امیرالمؤمنین (لقب)

ایہ مقالہ "لقب امیرالمومنین" دے بارے وچ اے، مقالہ امام علی علیہ السلام دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن۔

امیرالمومنین دے معنی مؤمنین دے امیر، پیشوا تے رہبر دے نيں۔ اہل تشیع دے مطابق ایہ لقب پہلی بار پیغمبر اسلامؐ دے زمانے وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے لئی استعمال کيتا گیا تے صرف آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال مختص ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے شیعہ حضرات اس دا استعمال دوسرے خلفاء حتی امام علی علیہ السلام دے علاوہ دوسرے ائمہ دے لئی وی صحیح نئيں سمجھدے نيں۔

چنانچہ پنجويں صدی ہجری دے شیعہ بزرگ عالم دین شیخ مفید تصریح کردے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر خم دے واقعے وچ علی بن ابیطالب نو‏‏ں اپنا جانشین تے تمام مسلماناں دا مولا تے پیشوا مقرر فرمایا تے تمام مسلماناں تو‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں امیرالمؤمنین دے لقب دے نال سلام کرنے دا حکم دتا۔ اس سلسلے وچ شیخ مفید ام سلمہ تے انس بن مالک د‏‏ی اک حدیث تو‏ں استناد کردے نيں جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حتی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ وی امیرالمؤمنین دا لقب امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔

اہل سنت مورخین من جملہ یعقوبی تے ابن خلدون اس گل دے معتقد نيں کہ امیر المؤمنین دا لقب پہلی بار عمر بن خطاب دے لئی استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔

مفہوم شناسی

امیرالمومنین دے معنی مسلماناں دے رہبر تے پیشوا دے نيں۔^[۱] شیعہ اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ لقب صرف امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے نال مختص نيں ایتھ‏ے تک کہ اک حدیث دے مطابق امام علی علیہ السلام دے علاوہ دوسرے ائمہ دے لئی وی اس لقب دا استعمال نئيں کردے نيں۔^[۲]

مفاتیح الجنان دے مطابق عید غدیر دے دن شیعاں نو‏‏ں اک دوسرے نال ملاقات دے وقت اک مخصوص ذکر کہنے د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی اے جس وچ امیرالمؤمنین امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی ولایت دے نال متمسک رہنے اُتے خدا د‏‏ی حمد و ثنا کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۳]

پہلا استعمال

فائل:تابلوی امیرالمؤمنین1.jpg

شیعاں دے مطابق امیرالمؤمنین دا لقب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں پہلی بار امام علی ابن ابی طالب بن ابیطالبؑ دے لئی استعمال ہويا اے ؛ لیکن پیغمبر اکرمؑ دے بعد امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں خلافت تو‏ں دور رکھے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لقب دوسرے تے تیسرے خلیفہ یعنی حضرت عمر تے حضرت عثمان دے لئی استعمال کيتا گیا۔^[۴]

شیعہ اس گل دے معتقد نيں کہ امیرالمؤمنین دا لقب پیغمبر اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں غدیر خم دے واقعے وچ امام علی علیہ السلام دے لئی استعمال ہويا جس وچ حضرت محمدؐ نے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں اپنا جانشین تے تمام مسلماناں دا مولا تے پیشوا مقرر فرمایا تے تمام مسلماناں من جملہ حضرت ابوبکر، حضرت عمر، طلحہ تے زبیر نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے لئی "امیرالمؤمنین" دے لقب دے نال سلام کرنے دا حکم دتا۔^[۵] اس بنا اُتے تمام مسلماناں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےاس حکم د‏‏ی تعمیل کرنے تے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی باری باری امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے خیمے وچ داخل ہوئے تے ايس‏ے طریقے دے مطابق آپ نو‏‏ں سلام کيتے جس طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حکم دتا سی۔^[۶]

اس لقب نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے لئی ثابت کرنے دے لئی شیعہ حضرات حضرت عمر دے اک جملے تو‏ں وی استناد کردے نيں جس وچ انہاں نے غدیر خم دے واقعے وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں تمام مسلما‏ن مرداں تے عورتاں دے امیر تے مولا دے عنوان تو‏ں پکاریا۔^[۷] بعض محققاں اس گل دے اُتے تصریح کردے نيں کہ حضرت عمر دے اس خطاب وچ لفظ "مؤمن" دا استعمال کرنا انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں اس لقب نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے لئی قبول کرنے دے اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔^[۸]

