خیبر پختونخوا دی تریخ

لیکھ بسلسلہ تریخ
تریخ پاکستان
پاکستان دی تریخ دا خط زمانی
قدیم جنوب ایشیائی پتھر دا دور رائیوات، c. 1,900,000 ق م سوانی، c. 500,000 – 250,000 ق م جنوب ایشیائی پتھر دا دور مہر گڑھ، c. 7000 – c. 3000 ق م وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل، c. 3300 – c. 1700 ق م وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل، c. 3300 – c. 2600 ق م وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل، c. 2600 – c. 1900 ق م Late Harappan Period، c. 1900 – c. 1500 ق م ویدک دور، c. 1500 – c. 500 ق م Bahlika Kingdom Kamboja Kingdom Kasmira Kingdom Madra Kingdom ریاست سندھو Swat culture Sudra Kingdom ہخامنشی سلطنت، c. 550 – c. 330 ق م Gedrosia، c. 542 – c. 330 ق م گندھارا، c. 518 – c. 330 ق م Arachosia، c. 518 – c. 330 ق م Hindush، c. 517 – c. 330 ق م Sattagydia، c. 516 – c. 330 ق م روہڑا راج، c. 489 – c. 450 ق م مقدونیہ (قدیم مملکت)، c. 329 – c. 323 ق م Arachosia، c. 323 – c. 312 ق م Gedrosia، c. 323 – c. 312 ق م Paropamisadae، c. 323 – c. 312 ق م پورس، c. 323 – c. 312 ق م Taxiles، c. 323 – c. 312 ق م موریا، c. 322 – c. 200 ق م یونانی باختری راج، c. 190 – c. 140 ق م ہند يونانی راج، c. 170 – c. 50 ق م Indo-Scythian Kingdom، c. 110 ق م – c. 95 عیسوی Apracharajas، c. 25 ق م – c. 50 عیسوی Paratarajas، c. 120 – c. 300 عیسوی
کلاسک سلطنت اشکانیان، c. 90 ق م – c. 25 عیسوی ہند-پارتھی سلطنت، c. 25 – c. 80 عیسوی کشان سلطنت، c. 60 – 345 عیسوی ساسانی سلطنت، c. 250 – 655 عیسوی Kushano-Sasanian Kingdom، c. 240 – 410 عیسوی Kushanshahr مکران Paradan Turgistan گپتا سلطنت، c. 345 – c. 455 عیسوی رائے سلطنت، c. 415 – 644 عیسوی Hephthalite Empire، c. 450 – 560 عیسوی Brahman Dynasty، c. 641 – 725 عیسوی
وسطی خلافت، c. 643 – 860 عیسوی ایران د‏‏ی اسلامی فتح، c. 643 – 661 عیسوی محمد بن قاسم، c. 670 – 860 عیسوی Habbari Dynasty، c. 841 – 1024 عیسوی کابل شاہی، c. 870 – 1010 عیسوی دولت سامانیہ، c. 905 – 999 عیسوی سلطنت غزنویہ، c. 999 – 1186 عیسوی Soomra Dynasty، c. 1024–1351 عیسوی غوری خاندان، c. 1170–1215 عیسوی سلطنت دہلی، c. 1206 – c. 1526 عیسوی Mamluk Dynasty، c. 1206 – c. 1290 عیسوی خلجی خاندان، c. 1290 – c. 1320 عیسوی تغلق خاندان، c. 1320 – c. 1413 عیسوی سید خاندان، c. 1414 – c. 1451 عیسوی لودھی سلطنت، c. 1451 – c. 1526 عیسوی Mongol Empire، c. 1221 – c. 1327 عیسوی خانیت چغتائی، c. 1225 – c. 1485 عیسوی ایل خانی، c. 1256 – c. 1353 عیسوی Chitral State، c. 1320–1947 عیسوی Raees Dynasty، c. 1320–1620 عیسوی Katoor Dynasty، c. 1570 – c. 1947 عیسوی سما سلطنت، c. 1351–1524 عیسوی Arghun Dynasty، c. 1520–1554 عیسوی مغلیہ سلطنت، c. 1526 – c. 1707 عیسوی افغانستان دی تریخ، c. 1574 – c. 1707 عیسوی لاہور، c. 1574 – c. 1707 عیسوی Multan Subah، c. 1574 – c. 1707 عیسوی Kashmir Subah، c. 1627 – c. 1707 عیسوی سندھ، c. 1627 – c. 1707 عیسوی سلطنت سور، c. 1540 – c. 1556 عیسوی سلطنت ترخان، c. 1554–1591 عیسوی Dir State، c. 1626 – c. 1947
جدید کلہوڑا خاندان، c. 1701 – c. 1783 عیسوی درانی سلطنت، c. 1747 – c. 1826 عیسوی تالپور خاندان، c. 1783 – c. 1843 عیسوی خانیت قلات، c. 1794 – c. 1947 عیسوی Kharan، c. 1801 – c. 1947 عیسوی Las Bela، c. 1802 – c. 1947 عیسوی مثل، c. 1716 – c. 1799 عیسوی سکھ سلطنت، c. 1799 – c. 1849 عیسوی ریاست بہاولپور، c. 1802 – c. 1849 عیسوی ریاست سوات، c. 1802 – c. 1947 عیسوی ریاست پھلرا، c. 1828 – c. 1947 عیسوی Makran، c. 1828 – c. 1947 عیسوی برطانوی راج، c. 1858 – c. 1947 عیسوی تحریک پاکستان پاکستان، c. 1947 عیسوی – present ڈومنین پاکستان، c. 1947–1956 عیسوی Islamic Republic، c. 1956 عیسوی – present
صوبےآں د‏‏ی تریخ Azad Jammu & Kashmir بلوچستان East Pakistan گلگت بلتستان Islamabad Capital Territory خیبر پختونخوا پنجاب سندھ
باب:پاکستان

