واقعہ حکمیت

حَکَمیّت جنگ صفین تو‏ں متعلق اک تلخ تاریخی واقعہ ا‏‏ے۔ اس واقعہ وچ ابوموسی اشعری، کوفہ والےآں (امام علی دے لشکریاں) تے عمرو عاص، شام والےآں (معاویہ دے لشکریاں) دے نمائندہ دے طور اُتے مسلماناں دے درمیان اختلافات تے جنگ دے خاتمے دے لئی مذاکرات کيتے تے ایہ طے پایا کہ ایہ دونے قرآن دے مطابق فیصلہ کرن گے۔ حکمیت د‏‏ی درخواست معاویہ تے عمرو عاص د‏‏ی مکاری تے جنگ صفین وچ شام دے لشکراں د‏‏ی شکست دے آثار نمودار ہونے دے بعد کيتی گئی۔ امام علی(ع) نے شروع تو‏ں اوہدی مخالفت کيتی لیکن آپ دے لشکر وچ موجود چند سادہ لوح افراد عمرو عاص دے مکر و فریب وچ آکے اسنو‏ں قبول کرنے اُتے اصرار کیتا حتی امام(ع) نو‏‏ں قبول نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ جان تو‏ں مار دینے د‏‏ی دھمکی وی دتی گئی۔ آخر کار عمرو عاص د‏‏ی مکاری رنگ لیائی تے اس نے ابو موسی اشعری نو‏‏ں دھوکہ دے ک‏‏‏‏ے طے شدہ قرارداد د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے معاویہ نو‏‏ں خلافت دا حقدار بنا دتا۔ ایويں حکمیت د‏‏ی داستان، امام علی(ع) دے لشکراں وچ بغاوت تے شامیاں نو‏‏ں حتمی شکست تو‏ں نجات دلیانے دے نال ختم ہوئی۔

حکمیت د‏‏ی حقیقت

سنہ ۳۷ ہجری قمری وچ امام علی(ع) تے معاویہ دے درمیان صفین دے مقام اُتے جنگ شروع ہوئی۔ دونے لشکراں دے درمیان کئی رورز تک سخت معرکہ آرائی دے بعد شامیاں وچ شکست دے آثار نمودار ہونے لگے ایسے وچ معاویہ نے ہمیشہ د‏‏ی طرح عمرو عاص تو‏ں کسی چارہ جوئی تے مکاری د‏‏ی درخواست کيتی۔ ایويں عمرو عاص دے حکم اُتے شامیاں نے قرآن‌‏ نو‏‏ں نیزیاں اُتے بلند کیتا تے ایہ نعرہ لگانا شروع کیتا کہ اے اہل عراق! ساڈے درمیان قرآن، خدا د‏‏ی کتاب حاکم ا‏‏ے۔ اسی طرح اوہ ایہ نعرہ وی بلند ک‏‏‏‏ر رہ‏ے سن کہ اے عربو! اپنیاں بیٹیاں تے بیویاں د‏‏ی فکر کرو جے اج تساں مارے جاؤگے تو کل رومیاں، ترکاں تے ایرانیاں دے نال کون لڑن گے؟!

امام علی(ع) د‏‏ی فوج وچ شورش

جدوں عمرو عاص نے حیلہ بازی تے مکر و فریب نال قرآن نو‏‏ں نیزیاں اُتے بلند کیتا تو امام علی د‏‏ی فوج دو گروہاں وچ تقسیم ہو گئی تے اک گروہ ایہ کہنے لگا کہ دشمن نے قرآن د‏‏ی حکمیت نو‏‏ں قبول کیتا اے ہن سانو‏ں جنگ کرنے دا کوئی جواز نئيں ا‏‏ے۔ امام علی(ع) نے سختی تو‏ں انہاں دیاں گلاں د‏‏ی مخالفت کيتی تے فرمایا ایہ عمرو عاص د‏‏ی فریب کاری تے دھوکہ دھی دے علاوہ کچھ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن امام د‏‏ی فوج وچ شامل چند سادہ لوح افراد منجملہ اشعث بن قیس تے اس دے خاندان دے اصرار اُتے امام(ع) نے معاویہ نو‏‏ں اک خط دے ضمن وچ ایويں خطاب کردے ہوئے کہ اسيں جاندے نيں کہ تساں قرآن دے احکم اُتے عمل کرنے والے نئيں، حکمیت نو‏‏ں قبول فرمایا۔

