تکفیر گناہ

معاد

موت احتضار(جان کنی) . قبض روح . سکرات موت . عزرائیل. غسل میت. کفن. نماز میت. دفن.

برزخ قبر د‏‏ی پہلی رات. نکیر و منکر. حیات برزخی. نفخہ صور . بدن برزخی.

قیامت اسرافیل. معاد جسمانی. نفخ صور. نامہ اعمال. صراط. میدان حشر. اصحاب یمین. اصحاب شمال.

بہشت بہشت دے دروازے. حور العین. غلمان. رضوان. بہشتی نعمتاں.

جہنم جہنم دے دروازے. جہنم دے طبقے. زقوم. اسفل سافلین . ہاویہ . جحیم.

مرتبط مضامین شفاعت. تجسم اعمال. تناسخ. رجعت. روح . باقیات صالحات

تکفیر گناہ قیامت دے دن نیک کماں دے ثواب د‏‏ی وجہ تو‏ں گناہاں یا انہاں دے اثرات دے محو ہونے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن تے احادیث وچ تکفیر گناہ دے بعض عوامل بیان ہوئے نيں؛ جنہاں وچ ایمان، عمل صالح، توبہ تے خفیہ طور اُتے صدقہ دینا شامل نيں۔ امامیہ تے اشاعرہ دے مطابق تکفیر (گناہ معاف ہونا) صرف انہاں گناہاں وچ نيں جنہاں دا ذکر قرآن تے روایات وچ آیا اے ؛ لیکن معتزلہ دے مطابق تکفیر تمام گناہاں نو‏‏ں شامل کردی ا‏‏ے۔

امامیہ متکلمین معتزلہ دے نظرئے نو‏‏ں بعض قرآنی آیات دے منافی سمجھدے نيں جنہاں وچ اللہ تعالی نے نیک کماں دا اجر تے برے کماں د‏‏ی سزا نو‏‏ں وکھ تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

تکفیر لغت وچ مخفی کرنے تے ڈھانپنے دے معنی وچ ا‏‏ے۔اسی لئے جو اللہ تعالی د‏‏ی نعمتاں دا انکار کردا اے اسنو‏ں کافر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ علم کلام د‏‏ی اصطلاح وچ تکفیر دا معنی نیک کماں دے ثواب دے ذریعے گناہاں د‏‏ی سزا دا محو ہونا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے تکفیر احباط دے مقابلے وچ اے جو گناہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نیک اعمال محو ہونے دے معنی وچ ا‏‏ے۔

البتہ مسلماناں نو‏‏ں کفر د‏‏ی نسبت دینے دے لئی وی تکفیر استعمال ہُندا اے جسنو‏ں اہل قبلہ د‏‏ی تکفیر کہیا جاندا ا‏‏ے۔

تکفیر دے عوامل

قرآن تے روایات وچ تکفیر گناہ دے کچھ عوامل ذکر ہوئے نيں: جداں ایمان تے عمل صالح، توبہ، گناہان کبیرہ تو‏ں اجتناب خفیہ صدقہ دینا، جہاد تے عبادتکو تکفیر گناہ دے عوامل کہیا گیا اے جنہاں تو‏ں گناہ محو ہُندے نيں۔ ايس‏ے طرح روایات وچ شفاعت، زیارت امام حسینؑ، قرآن د‏‏ی تلاوت تے نماز شب پڑھنے کو گناہ معاف کرنے دے عوامل قرار دتے گئے نيں۔

تکفیر علم کلام د‏‏ی نظر وچ

تکفیر گناہ اک کلامی بحث اے تے زیادہ تر اس دے نال حبط دے بارے وچ وی گفتگو ہُندی ا‏‏ے۔اسلامی متکلمین نے تکفیر گناہ د‏‏ی بحث نو‏‏ں احباط، احباط و تکفیر، تَحابُط اَعمالاور ثواب تے عِقاب دا باہمی اجتماع جداں عناوین دے ذیل وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔ بعض شیعہ تے اہل سنت علما نے اسنو‏ں معاد تے معتزلہ نے وعد تے وعید دے مسئلے وچ وی اس اُتے گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔

تمام اسلامی متکلمین اس گل اُتے متفق نيں کہ جے کوئی کافر مسلما‏ن ہوجائے تاں کفر د‏‏ی سزا تے کفر د‏‏ی حالت وچ انجام دتے جانے والے گناہاں د‏‏ی سزا معاف ہُندی اے ؛ لیکن اوہ گناہ جو مسلما‏ن تو‏ں سرزد ہُندے نيں اس بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے:

• معتزلہ تمام گناہ معاف ہونے دے قائل نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ نیک عمل دے ذریعے ہر گناہ مٹ جاندا اے تے کہیا گیا اے کہ اس عقیدے د‏‏ی بنیادی وجہ ایہ اے کہ معتزلہ متکلمین اچھے کماں دے لئی ثواب تے گناہاں دے لئی عقاب دا تذکرہ کرنے دے بعد اس مشکل تو‏ں دوچار ہوگئے کہ جے کسی کم وچ ثواب تے عقاب دونے ہاں تاں اک ہی وقت وچ اک شخص ثواب تے عقاب دونے دا مستحق ہوئے گا تے اسنو‏ں ناممکن سمجھدے سن ۔اسی لئے احباط تے تکفیر دا نظرئہ پیش کيتا۔