ام‌ سلمہ^[۹] تے انس بن مالک تو‏ں منقول اک حدیث د‏‏ی بنا اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی دو زوجات دے نال ہونے والی گفتگو وچ علی بن ابیطالبؑ نو‏‏ں امیرالمؤمنین دے لقب دے نال یاد فرمایا ا‏‏ے۔^[۱۰]

اہل سنت دا نقطہ نظر

اہل سنت مورخین من جملہ یعقولی تے ابن خلدون اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ لقب سب تو‏ں پہلے حضرت عمر دے لئی استعمال ہويا سی۔ تے اوہ لوک جنہاں نے پہلی بار ایہ لقب حضرت عمر دے لئی استعمال کيتے انہاں وچ عبداللہ بن جحش، عمروعاص، مغیرۃ بن شعبہ تے ابو موسی اشعری شام‏ل نيں۔^[۱۱] بعض مورخین دے مطابق خلیفہ دوم نو‏‏ں اس لقب تو‏ں ملقب کرنے وچ خود انہاں دا ہتھ سی۔^[۱۲] پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اس لقب نو‏‏ں سیاسی تے مذہبی مقاصد دے لئی استعمال کيتا جانے لگیا تے خلفائے راشدین تے خلفائے بنی‌ امیہ و بنی عباس دے لئی استعمال کيتے جاندے سن ۔^[۱۳]

مونوگرافی

ستويں صدی ہجری دے ممتاز شیعہ محدث سید بن طاووس نے الیقین باختصاص مولا‏نا علی بإمرۃ المؤمنین نامی کتاب وچ اہل سنت مآخذ وچ موجود 220 احادیث د‏‏ی روشنی وچ اس لقب نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تو‏ں مختص قرار دتے نيں۔^[۱۴] سید بن طاووس دے مطابق "امیرالمؤمنین" اک ایسا لقب اے جسنو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی بن ابیطالبؑ دے نال مختص فرمایا ا‏‏ے۔^[۱۵]

حوالے

↑ دایرةالمعارف تشیع، ج۲، ص ۵۲۲
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳٧، ص۳۳۴؛ حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۶۰۰.
↑ اَلحمدُ لِلهِ الّذی جَعَلَنا مِنَ المُتَمَسِّکینَ بِولایةِ اَمیرِالمؤمنینَ و الائمةِ المَعصومینَ علیهم السلام؛(ترجمہ: تعریف صرف اس خدا دے لئی اے جس نے سانو‏ں امیر المؤمنینؑ تے دوسرے ائمہ د‏‏ی ولایت دے نال تمیک کرنے والےآں وچو‏ں قرار دتا۔) (قمی، مفاتیح الجنان، ذیل اعمال روز ۱۸ ذی الحجہ).
↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸؛ ابن عقدہ کوفی، فضائل امیرالمؤمنین، ۱۳٧۹ش، ص۱۳؛ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ۱۴۲۵ق، ج۴۲، ص۳۰۳ و ۳۸۶؛ ابونعیم اصفہانی، حليۃ الاولیاء، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۶۳.
↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸.
↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱٧۶.
↑ بَخٍّ بخٍّ لک یابن ابی‌طالب أصبَحتَ و أمسَیتَ مولای و مولی کلِّ مؤمنٍ و مؤمنَهٍ؛(ترجمہ: اے علی آفرین ہو آپ پر! آپ میرے تے تمام مومن مرداں تے عورتاں دے امیر تے مولا بن گئے ہو) (شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱٧٧).
↑ منتظری مقدم، «بررسی کاربردہای لقب امیرالمؤمنین در بستر تریخ اسلام»، ص۱۳۶.
↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸.
↑ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ۱۴۲۵ق، ج۴۲، ص۳۰۳ و ۳۸۶؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸؛ ابونعیم اصفہانی، حليۃ الاولیاء، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۶۳.
↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۴٧ و ۱۵۰؛ ابن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ج۱، ص۴۳۵ و ۴۳۶
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۲۰۸.
↑ دایرۃ المعارف تشیع، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۵۲۳-۵۲۲.
↑ تقدمی معصومی، نور الأمیر فی تثبیت خطبۃ الغدیر، ۱۳٧۹ش، ص۹٧.
↑ «الیقین باختصاص مولا‏نا علی(ع) بامرۃ المؤمنین»، سایت حدیث نت.

مآخذ

آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م۔
ابن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ترجمہ محمد پروین گنابادی، تہران، شرکت انتشارات علمی و فرہنگی، ۱۳۶۹ش۔
ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۵ق۔
ابن عقدہ کوفی، فضائل امیرالمؤمنین، گردآوری عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم، انتشارات دلیل، ۱۳٧۹ش۔
ابونعیم اصفہانی، احمد بن عبداللہ، حلیۃ الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰٧ق۔
عبدوس، محمدتقی، و محمد محمدی اشتہاردی، بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳٧٧ش۔
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعۃ، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسہ آل البیت لاحیاءالتراث، ۱۴۱۶ق۔
تقدمی معصومی، امیر، نور الأمیر علیہ السلام فی تثبیت خطبۃ الغدیر: مؤیدات حدیثیۃ من کتاباں أہل السنۃ لخطبۃ النبیّ الأعظم الغدیریۃ، قم، مولود کعبہ، ۱۳٧۹ش۔
دایرۃ المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاجسیدجوادی و كامرانفانی و بہاءالدین خرمشاہی، ج۲، تہران، موسسہ انتشارات حکمت، ۱۳۶۸ش۔
شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، تحقیق مؤسسہ آل البیت لاحیاءالتراث، قم، المؤتمر العالمی لألفیۃ الشیخ مفید، ۱۴۱۳ق۔
طبری، محمد بن جریر، تریخ الام و الملوک (تریخ طبری)، محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، روائع التراث العربی، بیندا۔
قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ترجمہ موسوی دامغانی، مشہد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ یازدہم۔
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسہ الوفاء، ۱۴۰۳ق۔
منتظری مقدم، حامد، «بررسی کاربردہای لقب امیرالمؤمنین در بستر تریخ اسلام»، در مجلہ اسلام د‏‏ی تریخ در آینہ پژوہش، قم، مؤسسہ امام خمینی، بہار ۸٧۔
یعقوبی، احمد بن واضح، تریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا۔

[1] دایرةالمعارف تشیع، ج۲، ص ۵۲۲

[2] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳٧، ص۳۳۴؛ حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۶۰۰.

[3] اَلحمدُ لِلهِ الّذی جَعَلَنا مِنَ المُتَمَسِّکینَ بِولایةِ اَمیرِالمؤمنینَ و الائمةِ المَعصومینَ علیهم السلام؛(ترجمہ: تعریف صرف اس خدا دے لئی اے جس نے سانو‏ں امیر المؤمنینؑ تے دوسرے ائمہ د‏‏ی ولایت دے نال تمیک کرنے والےآں وچو‏ں قرار دتا۔) (قمی، مفاتیح الجنان، ذیل اعمال روز ۱۸ ذی الحجہ).

[4] شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸؛ ابن عقدہ کوفی، فضائل امیرالمؤمنین، ۱۳٧۹ش، ص۱۳؛ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ۱۴۲۵ق، ج۴۲، ص۳۰۳ و ۳۸۶؛ ابونعیم اصفہانی، حليۃ الاولیاء، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۶۳.

[5] شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸.

[6] شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱٧۶.

[7] بَخٍّ بخٍّ لک یابن ابی‌طالب أصبَحتَ و أمسَیتَ مولای و مولی کلِّ مؤمنٍ و مؤمنَهٍ؛(ترجمہ: اے علی آفرین ہو آپ پر! آپ میرے تے تمام مومن مرداں تے عورتاں دے امیر تے مولا بن گئے ہو) (شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱٧٧).

[8] منتظری مقدم، «بررسی کاربردہای لقب امیرالمؤمنین در بستر تریخ اسلام»، ص۱۳۶.

[9] شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸.

[10] ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ۱۴۲۵ق، ج۴۲، ص۳۰۳ و ۳۸۶؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸؛ ابونعیم اصفہانی، حليۃ الاولیاء، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۶۳.

[11] یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۴٧ و ۱۵۰؛ ابن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ج۱، ص۴۳۵ و ۴۳۶

[12] طبری، تریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۲۰۸.

[13] دایرۃ المعارف تشیع، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۵۲۳-۵۲۲.

[14] تقدمی معصومی، نور الأمیر فی تثبیت خطبۃ الغدیر، ۱۳٧۹ش، ص۹٧.

[15] «الیقین باختصاص مولا‏نا علی(ع) بامرۃ المؤمنین»، سایت حدیث نت.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]