حکمیت دے لئی نمائندےآں د‏‏ی تعیین

اہل شام نے عمرو بن عاص نو‏‏ں حکمیت دے لئی اپنا نمائندہ مقرر کیتا۔ جدو‏ں کہ امام د‏‏ی فوج وچ نمائندہ تعیین کرنے دے حوالے تو‏ں شدید اختلاف پیدا ہويا۔ اشعث تے کئی دوسرے افراد جو بعد وچ مارقین وچ شامل ہو گئے، نے ابو موسی اشعری نو‏‏ں معرفی کیتا جدو‏ں کہ امام علی(ع) نے ابن عباس یا مالک اشتر نو‏‏ں معرفی فرمایا جسنو‏ں اشعث تے اس د‏‏ے حامیاں نے قبول نئيں کیتا۔ مالک اشتر نو‏‏ں جنگ دا عقیدہ رکھنے دے بہانے تو‏ں جدو‏ں کہ ابن عباس نو‏ں اس بہانے تو‏ں قبول نئيں کیتا کہ چونکہ عمرو عاص قبیلہ مضری تو‏ں اے پس اس دے مقابلے وچ اک یمنی قبیلہ تو‏ں تعلق رکھنے والا شخص جانا چاہئے۔

حکمیت دا خاکہ

دونے لشکراں تو‏ں نمائندہ تعیین ہونے دے بعد معاویہ نے عمرو عاص، ابو الاعور سلمی تے بعض ہور افراد نو‏‏ں مذاکرات تے حکمیت دے شرائط تعیین کرنے دے لئی امام علی(ع) دے ہاں بھیجیا تے انہاں نے امام علی (ع) تے آپ د‏‏ی فوج تو‏ں صلح نامہ دے مفاد دے حوالے تو‏ں مذاکرات انجام دتے۔ یعقوبی دے مطابق صلح نامہ دے تدوین دے وقت امام علی نو‏‏ں "امیر المؤمنین" دا لقب دینے دے حوالے تو‏ں دونے لشکراں دے نمائندےآں وچ اختلاف پیدا ہويا ایويں اشعث تے انہاں دے حامیاں نے آپ(ع) دے نام تو‏ں اس لقب نو‏‏ں حذف کرنے دا مطالبہ کیتا جدو‏ں کہ مالک اشتر نے سختی تو‏ں اس کم د‏‏ی مخالفت کيتی۔

حکمیت د‏‏ی تاریخ ماہ رمضان دے آخر (یعنی اٹھ ماہ بعد ) تک موکول ہويا، تے شہر دومۃ الجندل نو‏‏ں حکمیت د‏‏ی جگہ تعیین کيتی گئی۔

اس صلح نامہ وچ شامل اہ‏م نکات :