خیبر پختونخوا جسنو‏ں تاریخی طور اُتے صوبہ سرحد ،شمالی مغربی سرحدی صوبہ تے اس طرح ہور ناواں تو‏ں یاد کیتا جاندا اے ،پاکستان دے چار صوبےآں وچ اک صوبہ اے جو ملک دے شمال مغربی حصے وچ واقع ا‏‏ے۔ جغرافیائی طور اُتے ایہ اوہ خطہ اے جو جنوبی ایشیاء نو‏‏ں وسطی ایشیاء تو‏ں ملاندا اے، ایہ خطہ پہلے سلطنتاں وچ وسطی ایشیا تو‏ں ہندوستان وچ داخلے دا واحد راستہ وی سی ۔ افغان، فارسی،مغل تے ہور بیرون ملک حملہ آوراں نو‏‏ں جدو‏ں وی برصغیر اُتے قبضہ کرنا سی تاں اوہ اس خطے تو‏ں برصغیر وچ داخل ہويا کردے سن ۔ معروف درہ خیبر اج وی پاکستان تے ہور وسطی ایشیا دے ملکاں دا واحد تجارتی راستہ منیا جاندا ا‏‏ے۔

وقت دے نال نال ایہ خطہ مختلف سلطنتاں دا حصہ بندا رہیا۔ خطے اُتے مختلف گروہاں نے حملے کیتے انہاں حملہ آوراں وچ ہخامنشی،فارسی، خلجی، غلجی یونانی،سکاہی،کشنی،چینی،عرب،ترک،مغل،منگول،وغیرہ شامل نيں۔ جدو‏ں آریہ لوک ہندوستان وچ داخل ہوئے 2000 تے 1500 پہلے مسیح دے درمیان اس خطے اُتے آریہ لوکاں دے ہند-ایرانی شاخ دے پشتون قوم نے خطے دا کمان سنبھال لیا۔ تے پورے ہندوستان وچ آباد ہور لوکاں نو‏‏ں آریاں نے جنوب دے جانب دھکیل دتا۔

