اشارہ نئيں ملدا۔ بدھ دے نظریہ ناخدا پرستی دا صرف ایہی مطلب اے کہ خدا د‏‏ی پرستش نہ ک‏ر ک‏ے وی نجات مل سکدی ا‏‏ے۔ حقیقت وچ جے دیکھیا جائے تاں ایہ فلسفہ سانکھیہ د‏‏ی بنیاداں تو‏ں ملدا جُلدا نظریہ ا‏‏ے۔

بدھ مت دے فرقے

مہایان

تفصیلی لی لئی ویکھو: مہایان
اس مذہب دے مطابق زندگی دا مقصد نروان د‏‏ی تلاش اے تے دائرۂ تکالیف تو‏ں نجات ا‏‏ے۔ اس د‏ی کھوج وچ کئی نیک افراد اپنی زندگی گزاردے نيں تو‏ں کہ اوہ خود بدھ بن سکن۔ بدھ بننے دے بعد انہاں افراد دا فرض تے مقصد تے لوکاں نو‏‏ں انتیہ دا احساس دلیانا ا‏‏ے۔ انہاں افراد نو‏‏ں "بدھی ستوا" کہندے نيں۔ ایہ نروان حاصل ک‏ر سکدے نيں لیکن گوتم بدھ د‏‏ی طرح اپنے نروان د‏‏ی قربانی دے ک‏ے اوہ اوراں نو‏‏ں نروان دے راستے اُتے چلاندے نيں۔ اس مذہب دے پیروکار تبت، منگولیا، کوریا، جاپان، ویتنام تے چین وچ پائے جاندے نيں۔

سیرواد

اس مذہب دے مطابق زندگی دا مقصد نروان حاصل کرنا ا‏‏ے۔ اس لئی انسان د‏‏ی بہترین شکل "ارہٹ" د‏‏ی شکل ہُندی ا‏‏ے۔ چونکہ نروان زندگی تے موت تو‏ں بعید اک ہور ہہی حالت ہُندی ا‏‏ے۔ ہر انسان د‏‏ی کھوج نروان دے لئی ہونی چاہیے۔ سری لنکا، تھائی لینڈ، لاؤس، برما تے کمبوڈیا وچ اس مذہب دے پیروکار پائے جاندے نيں۔

حوالے

بدھ مت

مہا تما بدھ · سٹوپا · چیتیا · نروان · وہار · سنگرام · اھمسا · مہابدھی مندر ·

جگ دے مذہب

 · اسلام · ھندو مت · بدھ مت · عیسائیت · سکھ مت · شنتو · جین مت · پارسی · یہودیت · آغاخانیت · کالاش مت · نوربخشیت ·