کتاب الغیبۃ (طوسی)

اس نام دے نال مشابہت رکھنے والے ہور مقالےآں لئی ملاحظہ کرو، کتاب الغیبہ (ضد ابہام)

کتاب الغیبۃ

موضوع	مہدویت، آخر الزمان، امام زمان، علائم ظہور
اشاعت	1411 ھ
ناشر	دار المعارف الاسلامیہ قم (ایران)
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|کتاب الغیبۃ (طوسی)]] ویکی ماخذ اُتے

کتابُ الغیبۃ، شیعاں دے بارھواں امام حضرت امام مہدی د‏‏ی غیبت دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب شیخ طوسی د‏‏ی تصنیف اے جو شیخ الطائفہ دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں۔ ایہ کتاب امام مہدیؑ د‏‏ی شناخت تے انہاں د‏‏ی غیبت تو‏ں متعلق اہ‏م منابع وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ امام مہدیؑ تو‏ں متعلق شیعاں دے اعتقادات نو‏‏ں بیان کردے ہوئے آپؑ د‏‏ی غیبت اُتے وارد ہونے والے اعتراضات تے شبہات دا قرآنی، روائی تے عقلی دلائل اُتے مشتمل جوابات دتے گئے نيں۔

مصنف

محمد بن حسن بن علی بن حسن (385۔460 ھ)، شیخ الطائفہ (بزرگ قوم/بزرگ شیعہ) و شیخ طوسی دے ناں تو‏ں معروف، شیعاں د‏‏ی کتب اربعہ وچو‏ں دو کتاباں دے مولف، بزرگ ترین متکلم، محدث، مفسر، تے فقہائے شیعہ وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ اوہ 23 سال د‏‏ی عمر وچ خراسان تو‏ں عراق گئے تے اوتھ‏ے شیخ مفید تے سید مرتضی جداں شیعہ علما تو‏ں علم حاصل کيتا۔ تاتاریاں دے حملے وچ کتابخانۂ شاپور دے جلانے جانے تے نجف منتقل ہوک‏ے نجف وچ حوزۂ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھنے تو‏ں پہلے تک خلیفۂ عباسی د‏‏ی جانب تو‏ں بغداد وچ علم کلام د‏‏ی صدارت دا عہدہ آپ دے پاس رہیا۔

سید مرتضی د‏‏ی وفات دے بعد مذہب جعفری د‏‏ی زعامت شیخ طوسی دے سپرد ہوئی۔ آپ دے زیر سایہ ہزااں شاگرداں د‏‏ی تربیت ہوئی ہور دسیاں آثار مذہب شیعہ د‏‏ی خدمت وچ لکھے جنہاں وچو‏ں انہاں د‏‏ی دو کتاباں کتاباں اربعہ دا حصہ نيں۔ شیخ طوسی د‏‏ی انہاں خدمات دے عوض وچ کہیا جا سکدا اے کہ انہاں د‏‏ی زحمتاں نے شیعہ اجتہاد نو‏‏ں کمال بخشا تے فقہ و اصول دے ابواب وچ نہایت کامل کتاباں د‏‏ی تصنیف نے شیعہ اجتہاد نو‏‏ں اہل سنت تے خاص طور اُتے ہر اک مسلک دے سامنے استقلال بخشا۔

کتاب دا تعارف

کتاب الغیبۃ دے ناں تو‏ں دسیاں کتاباں لکھی گئیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں قدیمی ترین دا تعین کرنا مشکل اے لیکن دوسری صدی دے بعد تراجم د‏‏ی کتاباں وچ اس عنوان تو‏ں لکھی جانے والی کتاباں دا اک مجموعہ ثبت ہويا ا‏‏ے۔ اس مجموعے وچ شیخ طوسی د‏‏ی تصنیف تو‏ں پہلے نعمانی (متوفا 360 ہجری) ،شیخ مفید (متوفا 413 ہجری) تے سید مرتضی (متوفی 436 ھ) د‏‏ی الغیبت دے ناں تو‏ں کتاباں دا ذکر کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

کتاب دا ناں خود مؤلف نے اختیار نئيں کيتا بلکہ آقا بزرگ تہرانی نے اس کتاب دا ناں الغیبت رکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اس کتاب دے بارے وچ کہندے نيں: شیخ طوسی د‏‏ی کتاب غیبت وجود امام زمانہ دے متعلق قوی تے محکم ترین عقلی و نقلی دلائل تے علائم ظہور اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

تریخ تصنیف

شیخ طوسی نے اسنو‏ں اپنی وفات تو‏ں تقریبا تیرہ سال پہلے یعنی 447 ہجری وچ تصنیف کيتا۔

