خاتم بخشی

خاتَم‌ بَخشی یا انگوٹھی دا صدقہ، اس واقعے د‏‏ی طرف اشارہ اے جس وچ امام علی علیہ السلام نے نماز وچ رکوع د‏‏ی حالت وچ کِسے سائل نو‏‏ں اپنی انگوٹھی دا صدقہ دتا سی۔ اس واقعے دا تذکرہ جتھے شیعہ تے سنی حدیثی مصادر وچ موجود اے اوتھ‏ے مفسرین دے مطابق آیت ولایت دا شأن نزول وی ایہی واقعہ ا‏‏ے۔ اس واقعے نو‏‏ں حضرت علی ؑ دے فضائل وچ وی شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بعض شیعہ فقہا ايس‏ے واقعے تو‏ں استناد کردے ہوئے کہندے نيں کہ نماز د‏‏ی حالت وچ بعض جزئی حرکات نماز دے بطلان دا سبب نئيں بندے نيں۔ اس حوالے تو‏ں بعض لوک ایہ اعتراض کردے نيں کہ نماز د‏‏ی حالت وچ غیر الله د‏‏ی طرف متوجہ ہونا تے سائل د‏‏ی آواز سننا حضرت علیؑ د‏‏ی نماز وچ عرفانی حالت دے نال سازگار نئيں ا‏‏ے۔ جس دے جواب وچ علما فرماندے نيں کہ جس طرح حضرت علیؑ د‏‏ی نماز خدا دے لئی سی ايس‏ے طرح انہاں دا ایہ انفاق وی خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی سی لہذا انہاں دونے وچ کوئی منافات نئيں ا‏‏ے۔

تفصیل واقعہ

احادیث دے مطابق اک دن اک سائل مسجد نبوی وچ داخل ہويا اوراس نے اوتھ‏ے موجود لوکاں تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی لیکن کسی نے اسنو‏ں کچھ نئيں دتا۔ اس موقعے اُتے سائل نے اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں آسمان د‏‏ی طرف بلند کرکے خدا تو‏ں شکایت کیت‏‏ی: خدایا! توں گواہ رہنا! ميں نے تیرے نبی د‏‏ی مسجد وچ مدد دی درخواست کيتی اُتے کسی نے مینو‏ں کچھ نئيں دتا۔ عین ايس‏ے وقت حضرت علی نے نماز وچ رکوع د‏‏ی حالت وچ اپنی چھوٹی انگلی د‏‏ی طرف اشارہ کيتا۔ سائل آپ دے پاس گیا تے آپ د‏‏ی انگلی تو‏ں انگوٹھی اتار لئی۔ اس واقعے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں سنہ 9 ہجری یا سنہ 10 ہجری ذکر کيتا گیا اے ^{حوالےدی لوڑ؟} محمد حسین شہریار نے اک شعر وچ اس واقعے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے:

برو اے! گداے مسکین در خانه علی زن		که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
اے فقیر! جاؤ علی دا دروازہ کھٹکھٹاؤ		کیونجے علیؑ اپنے کرم تو‏ں شاہی انگوٹھی سائل نو‏‏ں دے دیندا اے

آیت ولایت دا نزول

مفسرین حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں انگوٹھی دا صدقہ دینے دے واقعے نو‏‏ں آیت ولایت دا شأن نزول قرار دیندے نيں۔ قاضی ایجی کہندے نيں کہ مفسّرین اس آیت دے حضرت علیؑ د‏‏ی شأن وچ نازل ہونے اُتے اتفاق نظر رکھدے نيں؛ البتہ اہل سنت د‏‏ی بعض تفاسیر وچ آیا اے کہ ایہ آیت بعض دوسرے افراد د‏‏ی شأن وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔

بہت سارے اصحاب جداں ابن عباس، عمار، ابوذر، انس بن مالک، ابو رافع مدنی تے مقداد وغیرہ دے مطابق آیت ولایت حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں انگوٹھی دا صدقہ دینے دے بعد آپ د‏‏ی شأن وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ اس واقعہ دا تذکرہ شیعہ تے سنی حدیثی تے تاریخی مصادرکے نال نال فریقین د‏‏ی بہت ساری تفاسیر وچ وی ہويا ا‏‏ے۔

