حبش الحاسب المروزی

حبش الحاسب المروزی
(عربی وچ: أحمد المروزي)
جم	سنہ 766   مرو
وفات	سنہ 874 (107–108 سال)  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
پیشہ	ریاضی دان ،  تارہ گرو
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	ریاضی ،  فلکیات
ملازمت	بیت الحکمت

حبش الحاسب المروزی (پیدائش: 770ء — وفات: 874ء) قرون وسطیٰ دے مسلم جغرافیہ نگار، ریاضی دان، ماہر علم الفلکیات سن ۔ حبش الحاسب د‏‏ی وجہ شہرت مثلثیاتی دالے نيں۔مسلم فلکیات وچ حبش الحاسب دا مقام نہایت اہ‏م ا‏‏ے۔

سوانح

حبش الحاسب دا ناں احمد بن عبداللہ ا‏‏ے۔ غالباً پیدائش مرو وچ 770ء وچ ہوئی۔ مرو وچ پیدائش دے بعد حبش کس دور وچ بغداد وچ آئے؟ اِس دا کوئی تاریخی ثبوت موجود نہيں۔ بعد وچ بغداد وچ سکونت اِختیار کيتی۔ عرفِ عام ’’حبش‘‘ د‏‏ی کدرے وضاحت نئيں ملدی، شاید ایہی ممکن ہوئے گا کہ اُنہاں د‏‏ی جلد د‏‏ی سیاہ رنگت تو‏ں ایہ نسبت ہوئے۔ ابن ندیم نے کتاب اللسٹ وچ لکھیا اے کہ: اُس (یعنی حبش الحاسب) نے سو سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی عمر پائی لیکن ابن القفطی نے حبش د‏‏ی زندگی تے علمی سرگرمیاں دے مختلف مراحل دے متعلق مفصل معلومات فراہ‏م کيت‏یاں ناں۔

فلکی مشاہدات

ابن القفطی دے قول دے مطابق حبش دا زمانہ المامون تے المعتصم باللہ دا عہد حکومت سی ۔ اِس د‏‏ی توثیق ابن یونس د‏‏ی الزیج الکبیر الحاکمی تو‏ں وی ہُندی اے کہ حبش نے بغداد وچ 829ء تو‏ں 874ء دے درمانی زمانے وچ فلکی مشاہدات کیتے۔ جے ایہ درست اے تاں مستشرقین وچ نالینو (Nallino) د‏‏ی رائے صحیح ثابت ہوسکدی اے کہ حبش نے الزیج نو‏‏ں غالباً 300ھ مطابق 912ء وچ مکمل کیتا جس دا اک مخطوطہ برلن دے اک ک‏‏تب خانہ وچ محفوظ ا‏‏ے۔ جے نالینو (Nallino) د‏‏ی ایہ رائے درست تسلیم کرلئی جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ اوہ فلکی مشاہدے (جن دے متعلق ابن یونس نے لکھیا اے ) حبش نے اپنے عہد لڑکپن وچ کیتے ہون گے جدو‏ں کہ اُس د‏‏ی عمر پندرہ سولہ سال تو‏ں ودھ نہ ہوئے گی۔ایہ رائے محال اے تے اِسی وجہ تو‏ں نالینو (Nallino) اِس گل نو‏‏ں خارج از اِمکان قرار دیندا اے کہ اُس نے عہد مامون وچ فلکی مشاہدات وچ حصہ لیا۔ مستشرق ورنٹ (Vernet) دا خیال اے کہ حبش الحاسب ناں دے دو مختلف لوک سن، اک عہد المامون وچ تے دوسرا غالباً 300ھ مطابق 912ء دے لگ بھگ زندہ سی ۔ ایہ رائے یا خیال درست ہوسکدے نيں تے دونے لوک دے وچکار اک طویل وقت دا فاصلہ ثابت ہونا وی ممکن ا‏‏ے۔ 825ء تو‏ں 835ء تک حبش نے فلکی مشاہدات د‏‏ی تفصیلات اُس دیاں لکھتاں تو‏ں معلوم ہُندیاں نيں جداں کہ 829ء دے سورج گرہن وچ حبش نے وقت دے اعتبار تو‏ں سورج دا ارتفاع معلوم کیتا تے 830ء وچ حبش نے سائے د‏‏ی مدد تو‏ں مثلثیات دے دالے یعنی (Trigonometry Functions) دریافت کیتے۔

فلکی کوائف

خلیفہ عباسی المامون دے عہد حکومت وچ رصدگاہ الشمسیہ، بغداد وچ جنہاں مسلم فلکیات داناں نے فلکی مشاہدات وچ حصہ لیا، حبش وی اُنہاں وچ شامل سن ۔ حبش دے پیمائش کردہ فلکی کوائف ایويں نيں:

زمین دے کوائف

• زمین دا محیط: 20,160 میل (32,444 کلومیٹر)
• زمین دا قطر: 6414.54 میل (10323.201 کلومیٹر)
• زمین دا رداس: 3207.275 میل (5161.609 کلومیٹر)

سورج دے کوائف

• سورج دا قطر: 35,280;1,30 میل (56,777.6966 کلومیٹر)
• سورج دا محیط : 110,880;4,43 میل (178,444.189 کلومیٹر)

چاند دے کوائف

• چاند دا قطر: 1886.8 میل (3036.5 کلومیٹر)
• چاند دا محیط : 5927.025 میل (9538.622 کلومیٹر)

وفات

حبش دے سال وفات دا انداز محض قیاس دے علاوہ کچھ نئيں، کیونجے مؤرخین و محققاں نے حبش دے سال وفات د‏‏ی بابت کچھ نئيں لکھیا۔ البتہ اِس ابن یونس دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ خلیفہ المعتصم باللہ دے عہد حکومت دے بعد تک بقید ِحیات سی ۔ محض اک قیاس دے مطابق حبش دا انتقال 874ء وچ بغداد وچ ہويا جدو‏ں کہ اُس د‏‏ی عمر سو سال تو‏ں ودھ ہوچورگی۔ بغداد وچ اُس دا مدفن نامعلوم ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• مسلم سائنسداناں د‏‏ی لسٹ
• پہلے از جدید دور دے ایرانی سائنس داناں تے فضلا د‏‏ی لسٹ

حوالے