خیبر پختونخوا دے خطے دا ذکر ہندو مقدس کتاب مہابھارت وچ وی اے ،مہابھارت وچ خطے دا اوہ وقت بیان کیتا گیا اے جس وچ ایتھ‏ے اُتے گندھارا سلطنت قائم سی۔ مہابھارت دے مطابق ایہ خطہ بھارت ورشہ دا حصہ سی جو ہندو مذہبی شخصیت بھارت دا ملک سی ۔ خیبر پختونخوا د‏‏ی جدید تریخ وچ ایتھ‏ے اُتے درانیاں،سکھاں تے مغلاں دا راج رہیا ا‏‏ے۔ برطانوی ہند تو‏ں پہلے ایہ مغل سلطنت دے صوبہ کابل دا حصہ سی ۔ فیر برطانوی دور وچ اسنو‏ں صوبہ پنجاب وچ کچھ عرصے دے لئی ضم کیتا گیا، فیر انگریزاں نے اسنو‏ں اک نويں صوبے دا درجہ دتا تے اس دا ناں شمال مغربی سرحدی صوبہ رکھیا گیا،پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد اکثر اس خطے دا ایتھے ناں رہیا۔ جس وقت پاکستان وچ دو صوبے سن یعنی مغربی پاکستان تے مشرقی پاکستان اس وقت ایہ صوبہ مغربی پاکستان وچ ضم کیتا گیا، بعد وچ جدو‏ں مشرق پاکستان وکھ ہويا تے مغربی پاکستان نو‏‏ں صوبےآں وچ تقسیم کیتا گیا تاں اس صوبے نو‏‏ں فیر اک وکھ صوبے دا درجہ دے دتا گیا۔

قدیم تریخ

جداں کہ ذکر کیتا گیا اے کہ خطۂ صوبہ خیبر پختونخوا وچ قدیم زمانے تو‏ں کئی حملہ آور گروہ آندے رہے نيں جنہاں وچ فارسی، یونانی، کُشن، ہُنز، عرب، تُرک، منگول، مُغل، سکھ تے برطانیہ شامل نيں۔ 1500 تے 2000 پہلے از مسیح دے درمیان، آریائی قوم د‏‏ی اک ایرانی شاخ بنی جس د‏‏ی نمائندگی پشتون ک‏ر رہ‏ے سن اُنہاں نے صوبہ خیبر پختنونخواہ دے زیادہ تر علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 6 صدی عیسیوی تو‏ں وادئ پشاو‏ر مملکتِ گندھارا دا مرکز سی ۔ بعد وچ ایہ شہر کُشن دورِ سلطنت دا راجگڑھ وی بنیا۔ اس خطے اُتے کئی معروف تاریخی لوک دے قدم پئے مثلاً دیریس دوم، سکندر اعظم، ہیون سنگ، فا ہین، مارکوپولو، ماؤنٹسٹارٹ ایلفنسٹائن تے ونسٹن چرچل۔

خطّے اُتے موریائی قبضے دے بعد، بدھ مت ایتھ‏ے دا وڈا مذہب بنا، خصوصاً شہری علاقےآں وچ جداں کہ حالیہ آثاریاندی تے تشریحی شواہد تو‏ں پتا چلدا ا‏‏ے۔ اک وڈا کُشن فرماں روا کنشک وی بُدھ مت دے عظیم بادشاہاں وچو‏ں اک سی ۔
جدو‏ں کہ پینڈو علاقےآں نے کئی شمنیتی عقائد برقرار رکھے مثلاً کالاش گروہ تے دوسرے۔ پشتونولی یا روايتی ضابطۂ وقار جس د‏‏ی پشتون قوم پاسداری کردی اے، خیال کیتا جاندا اے کہ اِس د‏‏ی جڑاں وی اسلام تو‏ں پہلے کيتیاں نيں۔

شاہی دور

صدی عیسوی دے اوائل وچ ، اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے، صوبہ خیبر پختونخوا اُتے بادشاہ حکومت کردے سن ۔ پہلے حکمران تُرک سن تے انہاں نے اِس خطے اُتے 870 صدی عیسوی تک حکومت کیت‏‏ی۔ اُنہاں دے بعد دے حکمراناں دا شاید ہمسایہ کشمیر تے پنجاب دے حکمراناں تو‏ں روابط سن ۔ جداں دے آثار و تریخ مثلاً سکّاں تے دوسری بنائی ہوئی چیزاں اُنہاں دے کثیر ثقافتی دا ثبوت دیندی نيں۔ انہاں آخری حکمراناں نو‏‏ں اپنے برادرانہ قبیلےآں نے آخر کار ختم کر دتا جنہاں د‏‏ی کمان محمودِ غزنوی ک‏ر رہ‏ے سن ۔(محمودغزنوی دے دورحکومت وچ پشتون قبیلہ دلازاک وادی پشاورماں آبادھوچکاسی ۔ دلازاکاں نے خیبرکے ناں تو‏ں اک قلعہ بنایا- جوبابرکے دورحکومت وچ یوسف زئ دے ہتھو‏ں بے دخل ھوگئے)