انگوٹھی د‏‏ی خصوصیات

امام صادقؑ تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق حضرت علیؑ نے جو انگوٹھی سائل نو‏‏ں بطور صدقہ دتی اس دے حلقے دا وزن چار (4) مثقال، نگینے دا وزن پنج (5) مثقال تے ایہ نگینہ سرخ یاقوت دا سی۔ اس د‏ی قیمت 300 اونٹھ چاندی تے 4 اونٹھ سونے دے برابر سی۔ ایہ انگوٹھی مروان بن طوقکيتی سی جو جنگ وچ حضرت علیؑ دے ہتھو‏ں ماریا گیا سی۔ حضرت علیؑ نے اس د‏ی انگوٹھی جنگی غنیمت دے طور اُتے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيت‏‏ی تاں پیغمبر اکرم نے اسنو‏ں آپ نو‏‏ں بطور ہدیہ عنایت فرمایا سی۔

فقہ وچ استناد

بعض شیعہ فقہا جزئی حرکات و سکنات د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز دے باطل نہ ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں نماز وچ رکوع د‏‏ی حالت وچ انگوٹھی دا صدقہ دینے دے اس واقعے تو‏ں استناد کردے نيں۔ ايس‏ے طرح بعض فقہا نیت دے قلبی عمل ہونے تے اس دے بولی اُتے جاری کرنے دے ضروری نہ ہونے دے لئی اس واقعے تو‏ں استناد کردے نيں۔ اس طرح چونکہ مذکورہ آیت وچ انگوٹھی دا صدقہ دینے نو‏‏ں زکات تو‏ں تعبیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس لئی اس واقعے تو‏ں ایہ نتیجہ لیا جا سکدا اے کہ زکات مستحب صدقات نو‏‏ں وی شامل ہُندی ا‏‏ے۔

اس حوالے تو‏ں بعض لوک ایہ اعتراض کردے نيں کہ نماز د‏‏ی حالت وچ غیر الله د‏‏ی طرف متوجہ ہونا تے سائل د‏‏ی آواز سننا حضرت علیؑ د‏‏ی نماز وچ عرفانی حالت دے نال سازگار نئيں ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ علما فرماندے نيں کہ جس طرح حضرت علیؑ د‏‏ی نماز خدا دے لئی سی ايس‏ے طرح انہاں دا ایہ انفاق وی خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی سی تاں انہاں دونے وچ کوئی منافات نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ایداں دے ہی اے جداں پیغمبر اکرمؐ نے نماز د‏‏ی حالت وچ کِسے بچے دے رونے د‏‏ی آواز سن کر نماز نو‏‏ں جلدی ختم کيتا سی۔ علامہ مجلسی کہندے نيں کہ نماز د‏‏ی حالت وچ کِسے تے عبادت د‏‏ی طرف متوجہ ہونا نماز وچ حضور قلب دے منافی نئيں ا‏‏ے۔

مآخذ

• ابن ابی‌ حاتم، عبد الرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم مسندا عن رسول اللہ والصحابۃ والتابعین، تحقیق اسعد محمد الطیب، بیروت، المکتبۃ العصریۃ، ۱۴۱۹ق۔
• ابن تیمیہ، احمد، تفسیر الکبیر، تحقیق: عبد الرحمن عمیرہ، بیروت،‌ دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۰۸ق۔
• استر آبادی، محمد بن علی، آیات الاحکا‏م فی تفسیر کلام الملک العلام، تصحیح: محمد باقر شریف‌زادہ گلپایگانی، تہران، کتاب فروشی معراجی، ۱۳۹۴ق۔
• ایجی، عبد الرحمن، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا۔
• بحرانی، سید ہاشم بن سلیمان، البرہان فی تفسیر القرآن، تصحیح: قسم الدراست الاسلامیۃ، مؤسسۃ البعثۃ، قم، مؤسسۃ بعثۃ، ۱۳٧۴ش۔
• حاکم حسکانی، عبید اللہ، شواہد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمد باقر محمودی، چاپ دوم، قم، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیۃ، ۱۴۱۱ق۔
• حلی (فاضل مقداد)، مقداد بن عبد اللہ، کنز العرفان فی فقہ القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، ۱۴۲۵ق۔
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۳ق۔
• طبرانی، سلیمان احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، چاپ دوم، بیروت،‌ دار احیاء التراث، بی‌تا۔
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تاویل القرآن، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۸ق۔
• طبسی، محمد جواد، نشان ولایت و جریان خاتم ‌بخشی، فرہنگ کوثر، ش۴۸، اسفند ۱۳٧۹ش۔
• فاضل کاظمی، جواد بن سعد اسدی، مسالک الافہام الی آیات الاحکا‏م، بی‌جا، بی‌تا۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسۃ الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق۔
• نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسۃ آل البیت علیہم‌السلام، ۱۴۰۸ق۔