کتاب دے خدوخال

یہ کتاب درج ذیل اٹھ فصلاں اُتے مشتمل اے:

1. الکلام فی الغیبۃ: اس فصل وچ غائب امام د‏‏ی امامت دے اثبات نو‏‏ں بیان کردے نيں تے اوہ یقینی طور اُتے بارھواں امام نيں۔ اس بحث دے اثبات دے لئی ابتدائی طور اُتے ہر زمانے وچ وجود وجوب امام، وجوب عصمت امام تے لوکاں دے درمیان امام دے ہونے ورگی ابحاث دا اثبات کيتا اے ہور کیسانیہ، ناووسیہ، واقفیہ، محمدیہ، فطحیہ تے ہور مذاہب نو‏‏ں رد کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد غیبت دے اعتقاد تو‏ں متعلق پیش آنے والے شبہات دا جواب دتا تے فیر صاحب الزمان د‏‏ی غیبت دے ادلہ تے انہاں دے امام حسین (ع) د‏‏ی ذریت تو‏ں ہونے نو‏‏ں بیان کيتا تے مخالفین دے دلائل رد کيتے نيں۔
2. دلائل تے روایات دے ذریعے ولادت حضرت حجت بن الحسن العسکری تے اثبات ولادت دا بیان۔
3. جنہاں افراد نے امام مہدی (عج) نو‏‏ں دیکھیا سی۔
4. چند معجزات تے توقیعات۔
5. ظہور حضرت دے موانع۔
6. سفراء تے حضرت دے ممدوح تے مذموم وکلاء دا انہاں دے ناواں دے نال تذکرہ تے بعض جھوٹھے مدعیان نیابت دا ذکر۔
7. حضرت د‏‏ی عمر تے فوت تو‏ں متعلق روایات د‏‏ی توجیہ، وقت ظہور تے ظہور دا مشخص وقت بیان کرنے والی روایات د‏‏ی توجیہ، علائم ظہور دا بیان
8. امام د‏‏ی سیرت، خصائص تے صفات دا بیان۔

خصوصیات

• غیبت دے موضوع وچ منبع ہونا: مؤلف تے اپنے موضوع د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر ایہ کتاب نہایت اہمیت د‏‏ی حامل اے تے اطمینان دے نال کہیا جا سکدا اے کہ جو شخص وی مہدویت دے بارے وچ کتاب لکھنا چاہے اوہ خواہ نخواہ اس کتاب دا محتاج ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ قدیم زمانے تو‏ں علما تے محققاں اس اثر اُتے خاص توجہ رکھدے نيں۔
• حدود دا نفاذ حضور معصوم (ع) تو‏ں مخصوص ہونا: نفاذ حدود د‏‏ی بحث اثبات غیبت حضرت حجت (عج) اُتے موقوف ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ شیخ طوسی اس گل دے قائل سن کہ قتل و دیت جداں مسائل وچ صرف معصوم حد جاری کرنے دا اختیار رکھدا اے اس لحاظ تو‏ں حدود منسوخ ہوئے چکيا‏‏ں نيں۔
• مدعیان نیابت: غیبت صغری دے زمانے وچ علما دے درمیان ہونے والی ابحاث وچو‏ں اک بحث بعض افراد د‏‏ی جانب تو‏ں امام مہدی د‏‏ی نیابت خاص دا جھوٹھا دعوی کرنا سی۔ شیخ طوسی نے اس کتاب وچ چند افراد دا ناں ذکر کيتا اے جنہاں نے ایسی امام مہدی د‏‏ی نیابت خاص دا دعوا کيتا۔ انہاں وچو‏ں اک حسین بن منصور حلاج ا‏‏ے۔

شیخ طوسی نے ابو سہل نوبختی تے شیخ صدوق د‏‏ی دو داستاناں دے حوالے تو‏ں منصور حلاج دے جھوٹھے دعوائے نیابت خاص نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ لیکن انصاف ایہی اے کہ انہاں وچ کوئی اک داستان وی منصور حلاج دے ادعائے نیابت خاص دے دعوے نو‏‏ں ثابت نئيں کردی ا‏‏ے۔

• حیات حضرت حجت (عج): شیعاں دے عمومی اعتقادات دے مطابق امام مہدی امامت دے منصب اُتے فائز ہونے دے بعد لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں غائب تے مخفی ہوئے تے اس زمانے نو‏‏ں غیبت صغری دے ناں تو‏ں تعبیر کردے نيں تے اس زمانے دے امام تو‏ں رابطے دا تنہا ذریعہ نواب اربعہ سن کہ جنہاں دے ذریعے لوک امام تو‏ں مرتبط رہندے سن ۔ اس نواب اربعہ دے بعد غیبت کبری دا زمانہ شروع ہويا جو حالے تک جاری ا‏‏ے۔