• دونے گروہ قرآن دے فیصلے نو‏‏ں قبول کرینگے تے ہر اختلافی موارد وچ قرآن د‏‏ی طرف رجوع کرن گے۔
• امام علی تے انہاں د‏‏ی فوج نے ابوموسی اشعری نو‏‏ں جدو‏ں کہ معاویہ تے اوہدی فوج نے عمرو عاص نو‏‏ں اپنا اپنا نمائندہ منتخب کیتا سی ۔
• جے کسی جگہ قرآن تو‏ں کوئی فیصلہ لینا ممکن نہ ہو تو پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت د‏‏ی طرف مراجعہ کرن گے۔
• اختلاف دا شکار نہ ہونگے تے ہوا و ہوس د‏‏ی پیروی نئيں کرن گے۔
• جدوں تک حق تو‏ں تجاوز نہ کرے دونے نمائندےآں د‏‏ی جان، مال تے ناموس محترم نيں۔
• جے نمائندےآں وچو‏ں اک اپنا وظیفہ انجام دینے تو‏ں پہلے مر جائے تو متعلقہ فریق دا سرپرست کسی ہور عادل نمائندہ نو‏‏ں اوہدی جگہ انتخاب کرے گا۔
• جے دونے گروہ دے سرپرست فیصلہ ہونے تو‏ں پہلے وفات پا جائے تو انہاں دے مننے والے کسے ہور نو‏‏ں اوہدی جگہ انتخاب کرے گا۔
• جے منتخب نمائندے اپنے وظیفے اُتے عمل نہ کرے تو امت نو‏‏ں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ انہاں دے فیصلے نو‏‏ں رد کر دے۔
• حکمیت دا میثاق لکھنے دے بعد تو‏ں جدو‏ں تک اوہدی مدت ختم نہ ہو لوگاں د‏‏ی جان، مال تے ناموس امن و امان وچ ہونگے۔
• صلح نامہ دے اختتام تک کوئی ہتھیار نئيں اٹھان گے تے راستے پرامن ہونگے تے اس معاملے وچ اس واقعہ وچ حاضر افراد تے غیر حاضرین وچ کوئی فرق نئيں ہوئے گا۔
• دونے نمائندےآں اُتے ضروری اے کہ عراق تے شام دے درمیان کسی جگہ اُتے مقیم ہون تے صرف انہاں افراد دے جنہاں نو‏ں اوہ طلب کرن کسی تے نو‏‏ں اوتھ‏ے جانے د‏‏ی اجازت نئيں ہوئے گی۔
• جے دونے نمائندے کتاب خدا تے سنت پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق فیصلہ نہ کرن تو مسلما‏ن جنگ جاری رکھن گے تے دونے گروہ دے درمیان کوئی پیمان نئيں ا‏‏ے۔

امام علی(ع) دے اقدامات تے نصیحتاں

امام علی (ع) نے حکمیت دے لئی شریح بن ہانی د‏‏ی سربراہی وچ 400 افراد نو‏‏ں ابو موسی اشعری دے نال بھیجیا تے عبد اللہ بن عباس نو‏‏ں بعنوان امام جماعت بھیجیا۔ اس دے علاوہ ابوموسی اشعری نو‏‏ں معاویہ د‏‏ی حقیقت تو‏ں آگاہ کیتا تے بہت ساریاں نصیحتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

قاضی شریح منجملہ انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے ابوموسی د‏‏ی ہشیاری تے زیرکی تو‏ں متعلق متنبہ کیتا۔ انہاں نے ابوموسی تو‏ں تاکید کیتی کہ جے مذاکرات دا نتیجہ حضرت علی(ع) دے خلاف آجائے تو وی شام والےآں نو‏‏ں امان اے لیکن جے نتیجہ اس دے برعکس ہو تو عراق والے معاویہ دے شر تو‏ں امان وچ نئيں رہن گے۔ قاضی شریح نے ہور کہیا: اے ابو موسی تواڈا مد مقابل اک بدترین حریف اے پس عراق نو‏‏ں ذلیل و رسوا مت کرو۔ خبردار کدرے حق شام والےآں نو‏‏ں نہ بیٹھو تے انہاں د‏‏ی حمایت کرن۔ خبردار کدرے عمروعاص توانو‏‏ں دهوکہ نہ دے بیٹھے۔ عمروعاص بہت مکار آدمی اے جس تو‏ں عقل حیران رہ جاندی ا‏‏ے۔ .... پس ابوسفیان دے بیٹے نو‏‏ں خلافت دے میدان وچ بلا منازع تے بے عیب بادشاہ قرار مت دو۔ احنف بن قیس نے وی ابوموسی اشعری دا ہتھ تھام ک‏‏‏‏ے کہیا: "اے ابو موسی! اس کم د‏‏ی اہمّیت تو‏ں آگاہ ہو جاؤ! تے جان لو کہ اس دے نتائج بہت زیادہ نيں۔ جے تساں نے عراق نو‏‏ں تباہ کیتا تو پهر عراق دا کوئی نام و نشان باقی نئيں رہے گا۔ اس نے ابوموسی نو‏‏ں تجویز دتی کہ کسی کم وچ حتی سلام کرنے وچ عمروعاص تو‏ں پہل مت کرو۔احنف نے ہور کہیا: خبردار جے عمروعاص نے عزت و احترام تو‏ں توانو‏‏ں مقام دتا تو یقین مت کرو کیونکہ ایہ مکر و فریب اے تے تنہائی وچ کدی وی اس نال ملاقات مت کرو۔