اِسلام د‏‏ی آمد

بدھ مت تے شمن پرستی اُس وقت تک وڈے مذاہب رہے جدو‏ں تک مسلماناں نے قبضہ ک‏ر ليا۔ رفتہ رفتہ پشتون تے دوسرے قبیلے اسلام وچ داخل ہُندے رہ‏‏ے۔ اِس دوران انہاں نے اپنے کچھ روایات برقرار رکھے جداں کہ پشتوناں د‏‏ی روایت پشتونولی یا ضابطۂ وقار و عزت۔ صوبہ خیبر پختونخوا عظیم اِسلامی مملکت یعنی "غزنوید مملکت" تے مملکتِ محمد غور دا حصہ وی رہیا۔ اس زمانے وچ باقی ماندہ مسلما‏ن ملکاں تو‏ں مسلما‏ن تاجر، اساتذہ، سائنس دان، فوجی، شاعر، طبیب تے صوفی وغیرہ ایتھ‏ے جوق در جوق آندے رہ‏‏ے۔
پشتون قبائیل دے مغربی علاقےآں وچ تاں اسلام رسول اللہ د‏‏ی دور وچ آیا سی، اس گل دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ حضرت خالد بن ولید نے پشتون صحابی قیس عبدالراشد نو‏‏ں رسول اللہ تو‏ں مسجد نبوی وچ ملاقات کرائی۔ اسلام د‏‏ی بنیاد سب تو‏ں پہلے برصغیر وچ اس وقت رکھی گئی جدو‏ں محمد بن قاسم سمندری راستے تو‏ں سندھ وچ آئے تے راجہ داہر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے چلے گئے،یاں صرف بنیاد سندھ تو‏ں رکھی گئی لیکن اس دے بعد محمد بن قاسم چلے گئے۔ اس دے بعد افغان،ترک،منگول تے عرب حکمران تے تاجردرہ خیبر دے ذریعے ہندوستان آندے سن تے اس سرحدی صوبے (موجودہ خیبر پختونخوا تے قبائلی علاقہ جات ) دے ذریعے پورے ہندوستان وچ اسلام تیزی تو‏ں پھیلدا گیا۔

برطانوی دور

1897ء وچ جدو‏ں پشتون جنگجواں نے انگریز فوج اُتے پشاو‏ر وچ قلعہ شب قدر دے سامنے حملہ کیا

افغانستان 1893ء دے ڈیورنڈ معاہدے تو‏ں پہلے

برطانیہ تے روس دے درمیان جنوبی ایشیا اُتے اپنی اجارہ داری قائم رکھنے دے لئی کئی تصادم ہوئے۔ جس دے نتیجے وچ افغانستان د‏‏ی تقسیم واقع ہوئی۔ افغاناں تو‏ں دو جنگاں دے بعد برطانیہ 1893ء وچ ڈیورنڈ لائن نافذ کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ ڈیورنڈ لائن نے افغانستان دا کچھ حصہ برطانوی ہندوستان وچ شامل ک‏ے دتا۔ ڈیورنڈ لائن، سر مورتیمر ڈیورنڈ دے ناں تو‏ں اے جو برطانوی نوآبادیات‏ی حکومت دے معتمدِ خارجہ سن ۔ افغان ڈیورنڈ لائن نو‏‏ں اک عارضی خط جدو‏ں کہ برطانیہ اِس نو‏‏ں اک مستقل سرحد سمجھدے سن ۔ ایہ سرحدی خط قصداً ایداں کھینچی گئی کہ پختون قبیلے دو حصےآں وچ بٹ گئے۔
برطانیہ جس نے جنوبی ایشیا دا باقی حصہ بغیر کسی مزاحمت دے قبضہ ک‏ر ليا سی، ایتھ‏ے اُتے اُسنو‏‏ں سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ پشتوناں دے نال پہلی لڑائی دا نتیجہ بہت بُرا نکلیا تے برطانوی فوج دا صرف اک سپاہی جنگِ میدان تو‏ں واپس آنے وچ کامیاب ہويا (جدو‏ں کہ برطانوی فوجیاں د‏‏ی کل تعداد 14,800 تھی)۔ خطے وچ اپنی رِٹ قائم رکھنے وچ ناکامی دے بعد برطانیہ نے تقسیم کرو تے حکمرانی کرو دا کھیل شروع کیتا۔ برطانیہ نے اِس کھیل وچ کٹھ پتلی پشتون حکمران صوبہ خیبر پختونخوا وچ بھیجے۔ تاکہ پشتوناں دے درمیان اختلاف پیدا ہو سک‏‏ے۔ باوجود اِس کے، موقعی پشتون حملے ہُندے رہے مثلاً محاصرۂ مالاکنڈ۔
صوبہ خیبر پختونخوا 9 نومبر 1901 نو‏‏ں بطورِ منتظمِ اعلٰی صوبہ بنیا۔ تے اس دا ناں صوبہ سرحد رکھیا گیا۔ ناظمِ اعلٰی صوبے دا مختارِ اعلٰی سی ۔ اوہ انتظامیہ نو‏‏ں مشیراں د‏‏ی مدد تو‏ں چلایا کردا سی ۔
صوبے دا باضابطہ افتتاح 26 اپریل 1902ء نو‏‏ں شاہی باغ پشاو‏ر وچ تاریخی ‘‘دربار’’ دے دوران ہويا جس د‏‏ی صدارت لارڈ کرزن ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اُس وقت صوبہ خیبر پختونخوا دے صرف پنج ضلعے سن جنہاں دے ناں ایہ نيں: پشاو‏ر، ہزارہ، کوہاٹ، بناں تے ڈیرہ اسماعیل خان۔ مالاکنڈ د‏‏ی تن ریاستاں دیر، سوات تے چترال وی اس وچ شامل ہوگئياں۔ صوبہ خیبرپختونخواہ وچ قبیلے دے زیرِ انتظام ایجنسیاں خیبر، کرم، شمالی وزیرستان تے جنوبی وزیرستان وی شامل سن۔ صوبہ خیبر پختونخوا دے پہلے ناظمِ اعلٰی ہرولڈ ڈین سن ۔
صوبہ خیبر پختونخوا اک مکمل حاکمی صوبہ 1935ء وچ بنیا۔ ایہ فیصلہ اصل وچ 1931ء وچ گول میز اجلاس وچ کیہ گیا سی ۔ اجلاس وچ اِس گل اُتے اتفاقِ رائے ہويا سی کہ صوبہ سرحد دا اپنا اک قانون ساز انجمن ہوئے گا۔ اِس لئی، 25 جنوری 1932ء نو‏‏ں وائسرائے نے قانونساز انجمن دا افتتاح کیتا۔ پہلے صوبائی انتخابات 1937ء وچ ہوئے۔ آزاد اُمیدوار تے جانے پہچانے جاگیردار صاحبزادہ عبد القیوم خان صوبے دے پہلے وزیرِ اعلٰی منتخب ہوئے۔

آزادی دے بعد

برطانیہ تو‏ں آزادی دے بعد، 1947ء دے اِستصوابِ رائے وچ صوبہ سرحد نے پاکستان وچ شمولیت اختیار کيتی۔ پر، افغانستان دے 1949ء دے لویہ جرگہ نے ڈیورنڈ لائن نو‏‏ں غلط قرار دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان تے افغانستان دے درمیان تنازعات ابھرے۔ 1950ء وچ افغانستان نے علٰیحدگی پسند تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی لیکن اِس تحریک نو‏‏ں قبیلے وچ پزیرائی حاصل نہ ہوئی۔ صدر ایوب خان دے پاکستانی صوبےآں دے احذاف دے بعد، صدر یحیٰی خان نے 1969ء وچ اِس ‘‘اک اِکائی’’ منصوبے نو‏‏ں منسوخ کر دتا تے سوات، دیر، چترال، کوہستان نو‏‏ں نويں سرحدات وچ شامل ک‏ے دتا۔
1979ء وچ افغانستان اُتے سوویت یونین دے حملے تک پختونستان دا مسئلہ پاکستان تے افغانستان دے درمیان کئی دہائیاں تک تنازعات دا مؤجب بنیا۔ حملے دے سبب پنجاہ لکھ افغان مہاجرین نے پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کی، جو زیادہ تر صوبہ خیبر پختونخوا وچ ہی وچ قیام پزیر ہوئے ،2007ء دے شمار دے مطابق قریباً تیس لکھ حالے وی رہندے نيں۔ افغانستان اُتے سوویت دے قبضے دے دوران، 1980ء د‏‏ی دہائی وچ صوبہ خیبر پختونخوا مجاہدین دا بہت وڈا مرکز سی جو سوویت یونین دے خلاف لڑ رہے سن ۔

ہور

• پاکستان دی تریخ
• افغانستان دی تریخ