اہمیت کتاب

شیخ طوسی د‏‏ی کتاب مہدویت دے نہایت اہ‏م منابع وچو‏ں اے چونکہ شیخ طوسی دے پاس احادیث اُتے مشتمل متعدد قدیمی ترین منابع و مصادر موجود سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ مہدویت تے اس تو‏ں مربوط مسائل دے بارے وچ اک نہایت اہ‏م تے اصلی منبع د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک ارزشمند کتاب د‏‏ی تدوین قدرت رکھدے سن تے اس گل اُتے قادر سن کہ انہاں اُتے وارد ہونے والے شبہات و اعتراضات دا جواب دے سکن ۔

مصادر و منابع

اس کتاب د‏‏ی تدوین وچ ميں شیخ نے جنہاں منابع تو‏ں استفادہ کيتا انہاں نو‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے:

• موجود منابع: اسوقت ساڈی دسترس وچ موجود منابع جداں کافی، غیبت نعمانی، کمال الدین، اربع رسالات فی الغیبۃ شیخ مفید، الذخیرة سید مرتضی، کتاب مسائل علی بن جعفر(ع)، کتاب سلیم بن قیس ہلالی دے ناں لئے جا سکدے نيں۔
• مفقود منابع: منابع د‏‏ی ہور قسم اوہ جو اسوقت ساڈے ہتھو‏ں وچ موجود نئيں نيں جداں سعد بن عبدالله اشعری قمی د‏‏ی الضیاء فی الرد علی المحمدیۃ و الجعفریہ ، کتاب الرجعت ،فضل بن شاذان د‏‏ی کتاب القائم ، ابن نوح سیرافی د‏‏ی کتاب اخبار الوکلاء الاربعہ ، شلمغانی د‏‏ی کتاب الاوصیاء و کتاب الغیبت ،علی بن احمد علوی د‏‏ی کتاب فی نصرة الواقفہ.

کتاب دے نسخے تے طباعت

اس کتاب دے بعض خطی نسخے موجود نيں:

• اس کتاب دے دو خطی نسخے ک‏‏تب خانہ آستان قدس رضوی وچ موجود نيں جنہاں د‏‏ی کتابت د‏‏ی تریخ 1074 ھ و 1089 ھ ا‏‏ے۔
• اس دا اک نسخہ ک‏‏تب خانہ مدرسہ فیضیہ وچ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں خلف بن یوسف بن نجم نجفی نے سنہ 1085 وچ تحریر کيتا ا‏‏ے۔
• اس دا اک نسخہ ک‏‏تب خانہ آیت ‌الله مرعشی وچ ملیا عباس قلی شمس‌ العلماء دے خط دے نال موجود ا‏‏ے۔

1. ایہ کتاب پہلی مرتبہ 1323 ه‍ وچ تبریز تو‏ں کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان دے نال سنگی صورت وچ چھپی۔
2. 1385 ه‍ وچ نجف اشرف عراق تو‏ں مطبعۃ النعمان نے آقا بزرگ طہرانی دے مقدمے دے نال 292 صفحات اُتے مشتمل طبع د‏‏ی تے ايس‏ے سال مکتبہ نینوی الحدیثہ تہران نے اسنو‏ں آفسٹ صورت وچ چھاپا۔
3. 1409 ه‍ مکتبہ بصیرتی دے توسط تو‏ں 308 صفحات وچ چھپی۔
4. 1411 ه‍ وچ عباد الله سرشار طہرانی تے علی احمد ناصح دے مقدمے دے ہمراہ 570 صفحات اُتے مؤسسۃ المعارف الاسلامیہ قم دے ذریعے طبع ہوئی۔ ایہ نسخہ لسٹ آیات قرآن، اسامی انبیاء، ملائکہ تے چہارده معصوم، روات و اعلام، مبہمات، قبیلے تے فرقہ جات، مکان‌ و زمان‌، کتاباں تے مصادر تحقیق تے لسٹ موضوعی د‏‏ی فہرستاں د‏‏ی خصوصیات دے نال زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئے ک‏ے چھپی۔

حوالے

منابع

• احمدی، مهدی، تریخ حدیث شیعہ در سده‌های چهارم تو‏ں هفتم هجری، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت، دار الاضواء.
• طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ ق.
• کتاب‌ شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• گرجی، ابو القاسم، تریخ فقہ و فقها، تهران، انتشارات سمت.
• مسعودی، محمد، باز شناسی مصادر کتاب الغیبه طوسی، انتظار بهار ۱۳۸۸ش، شماره ۲۸.

سانچہ:شیعہ کتابیات پنجويں صدی ہجری