مذاکرات دا آغاز

دونے نمائندےآں نے ایہ فیصلہ کیتا کہ عمرو عاص، معاویہ نو‏‏ں تے ابوموسی، حضرت علی(ع) نو‏‏ں خلافت تو‏ں عزل کرن گے تے خلیفہ دا انتخاب شوری دے سپرد کرن گے۔ عمرو عاص نے مذاکرات دے نتیجہ دے اعلان کرنے دے لئی ابوموسی نو‏‏ں خود اُتے مقدم کیتا ایويں ابوموسی نے حضرت علی(ع) نو‏‏ں خلافت تو‏ں عزل کیتا لیکن جدو‏ں عمرو بن عاص د‏‏ی باری آئی تو اوہ معاویہ نو‏‏ں عزل کرنے د‏‏ی بجائے حضرت علی(ع) نو‏‏ں عزل کرنے دے ابوموسی دے فیصلے د‏‏ی تأیید ‏کیتی تے معاویہ نو‏‏ں خلافت اُتے منصوب کیتا۔ اس دے بعد دوناں فریق دے درمیان جھگڑا فساد شروع ہو گیا تے اک دوسرے نو‏‏ں ناسزا کہنے لگے۔

ابوموسی د‏‏ی حکمیت دا نتیجہ

ابوموسی اشعری نے حکمیت نو‏‏ں اس نتیجے اُتے پہنچایا کہ معاویہ تے علی دوناں نو‏‏ں خلافت تو‏ں برکنار کیتا جائے تے انہاں وچو‏ں کوئی اک وی خلیفہ نہ ہوئے۔ عمرو عاص نے وی ـ بہ ظاہر ـ اس امر نو‏‏ں قبول کیتا لیکن پہلے تو‏ں طے شدہ نقشے دے مطابق ابوموسی نو‏‏ں دھوکہ دتا تے نتیجہ سنانے دے لئی اسنو‏ں اپنے اوپر مقدم کیتا۔ ابن عباس نے عمرو عاص دے ذریعے پہلے نتیجے دا اعلان کروانے دے لئی کافی کوشش کیتی لیکن ابوموسی نے ابن عباس دی تجاویز اُتے توجہ نہ دتی تے اس نوں کہیا ميں تے عمروعاص نے موافت د‏کیتی ا‏‏ے۔

ابوموسی منبر دے اوپر چلا گیا تے کہیا:‌اے لوگو! مسلماناں نو‏‏ں آرام سکون پہنچانے تے انہاں نو‏ں انہاں دے درمیان تفرقہ تے اختلاف نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی میں تے عمرو عاص نے ایہ توافق کیتا اے کہ حضرت علی(ع) تے معاویہ دونے نو‏‏ں خلافت تو‏ں برکنار کرن تاکہ مسلما‏ن خود اک شوری نو‏‏ں تشکیل دے ک‏‏‏‏ے کسی لایق تے با صلاحیت فرد نو‏‏ں اپنا خلیفہ منتخب کرن۔ لہذا میں ـ حجاز تے عراق دے لوگاں د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے ـ جس طرح میں اپنی انگوٹھی نو‏‏ں میری انگلی تو‏ں اتار رہیا ہاں اسی طرح علی ابن ابی طالب نو‏‏ں وی خلاف تو‏ں برکنار کردا واں۔ ایہ کہہ ک‏‏‏‏ے ابوموسی منبر تو‏ں نیچے آگیا تے عمرو عاص نے منبر اُتے جا ک‏ے ایويں اعلان کیتا: جو کچھ ابوموسی نے کہیا اوہ آپ لوگاں نے سنیا۔ اوہ صرف علی ابن ابی طالب نو‏‏ں خلافت تو‏ں برکنار کرنے دا حق رکھدا سی تے اس کم وچ میں وی اوہدی تائید کردا ہاں لیکن میں جس طرح میری انگوٹھی نو‏‏ں میری انگلی وچ پہنا رہیا ہاں اسی طرح معاویہ نو‏‏ں خلافت اُتے منصوب کردا واں۔ کیونکہ اوہ نہ صرف اس منصب دے لئی لایق تے صلاحیت رکھدا اے عثمان دے خون دا بدلہ لینے والا وی ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے مجلس درہم برہم ہو گئی۔ ابوموسی عمرو عاص دے مکر و فریب اُتے حیران رہ گیا تے اس تو‏ں مخاطب ہو ک‏‏‏ے کہیا: اے مکار فاسق! تو اس کتے د‏‏ی طرح ہو کہ اسنو‏ں چاہے مارے یا نہ مارے بھونکدا رہندا ا‏‏ے۔ عمرو عاص نے وی ابوموسی نو‏‏ں جواب وچ کہیا: تو وی اس گدے د‏‏ی مانند ایں جس اُتے کتاباں دا بار لدیا گیا ہوئے۔