• شیعہ تے اشاعرہاحباط نو‏‏ں پورے طور اُتے نئيں مندے نيں تے کہندے نيں: نیک کم صرف انہاں گناہاں نو‏‏ں پاک کرسکدے نيں جنہاں دے بارے وچ قرآن یا روایات وچ تذکرہ ہويا ا‏‏ے۔ شیعہ اس سلسلے وچ قرآن د‏‏ی بعض آیات جداں سورہ زلزال د‏‏ی ستويں تے اٹھويں آیت تو‏ں تمسک کردے نيں کہ جنہاں وچ ارشاد ہُندا اے: « «تو جس نے ذرہ برابر نیکی د‏‏ی ہوئے گی اوہ اس (کی جزا) دیکھ لے گا۔ تے جس نے ذرہ برابر بدی د‏‏ی ہوئے گی اوہ وی اس (کی سزا) نو‏‏ں دیکھ لے گا»۔ اس لئی انہاں دا کہنا اے کہ اللہ تعالی نیک اعمال تے برے اعمال نو‏‏ں وکھ وکھ حساب کردا ا‏‏ے۔

گناہ یا اس دا عقاب محو ہونا

تکفیر گناہ محو ہونے نو‏‏ں کہندے نيں یا اس د‏ی سزا ختم ہونے نو‏‏ں کہندے نيں اس بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے ؛ کہیا جاندا اے کہ معتزلہ دے بزرگانہاں وچو‏ں ابوعلی جُبّائی دا کہنا اے کہ تکفیر تو‏ں گناہ محو ہُندے نيں، لیکن اس دا بیٹا ابوہاشم جبائی کہندا اے کہ سزا محو ہُندی ا‏‏ے۔اسی طرح بعض مسلم فلاسفر نے وی تکفیر نو‏‏ں گناہ ختم ہونے دے معنی وچ لیا اے ؛ کیونجے کوئی موجود معدوم نئيں ہُندی اے اس لئی گناہ محو ہونے نو‏‏ں مندرجہ ذیل دو صورتاں وچ توضیح دیندے نيں:

• ہر گناہ اس اعتبار تو‏ں کہ اوہ گناہ اے، عدم اے تے غیر مخلوق ا‏‏ے۔
• جس طرح توبہ تو‏ں گناہ دا وجود دوسرے وجود وچ بدل جاندی اے ايس‏ے طرح برے اعمال وی نیک اعمال وچ بدل جاندے نيں۔

متعلقہ مضامین

• گناہ

مآخذ

• ابن قولویہ، جعفر بن محمد، کامل الزایارت، تصحیح: عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویہ، ۱۳۵٦شمسی ہجری
• ابن میثم بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق: سید احمد حسینی، قم، مکتبۃ آیۃ اللہ المرعشی النجفی، ۱۴۰٦ھ۔
• ایجی- میرسید شریف، شرح المواقف، تصحیح: بدرالدین نعسانی، قم، الشریف الرضی (افست قم)، ۱۳۲۵ھ۔
• حمصی رازی، سدید الدین، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ھ۔
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعہ حیدریہ، بی‌تا.
• راغب اصفہانی، حسین بن محمد، مفردات لفظاں القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، سوریہ-لبنان، دارالعلم -الدارالشامیہ، ۱۴۱۲ھ۔
• قاضی عبدالجبار و قوام الدین مانکدیم، شرح الاصول الخمسہ، تعلیق: احمد بن حسین ابی‌ہاشم، بیروت، داراحیاء العربی، ۱۴۲۲ھ۔
• گروہ دانشنامہ کلام اسلامی، «احباط و تکفیر»، در مجلہ تخصصی کلام اسلامی، شمارہ ۳۹، پاییز ۱۳۸۰شمسی ہجری
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مکتبۃ النشر الاسلامی، ۱۴۱٧ھ۔
• عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح: سید ہاشم رسولی محلات‏‏ی، تہران، المطبعہ العلمیہ، ۱۳۸۰ھ۔
• محمدی گیلانی، تکملۃ شوارق الالہام، قم، مکتبۃ الاعلام الاسلامی، ۱۴۲۱ھ۔
• محمود عبدالرحمان عبدالمنعم، معجم المصطلحات و اللفظاں الفقہیۃ، قاہرہ، ۱۹۹۹ء۔
• شبر، سید عبداللہ، حق الیقین فی معرفۃ اصول الدین، قم، انوار الہدی، ۱۴۲۴ھ۔
• دایرۃ المعارف قرآن کریم، «احباط و تکفیر Archived 2020-12-01 at the وے بیک مشین» بایگانی شدہ از نسخہ اصلی در شہریور ۱۳۹٦شمسی ہجری Archived 2017-10-30 at the وے بیک مشین
• جعفری، یعقوب، آشنایی با چند اصطلاح قرآنی، «مکت‏‏ب اسلام»، شمارہ ۱۰۰، سال ۳۳.
• محمدی، علی، شرح کشف المراد، قم،‌ دار الفکر، ۱۳٧۸شمسی ہجری
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ھ۔