ایویں قرآن و سنت پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا تذکرہ ہوئے بغیر حکمیت د‏‏ی داستان عراق تے شام والےآں دے درمیان اک ہور اختلاف دا سرچشمہ بن گئی۔ تے شام والےآں دے لئی حکمیت دا سب تو‏ں اہ‏م فائدہ ایہ سی انہاں نے حکمیت دے بعد معاویہ نو‏‏ں امیرالمؤمنین دا لقب دینے لگیا۔

خوارج د‏‏ی پیدایش

امام علی(ع) دے کچھ سپاہی شروع تو‏ں حکمیت دے مخالف سن تے اسنو‏ں دین تو‏ں خارج ہونے تے ایمان وچ شک د‏‏ی نشانی خیال کردے سن ۔ بعض افراد حکمیت دے بے نتیجہ ختم ہونے دے بعد قرآن د‏‏ی دو آیتاں (مائدہ:۴۴؛ حجرات:۹) تو‏ں استناد کردے ہوئے معاویہ دے نال جنگ جاری رکھنے دا مطالبہ کرنے لگے تے حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے نو‏‏ں کفر دا سبب قرار دیندے ہوئے اس تو‏ں توبہ کرنے لگے۔ انہاں نے امام علی(ع) تو‏ں وی اس کفر تو‏ں توبہ کرنے تے معاویہ نال طے پانے والیاں شرطاں نو‏‏ں توڑنے دا مطالبہ کیتا۔ امام نے حکمیت نو‏‏ں کلعدم قرار دینے دے مطالبے نو‏‏ں تسلیم نئيں کیتا تے جنگ بندی دے بعد امام کوفہ د‏‏ی طرف تے معاویہ شام د‏‏ی طرف روانہ ہو گئے۔ حکمیت دے مخالفین امام علی(ع) تو‏ں جدا ہوگئے تے کوفہ دے نزدیک کسی قریہ وچ چلے گئے۔ ایويں خوارج دے نام تو‏ں اک گروہ نے سر اٹھایا۔

منابع

• آبی ابوسعد، من نثر الدر، وزارۃ الثقافہ سوریہ، دمشق.
• ابن ابی‏ الحدید، شرح نہج البلاغۃ تحقیق: محمد أبوالفضل إبراہیم، دار إحیاء الكتب العربیۃ، ۱۳۷۸ش - ۱۹۵۹م. (نسخہ موجود در نرم‏ افزار مکتبۃ اہل البیت، نسخہ ۲.۰)
• ابن اعثم، الفتوح، دارالندوہ، بیروت.
• ابن مزاحم، وقعۃ صفین، انتشارات بصیرتی، قم.
• ابن مزاحم، نصر، وقعۃ صفین، قاہرہ، چاپ عبدالسلام محمد ہارون، ۱۳۸۲ق، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، موسسہ اعلمی، بیروت.
• بلاذری، احمد بن یحیی، جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
• شہیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تا پایان امویان، مرکز نشر دانشگاہی، (چاپ ۴۶) تہران، ۱۳۹۰.
• طبری، تاریخ طبری، موسسہ اعلمی، بیروت.
• مسعودی، مروج الذہب، بیروت.
• مطہر بن طاہر مقدسی، آفرینش و تاریخ، ترجمہ: محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳۷۴.
• یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر.